Bölüm 5 Kısım 2 Fiyat Teorisi

Aksak Rekabet Piyasasının Ortaya Çıkış Nedenleri ve Türleri Gerçek hayatta alıcı ve satıcılar arasında rekabetin en iyi şekilde sağlandığı ‘’ideal’’ bir piyasa olan tam rekabet piyasasına örnek verilebilecek bir piyasa mevcut değildir. Zira tam rekabetin olabilmesi için varsayılan, atomisite, homojenlik, mobilite ve açıklık koşullarının doğrulandığı hiçbir mal ve hizmet piyasası yoktur. Alıcı ve satıcı sayısının çokluğu, ürünün homojen olması vb. bazı özellikler nedeniyle, buğday, arpa gibi tarımsal ürünler piyasası, tam rekabet piyasasına oldukça yakın bir örnek oluşturur. Ancak, üreticiler ile tüketiciler arasına aracıların girmesi, tarımsal ürünler piyasasını tam rekabet piyasası olmaktan çıkarır.

Aksak Rekabet Piyasasının Ortaya Çıkış Nedenleri ve Türleri Tam rekabetten söz edebilmek için gerekli dört koşuldan birinin, birkaçının veya tümünün aksaması sonucu oluşan piyasaya aksak rekabet piyasası denir. Tam rekabet piyasasından ne kadar sapıldığını araştırmak aksak rekabet piyasasının tek bir tür olmadığını göstermektedir.

Aksak Rekabet Piyasasının Ortaya Çıkış Nedenleri Mobilite ve Atomisite Koşullarının Aksaması: Piyasaya Giriş Engelleri Atomisite koşulu, alıcı ve satıcıların piyasa fiyatını tek başlarına etkileyemeyecek kadar çok sayıda olmalarını ifade etmektedir. Mobilite koşulu ise piyasaya giriş engellerinin olmamasını ifade etmektedir. Dolayısıyla mobilite koşulu aksadığı zaman atomisite koşulu da aksayacaktır.

Aksak Rekabet Piyasasının Ortaya Çıkış Nedenleri Mobilite ve Atomisite Koşullarının Aksaması: Piyasaya Giriş Engelleri Mutlak Maliyet Avantajı (Teknolojik bilgi avantajı, Üretim faktörleri avantajı, Sermaye avantajı) Doğal Kaynağa Sahip Olma Avantajı Ölçek Avantajı Limit Fiyat Uygulaması Yasal Engeller Mekan Engeli

Aksak Rekabet Piyasasının Ortaya Çıkış Nedenleri Homojenlik Koşulunun Aksaması Alışverişe konu olan malın birbirine tam anlamıyla benzemesi halini ifade eden homojenlik koşulu, gerçek hayatta en çok aksayan koşullardan biridir. Firmalar birbirleri ile ikame edilebilir malları farklı renkler, farklı ambalajlarla farklılaştırarak, farklı isimler (markalar) altında piyasaya sürüp, reklamlarla farklı ürünler gibi göstermeye çalışırlar.

Aksak Rekabet Piyasasının Ortaya Çıkış Nedenleri Açıklık Koşulunun Aksaması Açıklık koşulu üreticilerle tüketicilerin her türlü bilgiye eksiksiz ve maliyetsiz bir şekilde erişebilmelerini ifade etmektedir. Ancak alıcı ve satıcıların piyasadaki her türlü bilgiye sahip olmaları olanaksızdır. Genellikle bir malı üreten veya satanlar, o malın nitelikleriyle ilgili daha fazla bilgiye sahiptirler. Bu şekilde bir malı satanlarla satın alanların, söz konusu malla ilgili bilgilerinin aynı olmamasına ‘’asimetrik bilgi’’ denilmektedir.

Aksak Rekabet Piyasa Türleri Tam rekabet piyasası koşullarının aksaması sonucu ortaya çıkan ve günümüzde yaygın olduğu kabul edilen aksak rekabet piyasası (ki buna eksik rekabet piyasası da denir), söz konusu sapmanın niteliğine göre 3 temel piyasa modeline sahiptir. Monopol: Piyasaya girişin engellenmesi sonucunda özellikle ikamesi güç bir malın üretiminin, tek firma tarafından yapılmasıdır. - Tam rekabet piyasası gibi monopol piyasasına da gerçek hayatta rastlamak çok güçtür.

Aksak Rekabet Piyasa Türleri Oligopol: Piyasaya girişin engellenmesi sonucunda piyasadaki satıcı sayısının birbirini etkileyecek kadar az sayıda olmasını ifade eder. Monopolcü rekabet piyasası: Bazen aynı gereksinmeyi karşılayan mallar aşırı reklam veya başka yollardan, tüketiciye farklı mallar gibi gösterilebilir. Bu durumda malını homojenlikten uzaklaştırarak satıcının kendine özgü bir alıcı kitlesi oluşturması halinde ortaya çıkan piyasaya monopolcü rekabet piyasası adı verilir.

Aksak Rekabet Piyasaları Tam rekabet piyasası koşullarından uzaklaştıkça, firmaların toplam karlarını artırmak amacıyla üretimlerini kısarak, mallarının fiyatlarını yükseltmeye yöneldikleri görülmektedir. Bu nedenle, aksak rekabet piyasaları toplum refahını azaltıcı özellikleri nedeniyle eleştirelere hedef olmaktadır.

Monopol Monopol, ikamesi güç bir malın üretim ya da satışının bir tek firma tarafından yapılmasıdır. Satıcı tekeli de denilen monopolun iki özelliği vardır: Monopolcünün arzını kontrol ettiği malın ikamesinin olmaması Monopolcünün faaliyette bulunduğu piyasaya başka firmaların girememesi

Tam Monopol Monopolcünün arzını kontrol ettiği malın ikamesi olanaksızsa, tam (salt veya mutlak) monopol söz konusudur. Fakat gerçek hayatta tam monopole rastlanmaz. Zira her malı az ya da çok ama mutlaka ikame eden mallar vardır. Ekonomide üretilen ve birbirleriyle ilişkisi olmadığı düşünülen tüm malların üreticileri bile, tüketicilerin bütçeleri sınırlı olduğundan dolayı aslında birbirlerinin rakibidir.

Giriş Engelleri Bir firmanın piyasada monopol veya tek satıcı olarak varlığını sürdürebilmesi için, rakip firmaların bu piyasaya girememeleri gerekir ki buna giriş engellleri denir. Giriş engellerini doğal monopol, ana hammaddeyi kontrol eden monopoller, akdi monopoller ve yasal monopoller olmak üzere 4 başlık altında inceleyebiliriz.

Doğal Monopol ve Ana Hammaddeyi Kontrol Eden Monopoller Bir firmanın üretim tesis ölçeğini büyüterek parça başına maliyetini düşürmesi sonucu rakip firmaları piyasadan kovması halinde ortaya çıkan güçlü monopole doğal monopol denir. Bazen bir firma ikamesi olanaksız bir madenin tüm rezervini kontrolü altına almayı başarabilir. Böyle bir madenin üretim ve satışını imtiyaz sözleşmesi ile eline geçirmiş olan firma diğer firmaların bu alana girmesini engelleyerek güçlü bir monopol oluşturur.

Akdi Monopoller Bir endüstrideki firmalar aralarındaki rekabeti ortadan kaldırmak için kendi aralarında anlaşma (akit) yaparak tek firma gibi hareket edebilirler. Bir piyasadaki firmaların rekabeti ortadan kaldırmak için yaptıkları anlaşmalarla oluşturdukları birliğe Kartel denilmektedir. Firmalar aralarında bazen belirli bir fiyatın altında mal satmama (fiyat karteli), bazen belirli bir miktarın üzerinde piyasaya mal sürmeme (miktar karteli) bazen de satış alanını paylaşma (bölge karteli) konusunda anlaşırlar.

Yasal Monopoller Mali amaçlı yasal monopoller: Devlete gelir sağlamak için bazı malların üretiminin bir tek firmaya verilmesiyle oluşmaktadır ( örneğin Tekel) Sosyal amaçlı yasal monopoller: Doğalgaz dağıtımı, elektrik dağıtımı, telefon hizmetleri gibi bazı hizmetlerin en iyi şekilde karşılanabilmesi ve aynı zamanda ekonomik israfın önlenebilmesi amacıyla kamu tarafından verilen lisans ve imyiyazlar sonucu oluşur. Hükümetler bu lisans ve imtiyazların bir kısmını özel firmalara, bir kısmını ise kamuya ait işletmelere verebilmektedirler.

Yasal Monopoller Hukuki amaçlı monopoller (Patent ve Telif hakkı): Buluşlar, yenilikler ve özgün çalışma sonucu ortaya çıkan eserler büyük bir zaman, enerji, maddi destek ve yetenek ister. Bu nedenle yeni buluşlar patent, kişilerin özel yetenekleri ile ürettikleri eserler telif haklarıyla korunur. Patent yeni buluşların üretim aşamasına geçmesi halinde, rakip firmaların bu alana belirli süre girmesini engelleyen ve dolayısıyla buluşu yapanlara moopol hakkını yasayla veren bir uygulamadır.

Monopolde Denge Hangi rekabet piyasasında olursa olsun, kar maksimizasyonuna yönelen firmanın denge koşulu MM=MH dır. Monopolcünün kendisine maksimum kar sağlayan üretim miktarını ve satış fiyatını saptayabilmesi için karşı karşıya olduğu hasılat eğrilerini (TH, OH ve MH) ve maliyet eğrilerini (TM, OM ve MM) bilmesi gerekir. Monopolcünün çeşitli üretim miktarlarında maliyetinin (TM, OM ve MM) seyrinin, daha önce tam rekabet piyasasında incelediğimiz maliyet analizindeki yönsemeleri gösterdiğini varsayacağız. Fakat monopolcünün hasılat eğrileri tam rekabet piyasasındaki firmalardan farklıdır.

Monopolcünün Talebi Piyasada tek satıcı durumunda olan monopolcü, piyasa talebi ile karşı karşıyadır. Dolayısıyla tam rekabet piyasasındaki tek firma fiyat alıcı konumunda iken monopolcü fiyat saptayıcı (fiyat koyucu) konumundadır. Monopolcü kendisine maksimum kar sağlayan satış fiyatını ve üretim miktarını belirlerken, kendi talep eğrisini ve dolayısıyla toplam, ortalama ve marjinal hasılatlarının seyrini bilmesi gerekir. Monopolcünün talep eğrisi, hangi fiyattan ne kadar mal satabileceğini göstermektedir.

Monopolcünün Toplam Hasılatı Monopolcünün toplam hasılatı (TH), TH = F x M Monopolcü firmanın karşı karşıya olduğu talep eğrisinin Şekil 22-2 deki gibi bir doğru olduğunu varsayarsak, monopolcü fiyatı düşürdükçe, satılan miktarı artırabilmektedir. Fiyat F1’den F4’ e doğru azaldıkça, firmanın satış hasılatı artmaktadır. Fiyat F4’ den itibaren azaldıkça toplam hasılat azalmaktadır. Özetle, eğri üzerinde talebin fiyat esnekliğinin bire eşit olduğu F4 fiyatında toplam satış hasılatı maksimum olmaktadır. Dolayısıyla fiyat azaldıkça önce artan sonra azalan bir seyir takip eden toplam hasılat eğrisi bir ‘’ çan ’’ biçimini almaktadır.

Monopolcünün Toplam ve Ortalama Hasılatı

Monopolcünün Ortalama ve Marjinal Hasılatı Ortalama Hasılat, 𝑂𝐻= 𝑇𝐻 𝑀 = 𝐹𝑥𝑀 𝑀 =𝐹 daima fiyata eşittir. Dolayısıyla monopolcünün talep eğrisi aynı zamanda ortalama hasılat eğrisine özdeş olmaktadır. Marjinal Hasılat, MH son satılan birimin toplam hasılata yaptığı katkıyı ifade etmektedir. Negatif eğimli bir talep eğrisi ile karşı karşıya olan monopolcünün marjinal hasılatı daima ortalama hasılattan (ve dolayısıyla satış fiyatından) daha düşüktür.

Monopolcünün Marjinal Hasılatı Daha fazla satabilmek için fiyatını düşüren monopolcü, sadece son sattığı birimi değil, daha önce yüksek fiyattan satması gereken tüm miktarı da daha düşük olan son birimin fiyatından satmak durumunda olduğundan, son satılan birimin marjinal hasılatı bu birimin satış fiyatından (dolayısıyla ortalama hasılatından) düşük olacaktır. Bu sebepten MH eğrisi OH eğrisinin ( ve monopolcünün talep eğrisinin) altında seyreder. Monopolcünün karşı karşıya olduğu talep eğrisi doğru şeklinde olduğunda, MH eğrisi OH eğrisi ile fiyat ekseni arasındaki mesafenin tam ortasından geçmektedir.

Fiyat, Marjinal Hasılat ve Esneklik Arasındaki İlişki

Fiyat, Marjinal Hasılat ve Esneklik Arasındaki İlişki Talebin fiyat esnekliğinin bir olduğu noktada marjinal hasılat sıfıra inerken, toplam hasılat maksimum olmaktadır. Talebin fiyat esnekliğinin birden küçük olduğu AC arasında marjinal hasılat sıfır olduğundan, MM=MH eşitliğinin gerçekleştiği denge söz konusu olamaz. Zira monopolcünün maliyeti hiçbir zaman negatif olamaz. Monopolcü ancak fiyat talep esnekliğinin birden büyük olduğu ve fiyatın B ile F1 arasında bulunduğu bölgede dengeye gelecektir.

Monopolcünün Dengesi Monopolcu piyasada tek satıcı olduğundan, dilerse ne kadar üreteceğini, dilerse kaçtan satacağını kendisi saptayabilir. Her firma gibi monopolcü de karını en yüksek düzeye çıkaracak miktar ve fiyat belirleyerek, dengeye gelmeye yönelir. Monopolcü firmanın kısa dönem dengesini marjinal hasılat ve marjinal maliyetten hareketle izleyeceğiz.

Marjinal Hasılat ve Maliyete Göre Monopolcünün Dengesi Firma Şekil 22-6 da gösterildiği gibi MM=MH eşitliğinin sağlandığı D noktasında karını maksimum yaparak dengeye gelmektedir. Denge halinde firma M2 kadar üretip, bunun tamamını F fiyatından satarak FSLK dikdörtgeninin alanının sayısal değeri kadar kar elde edecektir. Normal karın üzerinde olan bu kara monopolcü karı denir.

Marjinal Hasılat ve Maliyete Göre Monopolcünün Dengesi

Marjinal Hasılat ve Maliyete Göre Monopolcünün Dengesi Tam rekabet piyasasında kısa dönemde aşırı kar elde eden firmaların varlığına karşın, uzun dönemde endüstriye yeni firmaların girişiyle bu kar ortadan kalkıyordu. Monopol piyasasında ise uzun dönemde yeni firmaların endüstriye girişi engellenmiş olduğundan, kısa dönemde sağlanan aşırı kar (monopolcü karı) uzun dönemde de devam edebilmektedir.