Konu 5: MÜLKİYETLERİNE GÖRE TARIM İŞLETMELERİ
İçerik Tarımsal İşletme Kavramı Tarımda İşletme Tipleri Mülkiyetlerine Göre İşleme Tipleri Özel İşletmeler Kamu İşletmeleri Zati İşletmecilik Kiracılık Ortakçılık
Tarımsal İşletme Genel anlamda işletme; çeşitli gereksinimlerin karşılanmasına yarayan malları üretmek amacıyla faaliyette bulunan ekonomik birimlere ya da üretim faaliyetinde doğrudan doğruya veya dolaylı olarak katılan her ekonomik birime denilmektedir. Bu durumda tarımsal işletme tarım ürünlerinin üretimi için çalışan ekonomik birimlere denir.
Tarımsal İşletme J.Chombart ve Luwe’un tanımlamasına göre tarımsal işletme; gerçek ya da tüzel bir kişinin saptadığı amaçlara ulaşmak için uyguladığı üretim biçiminin içinde yer aldığı ekonomik birimdir. Buradaki üretim birimi bir tarımsal işletme içindeki üretim öğeleri yani toprak, sermeye, emek ve bunların üretimdeki kombinasyonu anlatılmaktadır.
Tarımsal İşletme 2001 Tarım Sayımına göre Türkiye’de 3.0 milyon tarım işletmesi bulunmaktadır. Bu işletmelerin %64.8’i 50 dekardan küçüktür. %1 oranındaki büyük işletmeler arazinin %12’sini işlemektedir. Tarım işletmelerinin %60’ının işlediği topraklar farklı yerde bulunmaktadır.
Tarımsal İşletme Bu göstergeler Türkiye’deki tarım işletmelerinin marjinal niteliğe sahip olduklarını ve tarımda dengesiz bir dağılımın söz konusunu olduğunu ifade etmektedir.
Tarımsal İşletme Her ekonomik faaliyette olduğu gibi tarımsal alanda çalışan işletmelerin amacı belirli bir gelir elde etmektir. Gelirin, olanakların elverdiği ölçüde yüksek olması tarım işletmelerinin çeşitli yönlerde biçimlenmesine neden olmaktadır. Her işletme ekonomik yapısının gerektirdiği çalışma biçimine kendi işlerini ve işletme araçlarını uydurmak zorundadır.
Tarım İşletmeleri Ülkemizdeki tarım işletmeleri sayıca genellikle basit tarım işletmeleridir ve üretim için daha çok doğal zenginliklerden yararlanmaya çalışırlar. Her yörede doğal ve ekonomik koşulların gereğine göre çalışan çeşitli yoğun ve yaygın tarım işletmeleri vardır.
Tarım İşletmeleri Doğal ve ekonomik koşulların çeşitli olması yönünden dünyanın her yerinde hatta dar bir alanda bile tarım işletmelerinin çok değişik çeşit ve tipleri oluşmuştur.
Tarım İşletmeleri Toprak ve Tarım Reformu’nun 7.maddesinde tarım işletmeleri; Çiftlik yapılması için gerekli toprak, bina, alet-makine, bitkisel ve hayvansal üretim araçlarından bir ya da birkaçının ve işgücünün birlikte kullanıldığı üretim birimidir. Her iki tanımda da işletme sermayeleri üzerinde durulduğu görülüyor ve bunların işgücü ile kullanılması vurgulanıyor.
TARIMDA İŞLETME TİPLERİ Tarımsal işletme tipleri ve bunların çeşitleri gittikçe çoğalmakta ve bir tipten diğerine olan farklılıklar sürekli artmaktadır. İşletme tipleri; Geçimlik, Ticari ve Sanayi işletmeler Üretim araçlarının mülkiyetine göre işletme tipleri
Mülkiyetlerine Göre Tarım İşletmeleri Türkiye’de tarım topraklarının mülkiyet ve tasarruf durumu hakkında net bir bilgi bulunmamaktadır. Tarım topraklarının tapu ve kadastro kayıtları yeterli ve sağlıklı değildir. 2001 tarım sayımı verilerine göre yalnız kendi toprağını işleyen 20 dekara kadar olan mülk işletmelerin oranı % 35,8’dir. Ancak bu mülk sahipleri toplam mülk toprakların % 6,2’sine sahiptir.
Mülkiyetlerine Göre Tarım İşletmeleri Toprak tarımsal üretimin en temel öğesidir. Bu temel üretim öğesinin durumu iki farklı açıdan ele alınır. Birinci durum; toprağın teknik ve ekonomik yönden kullanımını içermektedir. İkinci durum ise; toprağın hukuksal açıdan öğrenim biçiminin veya mülkiyet yapısı yönünden incelenmesi gerekir.
Mülkiyetlerine Göre Tarım İşletmeleri Üretim araçlarının mülkiyet durumuna göre yapılacak bir değerlendirme, bu konudaki çeşitlilik göz önüne alınınca çok zordur. Bundan dolayı böyle bir ayrımı her zaman ihtiyatlı karşılamak gerekir.
Mülkiyetlerine Göre İşletme Tipleri İşletmelerin mülkiyetlerine göre sınıflandırılmasının dayandığı ölçüt üretim faktörlerinin ve sermayenin özel kaynaklardan veya kamusal kaynaklardan ve karma bir biçimde hem özel kaynaklardan hem de kamu kaynaklarından sağlamasıdır.
Mülkiyetlerine Göre İşletme Tipleri
Özel İşletmeler Özel işletmeler: Genellikle büyük bir kısmı veya tamamının özel kişilere ait olan işletmelerdir. Özel mülkiyet içindeki topraklar bireylerin, şirketlerin ya da topluluklarındır.
Özel İşletmeler Bireylerin elinde bulanan işletmeler dört grupta toplanabilir; 1)İşletmelerin işlediği toprağın mülkiyetine sahip olması ve ailesi ile birlikte işletmenin işlerinin büyük bir bölümünü yapması biçimidir. Bu durumda toprağı işleyen mülk sahibidir. Buna zati işletmecilik denir.
Özel İşletmeler 2)İşletmecinin toprak üzerinde mülkiyet hakkı olmadan sadece kiracı olması biçimi. Bu durumda kiracı toprağın işlenmesi karşılığı olarak mülk sahibini belli bir miktar para öder. Bu biçime kiracılık denir. 3)İşletmecinin toprak üzerinde mülkiyeti hakkı olmadan toprağı işlemesi karşılığında mülk sahibinin ürünün belli bir yüzdesini vermesi biçimidir. Bu duruma ise ortakçılık denir.
Özel İşletmeler 4)Kapitalist işletme tipi. Bu işletme tipi tarımdaki orta ve büyük işletmeleri kapsar. Ancak bu işletme tipi doğrudan doğruya mülkiyet sahibi tarafından uygulanabileceği gibi kiracılık ve ortakçılıkla da gerçekleştirilebilir.
Kamu İşletmeleri Kamu işletmeleri: Toprak mülkiyetinin devlette bulunduğu kamu tüzel kişilerinin elinde bulunan tarımsal işletme biçimidir. Bu işletme biçimi ülkemizde yaygın olarak görülmektedir. Bu işletmeler daha çok kamu yararı düşünülerek kurulmuşlardır.
Kamu İşletmeleri Toprak mülkiyetinin devlette bulunduğu kamu tüzel kişilerin elinde bulunan tarımsal işletme biçiminin ülkemizde önemli bir yeri vardır. Ülkemizde gerçek kişiler eliyle işletilen ve aile iş gücüne dayanan üç işletme tipini incelemekte fayda var;
Kamu İşletmeleri Zati İşletmecilik: İşletmecinin toprak ve işletme sermayesine sahip olduğu ve üçüncü kişilerin müdahalesinden bağımsız olarak işletmeyi yönetip kendi aile iş gücü ile değerlendirilen işletme biçimine denir. Bu işletme biçiminin karakteristiği olarak; mülkiyet, doğrudan doğruya işletme, iş gücü kaynağı ve işletmenin genişliği gösterilebilir.
Kamu İşletmeleri Hukuksal açıdan gerçek kişiler elinde bulunan aile işletmeleri ticari işletmeler olarak kabul edilmemektedir. Böylece zati işletmeler ticari işletme dışında kalmaktadır.
Kamu İşletmeleri Kiracılık: Toprak sahibi ile kiracı arasında düzenlenen, kiracının toprağı işleyip semerelerini almasını ve buna karşılık toprak sahibine önceden kararlaştırılan nakdi veya aynı veya hem nakdi hem aynı belirli bir miktarı kira olarak ödemesini öngören sözleşmeye dayanan işletme şekline "kiracılık" denir.
Kiracılık 2001 Tarım Sayımına göre ülkemizde tarım işletmelerinin %85’i kendi arazisini işletirken %12.7’si başkalarının arazisini de işlemektedir.
Kiracılık Kiracılığın belirleyici özelliği kiranın ürüne bağlı olmadan götürü olarak ödenmesidir. Kiracılığın yaygınlığı ve biçimleri ülkeden ülkeye değişir. Türkiye’de yaygın olarak görülen biçimi, hem toprak sahibinin hem de kiracının küçük üreticiler olmasıdır.
Ortakçılık Ortakçılık: Toprağın işlenmesi sonucu elde edilecek ürünün belirli bir oranda toprak sahibi ile toprağı işleyen arasında paylaşılmasını öngören sözleşmeye dayanan işletme şekline "ortakçılık" denir
Ortakçılık Ülkemizde ortakçılık biçimleri: 1) Tarla mal sahibinin tohum ise ortakçının olup alınan ürün yarı yarıya bölünür. 2) Tarla mal sahibinin tohum ise ortak olup alınan ürün ikiye bölünür.
Ortakçılık 3) Tarla ve tohum mal sahibinin olup alınan üründen mal sahibi tohumunu çıkarır ve kalan ürün yarı yarıya bölüşülür. 4)Tarla tohum ve çift hayvanı mal sahibinin olup, alınan ürün 1/3, 1/4 , ya da 1/8 vb. oranlarda paylaşılır.
Ortakçılık Ortakçılıkta ortakçının payına düşen ürün onun yaşam düzeyini belirleyen en önemli etkendir. Bundan dolayı birçok devletin yapılarında ortakçının üründen alacağı en az miktarı saptamakta ve toprak sahibinin lehine durmakta engellenmiş olur.
Kira ve Ortakçılık Kira ve ortakçılık sözleşmeleri Toprak ve Tarım Reformu Müsteşarlığınca çıkartılacak yönetmelik esaslarına uygun olarak yazılı bir şekilde düzenlenir. Kiracı veya ortakçı arazi sahibinin izni olmadıkça kiraladığı veya kendisine ortağa verilen toprağı tamamen veya kısmen başkasına kiraya veya ortağa veremez.
Kira ve Ortakçılık Kiracılık ve ortakçılık bağlarında en önemli nokta kira bedelinin veya mahsulün gereken oranda tayin edilmelidir. Gelir dağılım iyi şekilde ayarlanmalı ve kira veya ortakçı geçimini sağlamalıdır. Aynı zamanda gelirinin bir kısmını sermaye olarak ayırabilmelidir.
Kiracılık ve Ortakçılık Bölgeden bölgeye değişen ortakçılık şartları zaman dahilinde de değişiklik göstermektedir. Bilhassa tarımdaki hızlı makineleşme sonucu ile toprak talebinin artması kiracılık ve ortakçılık şartlarının ortakçılar aleyhine değişmesine sebep olmuştur. Toprak rantı yükselmiş ve toprak sahipleri ya şimdiye kadar kendilerinin yaptıkları masrafları ortakçıya yüklemek ya da mahsulden daha büyük bir hisse talep etmek yoluna gitmişlerdir.
Kira ve Ortakçılık Böylece ortakçılar ekonomik ve sosyal bakımdan tarım işçilerinden daha alt bir seviyeye düşmüşlerdir. Kiranın ve ortakçılığın hangi sebepler olursa olsun, son bulması halinde, çıkan kiracı ve ortakçıya yaptığı işlerden dolayı bir tazminat hakkı muhakkak tanınmalıdır.
Kira ve Ortakçılık Ülkemizde kiracılık ve ortakçılık kanunları pratik hayatta genel olarak sözlü olarak ifade edilmektedir. Bu şartlar bölgeden bölgeye değişiklik göstermektedir.
Kiracılık ve Ortakçılık İşletme, içerdiği mal varlığı unsurlarının devri için zorunlu tasarruf işlemlerinin ayrı ayrı yapılmasına gerek olmaksızın bir bütün hâlinde devredilebilir ve diğer hukuki işlemlere konu olabilir. Aksi öngörülmemişse, devir sözleşmesinin duran malvarlığını, işletme değerini, kiracılık hakkını, ticaret unvanı ile diğer fikrî mülkiyet haklarını ve sürekli olarak işletmeye özgülenen malvarlığı unsurlarını içerdiği kabul olunur.
Kiracılık ve Ortakçılık Kira sözleşmesi süresi dört yıldan az olamaz. Sözleşmede daha uzun bir sürenin kabul edilmesi mümkündür. Yıllık kira bedelini ödeme şekil ve zamanı, nakdi ödemelerde yetiştirilen ana ürünün satışından, aynı ödemelerde hasadından sonra olmak üzere sözleşmede gösterilir.
Kiracılık ve Ortakçılık Ortakçılık süresi dört yıldır. Sözleşmede bir yıldan az olmamak üzere daha kısa bir sürenin kabul edilmesi mümkündür. Toprak sahibinin payı yetiştirilen her ürünün hasadından sonra verilir. Kira ve ortakçılık sözleşmeleri, bu kanun hükümlerin ve Toprak ve Tarım Reformu Müsteşarlığınca çıkarılacak yönetmelik ve tip sözleşme esaslarına uygun olarak yazılı şekilde düzenlenir.
Kira ve Ortakçılık Türkiye’de tarım topraklarının çok parçalı ve düzensiz şekillerden oluşması nedeniyle çoğu zaman toprakların yol ile bağlantısı bulunmamaktadır. Tarımsal işletme için önemli bir sorun oluşturan bu durum Medeni Kanunda kurala bağlanmıştır. Toprağından genel yola çıkmak için yeterli geçidi bulunmayan malik, tam bir bedel karşılığında bir geçit hakkı tanınmasını komşularından isteyebilecektir(Madde 747).
Kira ve Ortakçılık Tarım topraklarının parçalı olması , Türkiye’de tarımla uğraşan nüfusun fazla oluşu nedeniyle tarımsal işletmecilik açısından olumsuz koşullar yaratmaktadır. Parçalılığı oluşturan en önemli neden tarım toprakları üzerindeki yoğun nüfus baskısıdır. Bunun yanında tarım topraklarının miras ve alım- satım yolu ile parçalanması ve küçülmesi ya da parçalı olarak büyümesi söz konusudur.
Kiracılık ve Ortakçılık Kırsal kesimde topraksız ailelerin geçiminin tarımdan olması da önemli bir sorundur. Topraksız aileler; ya köyden kente göç etmekte ya da kırsal alanda sınırlı olan tarım dışı faaliyetlerde çalışmakta ya da tarım işçisi, kiracı-ortakçı olarak tarımsal faaliyetlerini sürdürmektedirler
Kira ve Ortakçılık Medeni Kanunda tarım topraklarının bölünmesine ilişkin mülkiyet kısıtlamalarının, özel yasa kurallarına bağlı olarak düzenleneceği kuralı getirilmiştir. (Madde 754). Ancak, ülke geneli için bu konuya ilişkin herhangi bir yasal düzenleme bulunmamaktadır.
Sonuç Gıda güvenliğini ve sürdürülebilirliğini sağlamanın birincil yolu tarım topraklarının öncelikli bir koruma politikasının oluşturulmasına bağlıdır. Tarım topraklarının koruma ve kullanımı yönetmeliklerle geçiştirilemeyecek kadar önemli bir konudur. Çıkarılacak olan yasa; tarım topraklarının mülkiyet, kullanım ve korunmasına ilişkin bütüncül bir düzenlemeyi kapsamalıdır. Tarım topraklarının verileri mülkiyet kapsamında ve teknik altyapı olarak birleştirilmeli ve güncelliği sağlanmalıdır.
Sonuç Bir dekar toprağın kime ait olduğu, tarım toprağı sınıfı ve üretim deseni bilgilerine ulaşılması bütün ülke toprakları için gerçekleştirilmelidir. Kiracı ve ortakçıların tarım toprakları üzerindeki hakları ve çalışma koşulları onları koruyucu yönde kamu hukuku alanından hareket eden yasal düzenlemeler biçiminde olmalıdır.