SÖZCÜKTE YAPI
KÖK Bir sözcüğün daha fazla parçalanamayan, anlamlı en küçük parçasına kök denir. Sözcükler Kökleri sonsuzluk görevli kalıntı çevreci yemlik son gör(mek) kal(mak) çevir(mek) ye(mek)
Bir sözcükte anlamlı görünen en küçük parçanın kök sayılabilmesi için o parça ile sözcüğün çekimlenmiş ya da türetilmiş biçimi arasında bir anlam ilgisi kurulabilmelidir.
1. İsim (Ad) Kökleri Varlıkları, kavramları, duyguları karşılayan köklere isim kökü denir. İsim kökleri cümle içinde «isim, zamir, zarf, sıfat, edat, bağlaç ve ünlem» göreviyle kullanılabilir. Dilimizde isim kökleri en fazla üç heceden oluşur. at, bel, göz, kan, o… İsim kökleri «-mak / -mek» mastar ekini almazlar. Yansıma kökler de isim kökü sayılır. cız, çat, güm, pat…
2. Fiil (Eylem) Kökleri İş, oluş veya hareket bildiren köklere fiil kökü denir. Fiil kökleri «-mak / -mek» mastar ekini alabilen köklerdir. aç-, at-, çiz-, gel-… Fiil köklerini ad kökleri gibi tek başına yazıp söyleyemeyiz. Mastar durumundaki fiil köklerinin sonuna ya kısa çizgi (–) konur ya da «–mak, –mek» mastar eki getirilir. Fiilin sonuna konan kısa çizgi (–), «mak, mek» diye okunur.
3. Sesteş Kökler Yazılışları aynı olmasına rağmen anlamları ve türleri farklı olan köklere sesteş kök denir. Bahçeye büyük bir çukur kazın. Hayvanat bahçesindeki kaz elini ısırmış. Sesteş kökler arasında anlam ilişkisi bulunmaz.
4. Ortak Kökler Hem isim hem de fiil olarak kullanılabilen köklere ortak kök denir. Ortak kökler arasında anlam ilişkisi vardır. göç göç- tat tat- şiş şiş-
Sesteş kök ile ortak kök arasındaki fark; Sesteş kökler arasında anlam ilişkisi bulunmazken ortak kökler arasında belirgin bir anlam ilişkisi vardır.
devrik yazgı kır gülmek kır gelenek ambar güvendim koşu sararmak yüz düzleştirici kır boya seçkin ALIŞTIRMALAR kuru ağaçlık unutkan kelebek eskimek küskün İsim Kökü / Fiil Kökü / Sesteş Kök / Ortak Kök
EK Sözcüklerin cümle içindeki görevlerini belirtmek ya da sözcüklerden yeni sözcükler türetmek amacıyla kullanılan seslere/ hecelere ek denir. Ekler, işlevleri bakımından ikiye ayrılır:
1. Yapım Ekleri Sonuna geldikleri sözcüklerin anlamını, yapısını ve bazen de türünü değiştiren eklere yapım eki denir. Yapım ekleri, çekim eklerinden önce gelir. Ama bu kuralın istisnaları vardır: gündelik, ondalık, annemsiz, yengemgil. Yapım ekleri, işlevleri bakımından dört grupta incelenir:
a) İsimden İsim Yapım Ekleri İsim kök veya gövdelerine gelerek onlardan yeni isimler yapan eklerdir. -lik: zeytinlik, şekerlik, insanlık -li: köylü, nişanlı, renkli -siz: evsiz, huysuz, akılsız -cil: evcil, bencil, otçul -cı: işçi, avcı, aşçı -cık: kulakçık, kitapçık -daş: meslektaş, vatandaş
b) İsimden Fiil Yapım Ekleri İsim kök veya gövdelerine gelerek fiil oluşturan eklerdir. -la: gözle-, başla-, avla- -al: azal-, daral-, körel- -a: kana-, yaşa-, türe- -ar: sarar-, bozar-, ağar- -sa: susa-, önemse-, garipse- -da: fısılda-, horulda-, gürülde-
c) Fiilden İsim Yapım Ekleri Fiil kök veya gövdelerine gelerek isim türeten eklerdir. -ış: duruş, anlatış, okuyuş -ım: verim, üretim, yapım -ak: kayak, yatak, korkak -ga: bölge, dalga, süpürge -gı: saygı, çalgı, bilgi -gan: çalışkan, çekingen, unutkan
d) Fiilden Fiil Yapım Eki Fiil kök veya gövdelerine gelerek yeni fiiller türeten eklerdir. -ar: çıkar-, kopar-, gider- -(ı)l: kapıl-, kurul-, yazıl- -(ı)n: giyin-, alın-, gezin- -ş: görüş-, yazış-, dövüş- -dır: bildir-, kandır-, öldür- -t: yürüt-, anlat-, ağlat-
Aşağıdaki dizelerde altı çizili sözcüklerin hangisinde, birden çok yapım eki kullanılmıştır? A) Kara gözlüm çok özledim ben seni B) Varlığımı yalnız ona verdim ben C) Hava keskin bir kömür kokusuyla dolar D) Gözleri yaş dolu yorgun bulutlar E) Bir med zamanı gökyüzü kurşunla örtülü (ÖSS 1999)
2. Çekim Ekleri Sonuna geldikleri sözcüklerin anlamını değiştirmeyen, onları cümlede kullanılmaya uygun duruma getiren eklere çekim eki denir. okula, bildin, ağaçlar… Çekim ekleri, sonuna geldikleri sözcüklerin türüne göre isim çekim ekleri ve fiil çekim ekleri olmak üzere iki gruba ayrılır:
I. İsim Çekim Ekleri İsimlerin ve isim soylu sözcüklerin sonuna gelerek onları diğer isimlere, edatlara, eylemlere bağlayan; cümle içindeki görevlerini belirleyen, ait oldukları kişileri belirten ve isimlerin çeşitli durumlarını bildiren eklerdir. İsim çekim ekleri şunlardır: Çoğul (çokluk) eki Durum (hâl) ekleri Tamlayan (ilgi) eki İyelik (aitlik) ekleri Eşitlik eki
a) Çoğul Eki İsimlerin sayı bakımından birden çok olduğunu belirten «-lar/- ler» eki çoğul ekidir. Martılar kanat çırptı gökyüzüne. «-lar/-ler» eki, sonuna geldiği sözcüklere «saygı, küçümseme, abartma, aile, benzerlik, soy – sülale…» anlamlarını da yükleyebilir. Bu anlamlardan birini karşılayan «-lar/-ler» eki çoğul eki sayılmaz. Beş yaşlarında bir çocuğu var. (Yaklaşık anlamı)
b) Durum (Hâl) Ekleri Adların sonuna gelerek hangi durumda bulunduklarını belirten ve cümlede kullanılmalarını sağlayan «-i, -e, -de, -den» ekleri durum ekleridir. Yeni bir ev almışlar. Yalın durum Bu evi çok beğendik. Belirtme durumu Bir süre sonra eve döndüler. Yönelme (yaklaşma) durumu Bu akşam evde oturalım. Bulunma (kalma) durumu Yakında bu evden taşınacağız. Ayrılma (çıkma) durumu
c) Tamlayan (İlgi) Eki Ad tamlamalarında tamlayanın aldığı «-ın / -in» eklerine tamlayan eki denir. Bu işin sorumlusu sensin. Evin küçük oğlu kapıyı açtı. Bu ek 1. tekil ve 1. çoğul şahıs için «-im» şeklindedir. Kardeşim benim kalemimi almış.
d) İyelik (Aitlik) Ekleri Eklendiği sözcüklerin tanıttığı varlık ve kavramların kime, neye ait olduğunu belirten eklere iyelik eki denir. Üçü tekil, üçü çoğul olmak üzere altı iyelik eki vardır: (benim) arabam (senin) araban (onun) arabası (bizim) arabamız (sizin) arabanız (onların) arabaları Tekil Çoğul İsim tamlamalarındaki tamlanan eki iyelik ekidir.
Belirtme durum eki olan «-ı / -i» ile üçüncü tekil kişi iyelik eki olan «-ı/ -i (-sı / -si)» karıştırılmamalıdır. İşi gerçekten zor. İşi hemen bitirmeliyiz. Onun şiirini çok beğendim.
e) Eşitlik Eki Eşitlik eki, isim soylu sözcüklere gelerek onlara çeşitli anlamlar katarlar. «-ca / -ce» eşitlik ekidir. Böyle çocukça davranmamalısın. Ailece tatile gittik. Benden boyca uzunsun. Bence sen de başarabilirsin. Masraflarınız şirketimizce karşılanacak. (benzerlik) (topluluk, birlikte) (bakımından) (görelik, kanaat) (tarafından)
II. Fiil Çekim Ekleri Fiiller, çekimli halde kullanılır. İkinci tekil kişi emir çekimi hariç bütün fiiller çekim alarak kullanılır. Fiil çekim ekleri, fiil kök veya gövdelerine eklenerek, eylemlerin zamanını, yapılış şeklini ve şahsını (eylemi yapan kişiyi) belirtirler. Fiil çekim ekleri şunlardır: Kip ekleri Zaman (bildirme) kipi ekleri Dilek kipi ekleri Kişi (şahıs) ekleri
a) Kip Ekleri Fiillere eklenerek onların gerçekleşme zamanını ya da gerçekleşmesiyle ilgili dilekleri yansıtan eklere kip eki denir. Kipler, zaman (bildirme) ve dilek kipi olarak ikiye ayrılır: Zaman Kipleri Geçmiş Zaman Görülen geçmiş zaman Öğrenilen geçmiş zaman Şimdiki Zaman Gelecek Zaman Geniş Zaman Dilek Kipleri Gereklilik Kipi İstek Kipi Dilek – Şart Kipi Emir Kipi
b) Kişi (Şahıs) Ekleri Fiillerde kip eklerinden sonra kullanılarak fiili gerçekleştirenin kim olduğunu gösteren eklerdir. çağırdım (1. tekil kişi) gelmişsin (2. tekil kişi) bakıyor (3. tekil kişi eki yok) kalacağız (1. çoğul kişi) bilmelisiniz (2. çoğul kişi) arasalar (3. çoğul kişi)
GÖVDE Gövde, köke yapım eklerinin getirilmesiyle oluşturulur. İsim gövdeleri ve fiil gövdeleri olmak üzere ikiye ayrılır: 1. İsim (Ad) Gövdeleri a) İsimden yapılan isim gövdeleri: ev-li, yol-suz, baş-lık b) Fiilden yapılan isim gövdeleri: yak-ıt, koş-u, dur-ak 2. Fiil (Eylem) Gövdeleri a) İsimden yapılan fiil gövdeleri: baş-la-, kan-a-, dar-al- b) Fiilden yapılan fiil gövdeleri: yak-tır-, sür-ü-, çık-ar-
Alıştırma Buraya gelişimin ilk haftaları, etrafıma yalnız korku ve kuşku veriyordum. Beni hükümet tarafından gönderilmiş herhangi bir memur, bir tahsildar, bir öşürcü, bir jandarma yoksa bir askerlik şubesi başkanı mı sandılar bilmem; fakat hepsinin yüzünde korku ve kuşku belirtilerini açıkça görmüştüm. gelişimin: korku: veriyordum: gönderilmiş: öşürcü: sandılar: yüzünde: açıkça:
YAPI BAKIMINDAN SÖZCÜKLER Yapılarına göre kelimeler üç ana grupta incelenir: Basit Sözcükler Türemiş Sözcükler Birleşik Sözcükler
1. BASİT SÖZCÜKLER Yapım eki almamış sözcüklerdir. Bu tür sözcükler çekim eki alabilir. Yapım eki almadıklarından bunlar daima kök durumunda bulunur. Ağacın dalına kuşlar kondu. Bu cümlede eklerin tamamı çekim ekidir. Dolayısıyla bu cümledeki tüm sözcükler basit yapılıdır.
2. TÜREMİŞ SÖZCÜKLER Kök ya da gövdelere yapım eki getirilerek oluşturulan yenisözcüklerdir. Türemiş sözcükte en az bir tane yapım eki bulunur. Türemiş sözcüklere “gövde” de denir. (Türemiş Sözcük) = (Kök) + (Yapım Eki) ev – li → evli yol – cu – luk → yolculuk ört – ü – lü → örtülü sor – u – lar → sorular
3. BİRLEŞİK SÖZCÜKLER Yeni bir kavramı karşılamak üzere, birden fazla sözcüğün bir araya gelip kaynaşmasıyla oluşan sözcüklere birleşik sözcük denir. ne + asıl → nasıl demir + baş → demirbaş Afyon + kara + hisar → Afyonkarahisar Birleşik sözcükler, yapılarına göre ve oluşumlarına göre olmak üzere iki farklı açıdan ele alınır.
3.1. Yapılarına Göre Bileşik Sözcükler Birleşik sözcükler, birleşik isim ve birleşik fiil olmak üzere iki farklı yapıdadır. 3.1.1. Birleşik İsim En az iki sözcükten oluşan isimlerdir. Birleşik isimler farklı yollarla oluşturulabilir: » İsim tamlaması yoluyla » denizaltı » hanımeli » gökkuşağı » ateşböceği » Sıfat tamlaması yoluyla » Akdeniz » Acıgöl » Eskişehir » Bir isimle bir fiilin kaynaşmasıyla » bilgisayar » imambayıldı » gecekondu » ateşkes » İki fiilin kaynaşmasıyla » çekyat » dedikodu » biçerdöver » kapkaç
3. 1. 2. Birleşik Fiil En az iki sözcükten oluşan fiillerdir 3.1.2. Birleşik Fiil En az iki sözcükten oluşan fiillerdir. Birleşik eylemler üçe ayrılır: 1) Yardımcı Eylemle Yapılan Birleşik Fiiller İsim soylu sözcüklerden sonra gelen “etmek, olmak, kılmak, eylemek ve buyurmak” yardımcı eylemlerinin kendisinden önceki isimle birleşmesiyle oluşur. » Sevdiğim için bu mesleği tercih ettim. » Sınavdan yüksek puan alınca mutlu oldu. » Adam, etrafındakilere sürekli emir buyuruyordu. » Mevla bize yardım eylesin. » Dili sade kullanarak sözü etkili kılmış. NOT: Yardımcı eylemle birleşik fiil oluşturulurken ses türemesi veya ses düşmesi olursa yardımcı fiile isme bitişik yazılır. » Ayrılığın acısını derinden hissetti. (his + etmek → hissetmek ) » Marketi oğluna devretti. (devir + etmek → devretmek)
2) Kurallı Birleşik Fiiller İki kelimenin belli kurallara göre birleşmesiyle oluşan birleşik fiillerdir. Kurallı birleşik fiillerde, kendi anlamından uzaklaşarak ana fiile “yeterlik, tezlik, yaklaşma, sürerlik” gibi anlamlar katar. Kurallı birleşik fiiller her zaman birleşik yazılır. Kurallı birleşik fiiller dörde ayrılır: a. Yeterlilik Fiili Bir fiile “ebil(mek)” yardımcı fiili getirilerek yapılır. Cümleye “gücü yetme” veya ihtimal” anlamı katar. Soru olarak kullanıldığı bazı durumlarda “rica” anlamı katar. » Babam iki bavulu aynı anda taşıyabiliyor. (Gücü yetme) » Bu yıl kış geç gelebilir. (İhtimal) » Mektubu okuyabildin mi? (Gücü yetme, yapabilme) » Biraz daha sessiz olabilir misiniz? (Rica)
» Yeterlilik fiilinin olumsuzu iki şekilde yapılır: Yeterlilik fiili gücü yetmezlik, yapamama anlamı taşıyorsa “ebilmek” yardımcı fiilinin “bilmek” kısmı atılır, onun yerine “-ma, -me” olumsuzluk eki “ama(mak), eme(mek)” şeklinde getirilir: Başarabilirim → Başaramam Açabilirim → Açamam Okuyabilir → Okuyamaz Yeterlilik fiili gücü yetmezlik, yapamama ihtimali içeriyorsa : Yazabilirim → Yazamayabilirim Gelebilirim → Gelemeyebilirim
b. Tezlik Fiili Bir fiile “iver(mek)” yardımcı fiili getirilerek yapılır. Cümleye “çabukluk (tezlik), birdenbirelik ve kolaylık ” anlamı katar. » Dağ gibi bulaşığı yıkayıverdi. (Çabukluk) » Öğretmenimiz zor soruyu çözüverdi. (Kolayca) » Tezlik fiilinin olumsuzu iki şekilde yapılır: “-ma, -me” olumsuzluk eki ya yardımcı fiilden sonra getirilir ya da ana fiilden sonra getirilir. “ebilmek” yardımcı fiilinin “bilmek” kısmı atılır, onun yerine “-ma, -me” olumsuzluk eki “ama(mak), eme(mek)” şeklinde getirilir: Alıverdi => alıvermedi => almayıverdi Ancak iki olumsuz biçim arasında anlam farkı vardır. Birinci olumsuz biçiminde “tezlik” anlamı ağırlıktadır. İkinci olumsuz biçiminde ise “önemsememe” anlamı ön plandadır.
c. Sürerlik (Süreklilik) Fiili Ana fiile “edur(mak)”, “ekal(mak)” ve “egel(mek)” yardımcı fiillerinin getirilmesiyle oluşur. Cümlelere işin, oluşun hareketin bitmediği, devam ettiği anlamı katar. » Koltuğun üzerinde uyuyakalmış. » Bu gelenek nesilden nesile süregelmiş. » Sürerlik fiilinin olumsuz biçimi yoktur. d. Yaklaşma Fiili Bir fiile “eyaz(mak)” yardımcı fiili getirilerek yapılır. Fiile “hemen hemen, az kalsın” anlamı katar. Fiilin gerçekleşmesine çok yaklaşıldığı anlamı taşıdığı için buna “yaklaşma fiili” adı verilmiştir. » Kardeşim yolda yürürken düşeyazdı. » Yaklaşma fiilinin olumsuz biçimi yoktur.
3) Deyimleşmiş (Anlamca Kaynaşmış) Birleşik Fiiller En az iki sözcüğün genelde gerçek anlamından uzaklaşarak kaynaşmasıyla oluşan fiillerdir. Deyimler anlamca kaynaşmış birleşik fiiller grubuna girer. » Onun söylediklerine artık kulak asmıyorum. » Masanın üzerindeki gazetelere göz gezdirdi. » Bunları söylemeye dilim varmıyor. » Odunların depoya taşınmadığını görünce küplere bindi.
3.2. Oluşumlarına Göre Birleşik Sözcükler Bileşik sözcükler üç yolla oluşur: 3.2.1. Anlam Kayması Yoluyla Oluşanlar: Bu yolla oluşan bileşik sözcüklerde üç farklı durum söz konusudur: a) Tüm bileşenlerinin gerçek anlamından uzaklaştığı bileşik sözcükler: balıksırtı(desen), tavukgöğsü(tatlı), yavruağzı(renk), aslanağzı(çiçek) b) Birinci sözcüğün gerçek anlamından uzaktaştığı bileşik sözcükler: adamotu, başköşe, sigaraböreği, kuşüzümü, tozpembe c) İkinci sözcüğün gerçek anlamından uzaktaştığı bileşik sözcükler: gökyüzü, aşçıbaşı, giyimevi, rüzgargülü, gökkuşağı
3.2.2. Ses Değişimi Yoluyla Oluşanlar: Birleşik sözcüğü oluşturan sözcüklerden, birincisinin son sesinde ve ikincisinin ilk sesinde ses düşmesi,hece düşmesi oluşması veya bu iki sözcük arasında kaynaşma meydana gelmesi sonucunda oluşur. kahve + altı > kahvaltı cuma + ertesi > cumartesi ne + ise > neyse bu + ile > böyle pek + iyi > peki ne + için > niçin
3.2.3. Tür Değişimi Yoluyla Oluşanlar: Bileşen öğeler, bileşik sözcük durumuna geldiklerinde hangi sözcük türünden olurlarsa olsunlar, isim soylu sözcüğe dönüşürler. kaptı + kaçtı > kaptıkaçtı eylem eylem ad gece + kondu > gecekondu belirteç eylem ad