IZLEME PROGRAMLARıNıN HAZıRLANMASı Özge YILDIRIM Orman ve Su İşleri Uzman Yardımcısı Eylül 2015 Daire İçi Eğitim

SUNUM İÇERİĞİ Nehir Havzası Yönetim Planları Çevresel Hedefler İzlemenin yeri Yerüstü Suları  Su Kütleleri / Su Kütlesi Kategorileri  Tipler / Tipolojiler  İzleme Noktalarının Seçimi  İzleme Programları Yeraltı Suları  Akiferler  Su Kütleleri  Kütlelerin Belirlenmesi  Kavramsal Model  Yas İzleme Türleri  İzleme Programları

NEHIR HAVZASı YÖNETIMI NEHİR HAVZASI YÖNETİM PLANLARI NHYP DÖNGÜSÜ 6 YILDA 1 REVİZE Havza Sınırlarının Tespiti İzleme Programı Oluşturulması Çevresel Hedefler Oluşturulması Önlemler Programı Oluşturulması

ÇEVRESEL HEDEFLER / SÇD 2015 Nihai Tarih: 2027 İyi Su Durumu Miktar Kontrolü İyi Kimyasal Durum İyi Ekolojik Durum

Yeraltısuları Kimyasal Durum Miktar Durumu Yerüstü suları Kimyasal Durum Ekolojik Durum ÇEVRESEL HEDEFLER / SÇD

Su Kütlelerinin ve Tiplerinin Belirlenmesi Referans Şartların Belirlenmesi Baskı ve Etkilerin Belirlenmesi İzleme Noktalarının Belirlenmesi İzleme Programlarının Hazırlanması Ulusal İzleme Ağının Oluşturulması ÇEVRESEL HEDEFLER İZLEMEÖNLEMLER PROGRAMI

SU KÜTLELERI Main unit for management of river basins The use of the terms “discrete and significant” in the definition of “surface water body” means that “water bodies” are not arbitrary sub-divisions of river basin districts. Temel yönetim birimi Ayrı ve önemli birimler Rastlantısal olmayan alt birimler Water bodies is, first and foremost, based on geographical and hydrological determinants. …environmental objectives of the Directive, and the measures needed to achieve them, apply to “water bodies”. Çevresel hedeflerin ve alınacak önlemlerin uygulanabildiği birimler

Yapay Su Kütleleri Sulak Alan = YAS Bağlantılı Ekosistemler Nehirler Geçiş Suları = haliç, delta, lagün Kıyı Suları Yeraltı SuyuGöller SU KÜTLESİ KATEGORİLERİ

25 Havzada; HAVZA BAZINDA HASSAS ALANLARIN VE SU KALİTESİ HEDEFLERİNİN BELİRLENMESİ PROJESİ 1814 adet nehir su kütlesi, 656 adet göl su kütlesi belirlenmiştir. 11 DEKOS Projesi kapsamında; Kıyı suları için 76 Su Yönetim Birimi tanımlanmıştır.

TIPLER /TIPOLOJILER Yüzey suyu kütlelerini tip açısından ayrıştırılması ve bu tipler için referans koşullar ortaya konması Tipolojiler değişik biyolojik toplulukları barındıran su kütleleri için doğru referans değerlerin belirlenmesi amacıyla kullanılır. Tipoloji oluşturulmasının amacı tipe özel referans koşulların sınıflandırmasını sağlamaktır. Tipoloji: Çeşitli parametrelere göre su kütlelerinin kendi içerisinde sınıflandırılmasını sağlayan bilimsel çalışmadır.

13 FaktörlerSeçeneklerKodYorum Akış rejimi Mevsimsel A1 İlk yaklaşım Sürekli A2 Büyüklük (Drenaj Alanı) <1000 km2 (kurak alanlarda <3000 km2) D1 (Yalnızca sürekli akış olması halinde kullanılır) >1000 km2 (kurak alanlarda >3000 km2) D2 Yağış <400 mm Y1 (Yalnızca sürekli akış olması halinde kullanılır) >400 mm Y2 Eğim <%2 E1 Hepsi için kullanılır >%2 E2 Rakım m R1 Hepsi için kullanılır m R2 >1600 m R3 Jeoloji Yüksek mineralizasyon J1 Hepsi için kullanılır Düşük mineralizasyonJ2 FaktörlerSeçeneklerKod Rakım mR mR2 > 1600 mR3 Derinlik < 5 mD1 > 5 mD2 Yüzey alanı < 500 haA1 > 500 haA2 Jeoloji Yüksek mineralizasyonJ1 Düşük mineralizasyonJ2 NehirTipiKriterleri GölTipiKriterleri

Geçiş Suyu Tipi Kriterleri Kıyı Suları Tipi Kriterleri

1814 nehir suyu kütlesi için 56 nehir tipi 656 göl suyu kütlesi için 23 göl tipi tespit edilmiştir.

Gözetimsel izleme noktalarının seçimi Havzadaki genel maksatlı izleme noktaları seçilirken aşağıdaki hususlar göz önünde bulundurulmuştur:  Her nehir su kütlesi tipine yönelik en az bir genel maksatlı izleme istasyonu,  Her göl su kütlesi tipine yönelik en az bir genel maksatlı izleme istasyonu,  Risk altında olmayan su kütlelerine yönelik genel maksatlı izleme istasyonları,  Havzanın genel durumu ile ilgili yeterli veri sağlayacak genel maksatlı izleme noktaları belirlenmiştir

Aynı tipte olan su kütleleri arasından, izleme noktasının hangi su kütlesine konulacağı belirlenirken;  Bulunduğu tipi en iyi temsil eden,  Daha büyük alan kaplayan (uzun nehir, yüksek akış, büyük yüzey alanı vb.),  Hidrolojik bağlantı bakımından en membada veya en mansapta olan,  Üzerinde daha önceden izleme noktası bulunan,  Düşük baskıya sahip,  Ulaşım sorunu olmayan, su kütleleri tercih edilmiştir Genel amaçlı izleme noktalarının seçimi

18 Operasyonel izleme noktalarının seçimi Noktalar seçilirken izlenen yöntem;  Risk altında olan tüm su kütleleri için operasyonel izleme yapılması gerektiği belirlenmiştir.  Öncelikli maddelerin deşarj edildiği su kütleleri için operasyonel izleme yapılması gerektiği belirlenmiştir.  Diğer kirleticilerin önemli miktarlarda deşarj edildiği su kütleleri için operasyonel izleme yapılması gerektiği belirlenmiştir.  Bu kriterler göz önünde bulundurularak izleme noktaları seçilmiştir.  Baskının tipine göre izlenecek parametreler ve sıklıklar belirlenmiştir.

19 HAVZA İZLEME PROGRAMı  Akarçay Havzası  Susurluk Havzası  Meriç-Ergene Havzası  Sakarya Havzası  Büyük Menderes Havzası  Konya Kapalı Havzası  Seyhan Havzası  Ceyhan Havzası  Asi Havzası  Yeşilırmak Havzası  Batı Karadeniz Havzası  Batı Akdeniz Havzası  Doğu Akdeniz Havzası  Marmara Havzası  Küçük Menderes Havzası  Gediz Havzası  Burdur Havzası  Antalya Havzası  Kuzey Ege Havzası İzleme Programları

20 Su Kütlesi Su Tipleri Referans izleme Ağı Gözetimsel izleme AğıOperasyonel İzleme Ağı Korunan Alan izleme Ağı Parametreler ve İzleme Sıklıkları İzleme Programları

45 ADET 31 ADET 116 ADET PARAMETRE ADET PESTİSİT İyi kimyasal durum Öncelikli Maddeler (45 Madde)  Sucul çevre için önemli risk teşkil eden maddeler  AB Direktifleri ile belirlenir.  AB ölçeğinde ele alınır. 24 Öncelikli Madde 21 Öncelikli Tehlikeli Madde İyi ekolojik durum Spesifik Kirleticiler  Su kaynaklarına, kalitesini olumsuz yönde etkileyebilecek miktarda deşarj edilen  Ulusal ölçekte ya da nehir havzası ölçeğinde risk teşkil eden maddeler  Üye ülkeler tarafından belirlenir. Spesifik Kirletici Grupları (SÇD EK VIII) 1Sıcaklık 2 pH 3 Elektriksel İletkenlik (µS/cm) 4 Çözünmüş Oksijen (mg/L O2) 5 Renk 6 Bulanıklık 7 Işık Geçirgenliği-Seki Derinliği 8 Askıda Katı Madde (mg/L SS) 9 Alkalinite (mg/L CaCO3) 10 Toplam sertlik (mg/L CaCO3) 11 Biyolojik Oksijen İhtiyacı (BOİ) (mg/L O2) 12 Kimyasal Oksijen İhtiyacı (KOİ) (mg/L O2) 13 pV (mg/L O2) 14 Toplam Organik Karbon (TOK) (mg/L) 15 Toplam Azot (mg/L N) 16 Amonyum Azotu (mg NH4+-N/L) 17 Nitrit azotu (mg NO2‾-N/L) 18 Nitrat azotu (mg NO3‾-N/L) 19 Toplam Kjeldahl Azotu (mg/L) 20 Organik Azot (mg/L) 21 Toplam fosfor (mg /L P) 22 Orto Fosfat (mg/L o-PO4) 23 Sülfat (mg/L SO4) 24 Hidrojen Sülfür (mg/L H2S) 25 Florür (µg/L F-) 26 Klorür (mg/L Cl-) 27 Çözünebilir Reaktif P (mg/L) 28 Tuzluluk 29 Çözünmüş İnorganik Azot (mg/L DIN) 30 Toplam İnorganik Azot (mg/L TIN) 31 Çözünmüş İnorganik Fosfor (mg/L DIP)

6 yılda 1 yıl, yılda 4 kez 6 yılda 1 yıl, yılda 12 kez 6 yılda 1 yıl, yılda 2 kez 6 yılda 1 yıl, yılda 1 kez Sürekli/Aylık Fiziko-kimyasal Parametreler, Belirli Kirleticiler, Pestisitler, Mikrobiyolojik Parametreler Öncelikli Maddeler Biyolojik Parametreler (Klorofil-a 6 yılda 1 yıl, yılda 4 kez) Hidromorfolojik Parametreler Hidroloji PARAMETRELER VE SIKLIKLARI  Gözetimsel İzleme Parametreleri / Sıklıkları

Her yıl 4 kez Her yıl 12 kez 6 yılda 2 yıl, yılda 2 kez Yılda 1 kezSürekli/Aylık Fiziko-kimyasal Parametreler, Belirli Kirleticiler, Mikrobiyolojik Parametreler Öncelikli Maddeler Biyolojik Parametreler (Klorofil-a Her yıl 4 kez) Hidro-morfolojik Parametreler Hidroloji  Operasyonel İzleme Parametreleri / Sıklıkları PARAMETRELER VE SIKLIKLARI

Koruma Alanı ParametreSıklık İçme Suyu Koruma Alanı İçme Suyu Elde Edilen veya Elde Edilmesi Planlanan Yüzeysel Suların Kalitesine Dair Yönetmelik kapsamındaki parametreler Nüfus ve miktara bağlı olarak belirlenir (4/8/12 kez) Habitat Koruma Alanları İlgili mevzuatta yer alan parametreler İlgili mevzuatta yer alan izleme sıklıkları  Korunan Alan İzleme Parametreleri / Sıklıkları PARAMETRELER VE SIKLIKLARI

 Belirli bir izleme sıklığı bulunmamaktadır.  Amaca ve duruma göre tespit edilmelidir. Araştırmacı İzleme Sıklıkları

YERALTı SULARı SÇD: toprak yüzeyinin altında, boşluklarının tamamının su ile dolu olduğu doygun bölgede (doygun zon) bulunan ve toprakla ya da toprak altıyla doğrudan bağlantı halinde bulunan suların tamamı YKBKK Hakkında Yönetmelik / Yeraltısuları Kanunu: Yeraltındaki durgun veya hareket halinde olan bütün sular

YERALTı SUYU /AKIFERLER SÇD: akifer veya akiferler içindeki belirgin miktardaki yeraltısuyu Akiferler, doğası gereği yüksek geçirgenlik özelliğine sahip hidrojeolojik yapılardır. SÇD, bu yapılar özelinde önlemler alınmasını talep etmekte, sistemi yeterli parçalara bölerek ayrıntılı bir değerlendirme yürütülmesini istemektedir.

AKIFERLERIN BELIRLENMESI

YAS KÜTLELERI Body of groundwater means a distinct volume of groundwater within an aquifer or aquifers. İlk olarak jeolojik sınırların belirlenmesiyle ve sonrasında hidrojeolojik özellikler, topografya, gerçek ve potansiyel kullanım, koruma alanı, risk potansiyeli, ekonomik önem ve su yönetimi dikkate alınarak gerçekleştirilmektedir. Akiferin belirli bir hacmi/ bölümü

Taban Kayaç Jeolojisi Akifer Haritası Jeoloji ve Akifer Sınıflaması (İrlanda)

Akifer Haritası YAS Kütleleri Akifer Sınıflaması ve YAS Kütleleri (İrlanda)

Yeraltısuyuna Bağımlı Karasal Ekosistemlerin (YSBKE) tanımlanması Eşik değerlerin belirlenmesinde bir ölçüt Yerüstü sularıyla ve farklı ekosistemlerle olan ilişkisini ortaya koyarak sistemin tanımlanması Yeraltısuyu sistemleri nitelikli, gerçekçi, ekonomik bir şekilde ele alınmış olur Hem risk değerlendirme hem de izleme işlemleri için gerekli KAVRAMSAL MODELLER

Hollanda’dan Bir Kavramsal Model Örneği (Lieste vd., 2008) ÖRNEK KAVRAMSAL MODELLER

Develi Kapalı Havzasındaki Su Akışını Modelleyen Kavramsal Model (Yıldız vd, 2008).

Yeraltı suyu izleme programının etkinliği ve yeterliliği: hidrojeoloji Yeraltı suyu sistemlerinde izlemenin nerede, hangi derinlikte, ne zaman ve hangi sıklıkla yapılacağı, öncelikle hidrojeolojik sistemin kavramsallaştırılmasını gerektirir.  İzleme kuyularının sayısı,  Yeri ve derinliği  Kuyu tasarımı, Bu nedenle, yeraltı suyu kütleleri tanımlanmalıdır. Yeraltı suyu kütlelerinin bağlı bulundukları hidrojeolojik sistemin karakterizasyonu ve kavramsal modelinin ortaya konması önem kazanır. hidrostratigrafik birimlerin geometrisi ve beslenme-dolaşım-depolama-boşalım ilişkilerine bağlıdır. HIDROJEOLOJIK KAVRAMSALLAŞTıRMA

MODEL OLUŞTURMA AŞAMALARI

SÇD’DE YAS İZLEMELERİ

Gözetimsel İzleme Gözetimsel izleme noktalarının seçimi, YAS kimyasal durumunu kolay anlaşılabilir ve kapsamlı bir şekilde ortaya koyabilecek şekilde yapılmalıdır. Ayrıca,  YAS su kütlesinin hidrodinamik ve hidrojeolojik özellikleri  Akiferin akış yönü  Baskıların sınırlı olduğu (düşük olduğu veya hiç olmadığı) yeraltı suyu kütle grupları  Riskin düşük olduğu veya olmadığı yeraltı suyu kütleleri ve kütle grupları  Farklı arazi kullanımı türlerinin dağılımı  Sahaların erişilebilirliliği ve güvenliği  Temsil edilebilirlik

GÖZETIMSEL İZLEME SıKLıĞı Akifer akış türleri Sınırlı Sınırlı değil Granüllerarası akış belirgin Yalnızca kırılma akış Karst akışı Belirgin derin akışların yaygın olması Sığ akış Başlangıç sıklığı - temel ve ek parametreler Yılda iki kere Üç ayda bir Uzun vadeli sıklık – temel parametreler yüksek iletkenlik İki yılda bir Yıllık Yılda ili kere Yılda iki kere düşük iletkenlik Altı yılda bir Yıllık Yılda iki kere Ek parametreler (sürekli doğrulama) Altı yılda bir -

Operasyonel İzleme Operasyonel izleme;  Risk altında olduğu belirlenen tüm YAS kütleleri yada kütle grubu için kimyasal durum değerlendirmesi yapmak  Herhangi bir kirletici konsantrasyonunda uzun dönem insan faaliyetleri sonucu ortaya çıkan artış eğiliminin varlığını belirlemek  Bir kütleyi yeniden iyi duruma getirmek amacıyla uygulanan tedbir programlarının etkinliğini değerlendirmek İzlenecek parametreler: Ana parametrelerin dışında YAS kütle ve kütle grupları üzerindeki baskılar dikkate alınarak belirlenir.

OPERASYONEL İZLEME SıKLıĞı Akifer Akışı Türü Sınırlı Sınırlı değil tanelerarası akış belirgin Yalnızca kırılma akış Karst akışı Belirgin derin akışların yaygın olması Sığ akış Yüksek hassasiyetli Yeraltı suyu Sürekli baskılar YıllıkYılda iki kere Üç ayda bir Mevsimsel/ periyodik baskılar Yıllık Uygun durumlarda Düşük hassasiyetli yeraltı suyu Sürekli baskılar Yıllık Yılda iki kere Üç ayda bir Mevsimsel/ periyodik baskılar Yıllık Uygun durumlarda Eğilim değerlendirmeleriYıllıkYılda iki kere -

 Devlet Su İşleri Genel Müdürlüğü tarafından belirlenen yeraltı suyu kütlelerinde; 1 İzleme noktaları 2 İzleme sıklıkları 3 İzleme parametreleri 9 Havzada YAS İzleme Programları (Büyük Menderes, Konya Kapalı, Sakarya, Susurluk, Akarçay, Meriç- Ergene, Küçük Menderes, Gediz ve Kızılırmak Havzaları) YAS İzleme Programları

Akarçay Havzası 47 İzleme Noktası Meriç-Ergene Havzası 90 izleme noktası Gediz Havzası 138 izleme noktası K. Menderes Havzası 15 izleme noktası Konya Kapalı Havzası Taslak 172 DSİ + 14 SYGM Kızılırmak Havzası ---- kütle belirlenmiş ancak nokta belirlenmemiştir. İzleme Noktaları Belirlenen Havzalar Büyük Menderes SakaryaSusurluk Yeraltısuyu Kütleleri Belirlenmedi

pHECÇOClSO 4 F NH 4 NO 3 T.Pest.AsCdPb HgTrikloretilenTetrakloretilenKOİBOİPestisitler(102) TOKTPNO 2 CrCNFe ZnCuNaKCaMg HCO 3  Akarçay Havzası İzleme Programı kapsamında 47 YAS izleme noktasının 45’inda mevsim başı (Nisan, Mayıs, Haziran) olmak üzere izleme çalışmalarına başlanılmıştır.  İzleme çalışmaları mevsim başı ve mevsim sonu (Eylül, Ekim, Kasım) olmak üzere yılda iki kez yapılacaktır. İzlenen Parametreler; YAS İzleme Programları

Yayılı ve/veya Noktasal Kaynaklı Baskılar Neticesinde Oluşan Kirleticilerin Yeraltı Suyuna Geçme Durumlarının Tespit Edilmesi Maksadıyla Bir Metodoloji Oluşturulması Ve Öncelikli Havzalarda Uygulanması Projesi (YASGEP) (2015) AMAÇ: Genel Müdürlüğümüz Projeleri kapsamında belirlenen belirli kirleticiler, öncelikli maddeler ve bitki koruma ürünlerinden faydalanılarak yeraltı suyu kalite izleme çalışmalarında esas alınacak kirleticilerin belirlenmesi için bir metodoloji oluşturularak kirletici listelerinin ortaya konulması Büyük Menderes, Konya Kapalı, Sakarya, Susurluk, Akarçay, Meriç-Ergene, Küçük Menderes, Gediz ve Kızılırmak Havzaları YAS izleme Programları için Parametre Listesi oluşturulmuştur.

DINLEDIĞINIZ IÇIN TEŞEKKÜR EDERIM… Özge YILDIRIM Orman ve Su İşleri Uzman Yardımcısı