Adnan Menderes Üniversitesi Uzaktan Eğitim Merkezi SES BİLGİSİ  Dil bilgisi terimi olarak ses, dilin en küçük parçasıdır ve sadece konuşma sesini ifade eder.  Ses Bilgisi de bir dildeki konuşma seslerinin nasıl oluştuğunu, bu seslerin niteliklerini,sınıflandırılmasını ve oluşturduğu ses olaylarını inceleyen daldır.

Adnan Menderes Üniversitesi Uzaktan Eğitim Merkezi Türkiye Türkçesinde Seslerin Sınıflandırılması  A. Türkçede sesler, ses geçidinin açık ve kapalı oluşuna göre ikiye ayrılır.  Ortaya çıkışında, ses organları tarafından bir takıntıya uğratılmayan sadece ses tellerinin titremesiyle ortaya çıkan seslere ünlüler (sesli harfler) denir : a, e, ı, i, o, ö, u, ü  Teşekkülünde ses geçidi kapalı olan ve ses organları tarafından engellenen seslere ünsüzler (sessiz harfler) denir: b, c, ç, d, f, g, ģ, ğ, h, j, k, ķ, ĺ, l, m, n, p, r, s, ş, t, v, y, z.

Adnan Menderes Üniversitesi Uzaktan Eğitim Merkezi  B. Gırtlakta bulunan ses tellerinin durumuna göre de sesler ikiye ayrılır.  Ses tellerinin titreşmesiyle oluşan seslere sedalı (tonlu) sesler denir: a, e, ı, i, o, ö, u, ü, b, c, d, g, ģ, ğ, j, ĺ, l, m, n, r, v, y, z.  Ses telleri titreşmeden oluşan seslere sedasız (tonsuz) sesler denir: ç, f, h, k, ķ, p, s, ş, t, h.

Adnan Menderes Üniversitesi Uzaktan Eğitim Merkezi ÜNLÜLER  Ünlüler üç şekilde sınıflandırılır: 1) Oluşum noktasına göre:  Ağız boşluğunun arkasında oluşan ünlülerde dil geriye doğru çekilir ve kalın ünlüler dediğimiz sesler meydana gelir: a, ı, o, u  Ağız boşluğunun önünde oluşan ünlülerde dil öne doğru itilir ve ince ünlüler dediğimiz sesler meydana gelir : e, i, ö, ü

Adnan Menderes Üniversitesi Uzaktan Eğitim Merkezi 5 2) Alt çenenin durumuna göre:  Alt çene çok açıldığında ve ağız boşluğu çok olduğunda geniş ünlüler dediğimiz sesler meydana gelir: a, e, o, ö  Alt çene az açıldığında ve ağız boşluğu dar olduğunda dar ünlüler dediğimiz sesler meydana gelir: ı, i, u, ü

Adnan Menderes Üniversitesi Uzaktan Eğitim Merkezi 6 3) Dudakların aldığı şekle göre:  Dudakları büzüp yuvarlaklaştırarak söyleyebildiğimiz ünlülere yuvarlak ünlüler denir: o, ö, u, ü  Dudakları büzmeden düz bir şekilde söyleyebildiğimiz ünlülere düz ünlüler denir: a, e, ı, i

Adnan Menderes Üniversitesi Uzaktan Eğitim Merkezi ÜNSÜZLER 7  Ünsüzler dört şekilde sınıflandırılır. 1) Oluşum noktalarına göre: Ünsüzler oluşum noktalarına göre yedi gruba ayrılır: Dudak ünsüzleri : b, m, p Diş ünsüzleri : d, t, n, s, z Diş-dudak ünsüzleri: f, v Diş-damak ünsüzleri: c, ç, j, ş Ön damak ünsüzleri : g, k, l, ĺ, r, y, Art damak ünsüzleri: ģ, ğ, ķ, ň, ĥ Gırtlak ünsüzü: h

Adnan Menderes Üniversitesi Uzaktan Eğitim Merkezi 8 2) Ses tellerinin titreşip titreşmemesine göre :  Ses tellerinin titreşmesiyle oluşan ünsüzlere yumuşak ünsüzler denir: b, c, d, g, ğ, j, l, m, n, r, v, y, z  Ses telleri titreşmeden oluşan ünsüzlere sert ünsüzler denir : f, h, s, ş, p, ç, t, k

Adnan Menderes Üniversitesi Uzaktan Eğitim Merkezi 9 3) Süreklilik ya da süreksizlik özelliğine göre:  Süreksiz (patlayıcı) ünsüzler : b, c, ç, d, g, ģ, k, ķ, p, t  Sürekli ünsüzler : f, h, s, ş, v, ğ, j, z, l, ĺ, m, n, r, v, y  Sürekli ünsüzler de temas derecelerine göre ikiye ayrılır; sızıcı ünsüzler: f, ğ, h, j, s, ş, v, z. akıcı ünsüzler: ĺ, l, m, n, r, y.

Adnan Menderes Üniversitesi Uzaktan Eğitim Merkezi TÜRKİYE TÜRKÇESİNDE SES ÖZELLİKLERİ 10  Her dilin olduğu gibi Türkçenin de kendine özgü ses özellikleri vardır. Türkçenin ses özeliklerini; seslerin nitelikleri, bu seslerin başta, ortada, sonda bulunuş şekilleri; birbirlerini takip şekilleri, yan yana gelme özellikleri belirler.

Adnan Menderes Üniversitesi Uzaktan Eğitim Merkezi 1.Büyük ünlü uyumu : 11  Türkçe kelimelerde ilk hecede kalın ünlü varsa diğer hecelerdeki ünlüler de kalın ünlü olur, ilk hecede ince ünlü varsa diğer hecelerdeki ünlüler de ince olur.  ÖRNEK: Bilgelik, tuzluk, gözlem, sonlandırmak

Adnan Menderes Üniversitesi Uzaktan Eğitim Merkezi 12  Bazı sözcükler Türkçe oldukları halde birtakım sebeplerle zaman içerisinde büyük ünlü uyumu dışında kalmışlardır: elma-alma, kardeş- karındaş, hangi- kangı, dahi- takı, anne-ana, inanmak-ınanmak, şişman- şışman  Birleşik kelimelerde büyük ünlü uyumu aranmaz: gerizekalı, Çanakkale, imambayıldı, Çeşmealtı

Adnan Menderes Üniversitesi Uzaktan Eğitim Merkezi 13  Türkçe oldukları halde tek şekilleri olduğu için eklendikleri kelimelerde büyük ünlü uyumu oluşturmayan ekler vardır. Bu eklerin olduğu kelimelerde büyük ünlü aranmaz:“-ken, -yor, -daş, -leyin, -mtrak, -ki, -gil,” ÖRNEK: bakarken, seviyor, gönüldaş,  Büyük ünlü uyumu, yabancı sözcüklere Türkçe ekler eklendiğinde de geçerlidir. Ekler mutlaka son hecedeki ünlüye uyar: ÖRNEK: insanlıkla, tarihçe, kerametlerin

Adnan Menderes Üniversitesi Uzaktan Eğitim Merkezi 2.Küçük ünlü uyumu : 14  Küçük ünlü uyumu, Türkçe sözcüklerdeki düzlük yuvarlaklık uyumudur ve ilk heceden başlanarak birbirini takip eden heceler arasında aranır.  Türkiye Türkçesine mahsus bir ses kuralıdır.  Bir kelimede bu uyuma bakılmadan önce büyük ünlü uyumuna bakılmalıdır.  Kelimenin ilk hecesindeki ünlü düz(a, e, ı, i ) ise ondan sonraki hecelerin ünlüsü de düz olur; ilk hecesindeki ünlü yuvarlak (o, ö, u, ü ) ise ondan sonraki hecelerin ünlüleri dar-yuvarlak (u, ü) ya da düz- geniş (a, e ) olur.  ÖRNEK: Gülümse-, yıllanmış, sonsuzluk.

Adnan Menderes Üniversitesi Uzaktan Eğitim Merkezi Ünlü- ünsüz uyumu: Türkçede “k, g, ğ, l” seslerinin inceleriyle “e, i, ö, ü” seslileri ; aynı ünsüzlerin kalınlarıyla “a, ı, o, u” sesli harfleri bir arada bulunabilir.

Adnan Menderes Üniversitesi Uzaktan Eğitim Merkezi Birinci heceden sonra o,ö bulunmaz. radyo 5. Türkçede uzun ünlü yoktur. bitap DİKKAT: Yarın, var olmak, yad eller istisnadır. Bunlarla beraber ses olayları sonucu ortaya çıkanlar ve söze kuvvet ve etki kazandırmak için yapılan vurgu ya da tonlama sonucu ortaya çıkanlar da istisnadır.

Adnan Menderes Üniversitesi Uzaktan Eğitim Merkezi Türkçede sözcük ya da hece sonunda yan yana üç ünsüz bulunmaz. kontr, 7. Türkçede aynı hecede iki ünsüz yan yana gelmez. asvalt, pres, grup 8. Türkçede tek hecede çift ünlü bulunmaz. Yani diftong yoktur. saat, 9. Türkçede yansıma sözcükler dışında“f, h, j, v” sesleri bulunmaz. DİKKAT: öfke, yufka, hangi, hatun, hakan, dahi istisna kelimelerdir. Zaman içinde değişime uğramış oldukları için.

Adnan Menderes Üniversitesi Uzaktan Eğitim Merkezi Türkçe sözcükler “c, f, ğ, h, j, m, l, n, p, r, ş, v, z” ünsüzleri ile başlamaz. DİKKAT:  Yansıma sözcükler bu kuralın dışındadır.  “ne” soru sözcüğü ve bundan türeyen sözcükler istisnadır.  “v” sesi ile başlayan bazı kelimeler istisnadır. Bu sözcükler tarihi dönemler içerisinde değişime uğrayan sözcüklerdir: Bar-var-, ber- ver, ur- vur- vb.

Adnan Menderes Üniversitesi Uzaktan Eğitim Merkezi Türkçe sözcüklerin kökünde sadece belirli ünsüz çiftleri bulunur: -lç, -lk, -lp, -lt ölç-, ilk, alp, alt -nç, -nk, -nt genç, denk, ant -rç, -rk, -rp, -rs, -rt burç, görk, sarp, sars, kart -st ast

Adnan Menderes Üniversitesi Uzaktan Eğitim Merkezi Türkçe sözcüklerin sonunda b, c, d, g, ģ ünsüzleri bulunmaz. DİKKAT: «ad» sözcüğü istisnadır. 13.Türkçede ayın ve hemze yoktur. kat’i, san’at 14. Türkçede iki ünlü yan yana gelmediği için ünlüyle biten sözcükler, ünlüyle başlayan ek aldığında araya kaynaştırma ünsüzleri girer. ÖRNEK: kasa-y-a, soba-y-a, inci-n-in 15. Türkçe kelimelerin kökünde ikiz ünsüz yoktur. DİKKAT: assı, anne, elli gibi kelimeler değişime uğramış istisnalardır.

Adnan Menderes Üniversitesi Uzaktan Eğitim Merkezi TÜRKİYE TÜRKÇESİNDEKİ SES OLAYLARI 21  Ses olaylarının sebepleri şunlardır: Bazı sesler, yan yana geldiklerinde çıkarılması zorlaşır.Konuşma dili bu zorluğu seslerde birtakım değişiklikler yaparak telafi eder. Sesler birbirini etkileyerek birbirlerine de benzeyebilirler. Ayrıca her dilin kendine özgü ses özellikleri vardır ve o dile giren yabancı sözcüklerden bazılar o dilin ses yapısına kendilerini uydururlar.

Adnan Menderes Üniversitesi Uzaktan Eğitim Merkezi 22  Ünlü Türemesi:  Türkçede sözcük sonunda bazı ünsüz çiftleri dışında ve sözcüğün başında iki ünsüz yan yana gelmez. Bu sebeple sözcük içinde,ortasında ve sonunda ünlü türemesi olur.  ÖRNEK: bir+cik- biricik, az+cık- azıcık, sağlam – sapasağlam, gencecik.

Adnan Menderes Üniversitesi Uzaktan Eğitim Merkezi 23  Ünsüz Türemesi:  Türkçede iki ünlü yan yana gelmez. İki ünlünün yan yana geldiği durumlarda araya yardımcı ünsüz girer. ÖRNEK: Sevgi-y-e, evi-n-de  Ayrıca, Arapçadan dilimize girmiş son ünsüzü şeddeli yani ikiz ünsüzlü kelimeler Türkçede ikizliğini kaybeder ve tek ünsüzle kullanılır: zann-zan, sırr-sır, hiss- his, aff-af vb. Bu kelimeler ünlüyle başlayan bir ek ya da yardımcı eylem aldıklarında tekrar asıllarına dönerler ve bu şekilde yazılıp okunurlar. ÖRNEK: zannet-, sırrı, hisset-, affet-

Adnan Menderes Üniversitesi Uzaktan Eğitim Merkezi 24  Ünsüz İkizleşmesi :  Sözcüğün kökündeki sesin iki kez tekrarlanmasıyla meydana gelir. ÖRNEK: anne (ana’dan), elli (elig’den)  Tekleşme :  Aynı cinsten olan ve yan yana bulunan iki ünsüzden birinin düşmesidir.  ÖRNEK:Hammal –hamal, edebiyyat- edebiyat.

Adnan Menderes Üniversitesi Uzaktan Eğitim Merkezi 25 Ünlü Düşmesi : Kelimedeki bir veya birkaç sesin kaybolması ile ortaya çıkan ses olayıdır. ÖRNEK:ısıcak- sıcak, karın- karnı,beyin – beyni,sızı – sızla, kahır+et- kahret-  Ünsüz Düşmesi : Kelimeler oluşurken ya da ek aldıklarında bazı seslerin çıkarılması güçleşir. Bu güçlüğü ortadan kaldırmak için dil bazı ünsüzleri düşürür. Buna ünsüz düşmesi denir.  ÖRNEK:Küçükcük-küçücük,bol-ol, üst+teğmen-üsteğmen, alçak+l-alçalmak

Adnan Menderes Üniversitesi Uzaktan Eğitim Merkezi 26  Hece Düşmesi : Kelime içindeki birbirine benzeyen hecelerden birinin düşmesine denir.  ÖRNEK:Hacet + tepesi – Hacettepe, hastahane-hastane.  Ünlü Birleşmesi : Ünlü ile biten bir sözcük, ünlü ile başlayan başka bir sözcükle bir araya gelip birleşik sözcük oluşturduğunda ünlülerden biri düşer.  ÖRNEK:Kahve+altı- kahvaltı, ne+asıl-nasıl, pazar+ertesi- pazartesi

Adnan Menderes Üniversitesi Uzaktan Eğitim Merkezi 27  Hece Kaynaşması : Zayıf sesler(ğ, h, y) bazı sözcüklerde iki ünlü arasına gelir ve düşer. Bu durumda iki ünlü kaynaşır ve tek ünlü haline gelir. ÖRNEK: pek+iyi-peki  Göçüşme: Genellikle l,p,r seslerinden ikisinin birlikte yer aldığı sözcüklerde sesler birbiri ile yer değiştirir. Daha çok ağızlarda görülür. ÖRNEK: Toprak-torpak, kirpik-kiprik

Adnan Menderes Üniversitesi Uzaktan Eğitim Merkezi Benzeşme: 28 Sözcük içinde seslerin; boğumlanma, nitelik ve nicelik bakımından birbirlerine benzemesine denir.  Benzeşmenin çeşitli şekilleri vardır:  Nişanlı_nişannı :ilerleyici benzeşme  Anlamak_ annamak, anbar_ambar :gerileyici benzeşme  Sokak+da _ sokakta : ünsüz benzeşmesi  DİKKAT: Sayılara gelen eklerde de benzeşme vardır:2005’ te. Akrabalık bildiren –gil eki ile geometrik şekillere getirilen –gan,-gen ekinde benzeşme YOKTUR. Ahmetgil, üçgen

Adnan Menderes Üniversitesi Uzaktan Eğitim Merkezi 29  Ünsüz Yumuşaması : Sert ünsüzlerden p, ç, t, k’den herhangi biri ile biten bir kelime ünlüyle başlayan bir ek aldığında bazen yumuşayarak b, c, d, g’ ye dönüşür. Çünkü yapı itibariyle ünlü seslere en uzak sesler bu seslerdir. ÖRNEK: kapak- kapağı, çorap- çorabı, ağaç- ağacı/ sırt-sırtı, koç-koçu  Ünlü Daralması : Vurgusuzluktan ve y sesinin etkisinden dolayı orta hecede bulunan geniş ünlüler dar ünlüye döner. ÖRNEK: Sevme+yor- sevmiyor, de+y+e+lim- diyelim

Adnan Menderes Üniversitesi Uzaktan Eğitim Merkezi 30  Ulama: Ünsüzle biten bir kelimeden sonra ünlüyle başlayan bir kelime geldiğinde bu iki kelime birleşik okunur. ÖRNEK: Bir akşam üstü başladı, seninle maceram. DİKKAT: Sözcükler arasında virgül varsa ulama yapılmaz.

Adnan Menderes Üniversitesi Uzaktan Eğitim Merkezi 31  ÖRNEK SORU: Gün bitti. Ağaçta neşe söndü. Yaprak ateş oldu, kuş da yakut. Yukarıdaki mısralarda hangi ses olayı görülmektedir? A) Ünsüz yumuşaması B ) Ünsüz benzeşmesi C) Ünlü daralması D) Hece düşmesi E)Ünsüz türemesi

Adnan Menderes Üniversitesi Uzaktan Eğitim Merkezi 32  ÖRNEK SORU: Tahsildar çıkmış da köyleri gezer ı Elinde kamçısı, fakiri ezer ı Yorganı, döşeği mezatta gezer ı Hasırdan serilir, çulumuz bizim Yukarıdaki şiirde geçen ses olayları hangi seçenekte doğru verilmiştir? A)ses düşmesi – ünlü yumuşaması B) göçüşme – hece kaynaşması C)göçüşme – ilerleyici benzeşme D)ünsüz yumuşaması – ünsüz benzeşmesi E)ikizleşme – ünlü daralması

Adnan Menderes Üniversitesi Uzaktan Eğitim Merkezi 33  ÖRNEK SORU:  Türkçenin ses özelliklerinden hangisi yanlış verilmiştir? A) Türkçe kelimelerde aynı hecede iki ünlü yoktur. B) Türkçede uzun ünlü yoktur. C) Türkçe kelimelerde kelime sonunda “b,c,d,g,ġ” sesleri bulunmaz. D) Türkçe kelimelerde kelime başında “l,r,ğ,c,m,n,v,z” sesleri bulunmaz. E) Türkçe kelime köklerinde aynı cinsten iki ünsüz yanyana bulunabilir.