SÖZCÜKTE YAPI birleşik kelime türemiş kelime basit kelime kök ek gövde

Kök, Gövde ve Ek KavramlarI Türkçede bir sözcük, kök, gövde, ek gibi yapılara sahiptir:

Kök Kelimenin Türkçeye ait hiçbir ek almamış şeklidir. İsim kökü ve fiil kökü olmak üzere ikiye ayrılır. Dilde kelimelerin kök şekli baştan beri vardır, ilk adlandırmaya dayanır. Türkçede kelimelerin kök şekli çoğunlukla tek hecelidir. Ot, baş, dil, taş, göz; bil-, biç-, seç-, saç-

Gövde Kelimenin yapım eki almış şeklidir. İsim gövdesi ve fiil gövdesi olarak ikiye ayrılır. Bilmiş, başlı, evli, bilgi; bildir-, yolla- Birçok gövdede ek ile kelime ayırt edilemeyecek derecede kaynaşmıştır. Ağaç, toprak vb.

Ek Türkçe eklemeli bir dildir. Türkçede iki yüzden fazla ek vardır. Bunların bir kısmı kelime çekimiyle bir kısmı ise kelime yapımıyla görevlidir. Buna göre de Türkçenin ekleri genel olarak yapım ekleri ve çekim ekleri olmak üzere iki grupta incelenir.

YapIm Eklerİ Yapım ekleri kelime yapmaya, türetmeye, kelimelere yeni kavramsal alanlar kazandırmaya yararlar. Kelimenin türünü, sözlüksel veya zihinsel karşılığını değiştirir veya genişletirler.

Çekİm Eklerİ Çekim ekleri kelimelerin söz varlığından, kelime yığınından cümle dediğimiz düzene, sisteme dönüşmesini sağlayan eklerdir. Kelimelerde veya kelimeler arasında anlam ilgileri kurarlar. Kavramın zihinsel karşılığını değiştirmezler.

Çekim eklerinin kullanımı geneldir. Yapım eklerinin kullanımı genel olmayıp sınırlı kullanım alanlarına sahiptir. Eklerin adlandırılması işlevlerinden hareketle yapılmıştır. Dolayısıyla bir ekin ne eki olduğu kullanıldığı kelimeden, bağlamdan hatta bazen cümleden anlaşılabilir.

İsİm Çekİm Eklerİ Sadece çekim eki almış kelimeler yalın(basit) kelimedir. Ev- (i)m, ağaç-lar, okul-da

Çokluk Ekİ Ağaç-lar, kitap-lar, dünya-lar benim oldu. +lar, +ler Sayıca birden fazla varlığı, kavramı ya da aşırılık ifade eden eklerdir. Ağaç-lar, kitap-lar, dünya-lar benim oldu. Not: Sayı sıfatlarından sonra çoğul eki getirilmez.

Aİtlİk Ekİ Bulunma, bağlılık, aitlik anlamlarında kullanılır. Bu ek ünlü uyumuna girmez. Yarınki, seninki, evdeki

İyelİk Eklerİ Adın belirttiği nesne ya da kavramın kime ait olduğunu gösterir. Tekil şahıslar 1. –m baba-m 2. –n baba-n 3. -ı, -i, -u, -ü; -sı, -si, -su, -sü baba-sı Çoğul şahıslar 1. –mız, -miz, -muz, -müz baba-mız 2. –nız, -niz, -nuz, -nüz baba-nız 3. –ları, -leri baba-ları

Durum ekleri Yaklaşma durumu eki: -a, -e İsmi fiile yönelme ve yaklaşma durumu ile bağlar. Ev-e, kapı-y-a Bulunma durumu eki: -da, -de, -ta, -te Fiilin gösterdiği işin yerini bildirir. ev-de, bahçe-de, okul-da Uzaklaşma durumu eki: -dan, -den, -tan, -ten Fiilin gösterdiği işin isimden uzaklaştığını ifade eder. ev-den, bahçe-den, okul-dan

Belirtme durumu eki: -ı, -i, -u, -ü Fiilin etkisinde olan ismi gösterir. ev-i (yıktı.), okul-u (boyadı.) İlgi durumu eki(tamlama eki): -ın, -in, -un, -ün, -nın, -nin, -nun, -nün İsimler arasında ilgi ve sahiplik kurar. ev-in (çatısı), okul-un (bahçesi), Ali-nin (kalemi) Soru eki (ortak): mı, mi, mu, mü Soru anlamı dışında merak, öfke, şüphe, pişmanlık anlamı katar. Ev yapıldı mı?, okula gittin mi?

Fİİl Çekİm Eklerİ Soru eki (ortak): mı, mi, mu, mü Soru anlamı dışında merak, öfke, şüphe, pişmanlık anlamı katar. Ev yapıldı mı?, okula gittin mi?

Kİp Eklerİ Şimdiki zaman kipi eki: -yor geliyorum, geliyorsun, geliyor; geliyoruz, geliyorsunuz, geliyorlar. Geniş zaman kipi eki: Olumlu çekim için: -r/ -ar, -er gelirim, gelirsin, gelir; geliriz, gelirsiniz, gelirler. Gelecek zaman kipi eki: -acak, ecek geleceğim, geleceksin, gelecek; geleceğiz, geleceksiniz, gelecekler.

Görülen geçmiş zaman kipi eki: -dı, -di, -du, -dü, -tı, -ti, -tu, -tü geldim, geldin, geldi; geldik, geldiniz, geldiler. Öğrenilen geçmiş zaman eki: -mış, -miş, -muş, -müş gelmişim, gelmişsin, gelmiş; gelmişiz, gelmişsiniz, gelmişler. Şart eki: -sa, -se gelsem, gelsen, gelse; gelsek, gelseniz, gelseler. İstek eki: -a, -e geleyim, gelesin, gele; gelelim, gelesiniz, geleler. Gereklilik eki: -malı, -meli gelmeliyim, gelmelisin, gelmeli; gelmeliyiz, gelmelisiniz, gelmeliler.

Emİr Kİpİ Çekİmİ (ŞahIs Eklerİ) Emir kipinin kip eki yoktur, şahıs çekimi vardır: Tekil şahıslar 1. –ayım, -eyim vur-ayım 2. - vur 3. –sın, -sin, -sun, -sün vur-sun Çoğul şahıslar 1. –alım, -elim vur-alım 2. -ın, -in, -un, -ün, -ınız, -iniz, -unuz, -ünüz vurun/ vurunuz 3. -sınlar, -sinler, -sunlar, -sünler vursunlar

ŞahIs Eklerİ Türkçede dokuz kipin çekimi için üç tip şahıs eki kullanılır. Biri yukarıda verdiğimiz emir kipinin çekimidir. Şimdiki zaman, gelecek zaman, geniş zaman, öğrenilen geçmiş zaman, gereklilik kipi için kullanılan şahıs ekleri (I. tip şahıs ekleri de denir, şahıs zamirlerine dayanırlar.)

Tekil şahıslar: 1. -ım, -im, -um, -üm gelir-im 2. –sın, -sin, -sun, -sün gelir-sin 3. – gelir Çoğul şahıslar: 1. –ız, -iz, -uz, -üz gelir-iz 2. –sınız, -siniz, -sunuz, -sünüz gelir-siniz 3. –lar, -ler gelirler

Görülen GeçmİŞ Zaman ve Şart Kİpİ İçİn KullanIlan ŞahIs Eklerİ II. tip şahıs ekleri de denir. İyelik eklerine dayanırlar.

Tekil şahıslar 1. –m geldi-m 2. –n geldi-n 3. – geldi Çoğul şahıslar 1. –k geldi-k 2. -nız, -niz, -nuz, -nüz geldi-niz 3. –lar, -ler geldi-ler

İstek Kipi İçin Kullanılan Şahıs Ekleri I. şahıslar için çekimi ağızlarda mevcuttur, yazı dilinde yoktur:

Tekil şahıslar 1. –m 2. –sın, -sin, -sun, -sün 3. - Çoğul şahıslar 1. –k 2. -sınız, -siniz, -sunuz, -sünüz 3. - lar, -ler

YapIm Eklerİ Yapım eklerinin bir kısmı çok işlektir, bir kısmı normal bir işlekliğe, bir kısmı da işlek olmayıp çok sınırlı kullanıma sahiptir. Türkiye Türkçesinde kullanılan yapım eklerinin hemen hepsi aşağıda verilmiştir.

İsİmden İsİm YapIm Eklerİ –a, -e : ilke, komuta, göze –aç, -eç : kıraç, topaç –ak, -ek : benek, topak –al, -el : özel, yerel –alak, -elek : topalak, kozalak –am, -em : önem –an, -en : köken, oğlan –ar, -er/-şar, -şer : beşer, üçer, yedişer –arı, eri : içeri, dışarı –at, -et : gölet, özet –ay, -ey : güney, kuzey –az, -ez : ayaz

–ca, -ce, -ça, -çe : Türkçe, bence, iyice –cağız, -cegiz : kızcağız, çocukcağız –cak, -cek : oyuncak, yavrucak –cal, -cel : öncel, güncel, kılcal –cı, -ci, -cu, -cü, -çı, -çi, -çu, -çü : avcı, sucu, kapıcı –cık, -cik, -cuk, -cük, -çık, -çik, -çuk, -çük : kitapçık, kedicik –cıl, -cil, -cul, -cül, -çıl, -çil, -çul, -çül : bencil, evcil, kırçıl –cın, -cim, -cun, -cün, -çın, -çin, -çun, -çün : balıkçın, –ç : anaç, ortaç –da, -de, -de, -ta, -te : gözde, sözde –dak bıngıldak, kıkırdak –dam, -dem, -tam, -tem : yöntem, gündem –dan, -den, -tan, -ten : toptan, içten –daş, -deş, -taş, -teş : sırdaş, yurttaş, –dırık, -dirik, -duruk, -dürük : boyunduruk –düz : gündüz –ga, -ge, -ka, -ke : başka, özge –gıl, -gil, -gul, -gül : turunçgil, baklagil

–k : topuk, bebek –kan, -ken : başkan, yelken –kek : erkek –ki : dünkü, yarınki –l : tekil, çoğul –la, le : yayla, kışla, tuzla –lak, -lek : otlak, sulak –lan : kaplan, aslan -layın, -leyin : geceleyin, akşamleyin -lı (-li, -lu, -lü)……-lı(-li, -lu, -lü) : sağlı sollu, inceli kalınlı -lı, -li, -lu, -lü : tuzlu, sulu -lık, -lik, -luk, -lük : insanlık, ormanlık, çöplük –m : birim, hanım –maç, -meç : dilmaç –man, -men : kocaman, Türkmen –mer : katmer –mık : karamık –msar, -mser : iyimser, kötümser

-msı, -msi, -msu, -msü : acımsı, ekşimsi, sarımsı –mtırak : mavimtırak, acımtırak –n : ilkin, kışın, yazın –ncı, -nci, -ncu, -ncü : birinci, sonuncu –ra, -re : taşra, sonra –rak, -rek : ufarak –sak, -sek : tümsek –sal, -sel : kumsal, kutsal –sı, -si, -su, -sü : otsu, çocuksu, kadınsı –sul, -sül, -sıl, -sil : yoksul –sız, -siz, -suz, -süz : susuz, başsız, evsiz –ş : maviş, Memoş, bebiş –şın, -şin : sarışın, karaşın –t : eşit, yaşıt, boyut –tay : yargıtay, kurultay -tı, -ti, -tu, -tü : şırıltı, gürültü, patırtı –z : ikiz, üçüz

İsİmden Fİİl Yapan Ekler -a, -e- : kana-, türe-, boşa- -al-, -el- : azal-, çoğal –an-, -en- : gücen -ar-, -er- : morar-, ever-, sarar- -da-, -de-, -ta-, -te- : fokurda-, kikirde-, vızılda- –k- : acık-, görük- -ı-, -i-, -u-, -ü- : şakı- -kır-, -kir-, -kur-, -kür- : fışkır-, püskür-, sümkür- –l- : incel-, kısal-, sivril- –la-. -le- : sula- – msa-, -mse- : benimse-, azımsa- –r- : hapşır-, aksır-, öksür- –ırga-, irge- : yadırga-, esirge- -sa-, -se- : susa-, önemse-, garipse-

Fİİlden İsİm Yapan Ekler –anak, -enek : tutanak, gelenek, görenek –av, -ev : görev, ödev, işlev –a, -e : yara, sapa –aç, -eç : güleç –acak, -ecek : yakacak, içecek, gelecek –acan, -ecen : sevecen –ağan, -eğen : olağan, durağan –ak, -ek : yatak, durak, uçak –alak, -elek : yatalak, çökelek –alga,-elge : çizelge, –am, -em : tutam, dönem, kuram –amaç, -emeç : dönemeç –amak, -emek : basamak, kaçamak –an, -en : düzen, bakan, kapan

–ar, -er/ -r : çıkar, gelir, yazar –arı, -eri : uçarı –ası, -esi : olası –ay, -ey : olay, yapay, dikey –baç, -beç : saklambaç, dolambaç –ca, -ce, -ça, -çe : eğlence, düşünce –cak, -cek : salıncak –ceme : sürünceme –ç : inanç, sevinç, kıskanç, övünç –daç : andaç –dı, -di, -du, -dü, -tı, -ti, -tu, -tü : çıktı, uydu, girdi, şıpsevdi –dıç : andıç –dık, -dik : tanıdık, bildik –ga, -ge, -ka, -ke : bölge, süpürge

–ġaç, -geç, -qaç, -keç : süzgeç, delgeç –gan, -gen, -kan, -ken : yapışkan, sürüngen -gı, -gi, -gu, -gü, -kı, -ki, -ku, -kü : saygı, bilgi, sevgi –gıç, -giç, -guç, -güç : dalgıç, bilgiç –gın, -gin, -gun, -gün, -kın, -kin, -kun, -kün : kırgın, bezgin, küskün –ı, -i, -u, -ü : batı, doğu, gezi, yazı –ıcı, -ici, -ucu, -ücü : kalıcı, satıcı, alıcı -ış, -iş, -uş, -üş : bakış, görüş, çıkış –k : dilek, açık, seçik –l : ışıl –m : bilim, ölüm, doğum –ma, -me : sarma, çıkarma, bölme –maça, -mece : bulmaca, bilmece –maç, -meç : yırtmaç

–mak, -mek : ekmek, çakmak –man, -men : seçmen, öğretmen, sayman –maz, -mez : aymaz, yaramaz, tükenmez –mık, -mik, -muk, -mük : kusmuk, kıymık –mur, -mür : yağmur –mış, -miş, -muş, -müş : bilmiş, dolmuş –n : tütün, gelin -tı, -ti, -tu, -tü : akıntı, sallantı, bulantı –pak, -pek : kaypak –sal, -sel : uysal –sı, -si, -su, -sü : yatsı, tütsü –ş : oynaş, tanış –t : geçit, yoğurt –van, -ven : yayvan

Fİİlden Fİİl Yapan Ekler –a-, -e- : tıka-, –ala-, -ele- : ovala-, kovala- –ar-, -er- : çıkar-, kopar- –dar-, -der-, -tar-, -ter- : aktar-, dönder- -dır-, -dir-, -dur-, -dür-, -tır-, -tir-, -tur-, -tür- : söndür-, giydir- -ı-, -i-, -u-, -ü- : kazı- –k- : görük- –l- : açıl-, sevil- ,kapıl- –la-, -le- : atla- –ma-, -me- : bilmeme-, duymama- –n- : sevin-, söylen-, giyin- –r- : içir-, kaçır-, pişir- –ş- : uçuş-, gülüş-, karşılaş- –t- : arat-, uzat-, izlet- –y- : koy-, doy-

Kelİme Türlerİ Türkçeni söz varlığını yapı bakımından üç tip kelime oluşturur:

YalIn (Basİt) Kelİme Kelimenin hiçbir ek almamış veya sadece çekim eki almış şekline denir. Yabancı dillerden dilimize giren kelimeler kendi dillerinde ne tür bir yapıya sahip olurlarsa olsunlar, Türkçeye ait yapım eki almadıkları sürece basit kelime kabul edilirler.

TüremİŞ Kelİme Dilin yeni kavram ihtiyacından doğmuş kelimelerdir. Türkçe eklemeli bir dildir, ek sayesinde işletilmektedir. Türkçede yeni kavram karşılama yolarından biri de kelime türetmektir. Türetme de yapım ekleriyle yapılır. Yapım eki almış kelimelere türemiş kelime denir.

BİrleŞİk Kelİme Birden fazla(genellikle iki) kelimenin tek kavramı karşılamak için birleştirilmesiyle oluşmuş kelimelerdir. Dildeki yeni kavram ihtiyacını karşılamak için başvurulan yöntemlerden biri de kelime birleştirmekti. Birleşik kelimelerin bir kısmı bitişik, bir kısmı da ayrı yazılır. Ayrı ve bitişik yazımı belirleyen temel kural iki duruma dayanır:

Birleşen kelimeler birleşme sonucu ses kazanmış veya kaybetmişse yazım bitişik, kelimeler ses sayılarını korursa ayrıdır: kaybetmek, kaydetmek, zannetmek, hissetmek, emretmek; fark etmek, sevk etmek, sarf etmek, arz etmek, toz olmak, yardım etmek, …

Birleşik kelime, kendisini oluşturan kelimelerin birlikte oluşturduğu yeni bir kavramı anlatıyorsa yazım bitişik, kelimeler bir türün alt türünü karşılıyorsa ayrıdır. Buna göre bitişik yazıma sahip birleşik kelimeyi oluşturan kelimelerin anlamından hareketle birleşik kelimenin anlamına ulaşmak çoğu zaman mümkün olmamaktadır. Ayrı yazıma sahip birleşik kelimede ise anlattığınız kavram bellidir:

danaburnu(böcek), kedigözü(lamba), dilberdudağı(tatlı) ayşekadın(fasulye), beştaş(oyun), camgöbeği(renk), çekyat, gökdelen, okuryazar, ayaküstü, Eskişehir, kuzeydoğu, başrol, aşevi, gayrimenkul; çalı kuşu, çiğ köfte, köpek balığı, meyve suyu, çağ dışı, yurt içi,…

Okt. Mehmet Mustafa KARACA Adnan Menderes Üniversitesi Türk Dili Bölümü mmkaraca@adu.edu.tr