EĞİTİMDE İLK YENİLEŞME HAREKETLERİ DÖNEMİ 1776-1839

iÇERİK 1776-1839 Yılları Arası Eğitimin Temel Özellikleri Yenileşme Döneminde Açılan Askeri Okullar Yenileşme Döneminde Açılan Sivil Okullar Beşiktaş Cemiyet-i İlmiyesi İlköğretim Zorunluluğu Mısır Valisi Mehmet Ali Paşa’nın Eğitim Islahatı Avrupa’ya Öğrenci Gönderilmesi Sümbülzade Vehbi’nin Türk Eğitim Tarihindeki Yeri

1776-1839 Yılları Arası Eğitimin Temel Özellikleri Yenileşmeye askeri okullar açılarak başlanmıştır. Yabancı öğretmenlere görev verilmiş, ilk kez Batı dilleri programlara girmiştir. 1826’da yeniçeri Ocağı kaldırılmıştır (Vak’a-i Hayriye). İlköğretim zorunluluğu Batı ile ilişkiler artmış ve ilk kez 1830 yılında Avrupa’ya öğrenci gönderilmiştir. Türkçe yayınlanan ilk gazete, Takvim-i Vekayi çıkmıştır.

Yenileşme Döneminde Açılan Askeri Okullar Mühendishane-i Bahri-i Hümayun-1776 Mühendishane-i Berri-i Hümayun-1795 Tıphane-i Amire ve Cerrahhane-i Mamure-1827 Mekteb-i Fünun-i Harbiye-1834 Mızıka-ı Hümayun Mektebi-1834

Mühendishane-i Bahri-i Hümayun-1776 İlk askeri deniz okuludur. Riyaziye derslerinin "Hendese" adi altında okutulmasından dolayı buna ve yirmi yıl sonra açılacak askeri kara okuluna Mühendishane denmiştir. Deniz okulunun ilk hocası Cezayirli Seyit Hasan adında, Bati dillerini bilen, usta bir denizciydi. Okulda Fransız öğretmenler ve ulemadan bazı kişiler ders vermiştir. Osmanlılarda Batıya açılan ilk pencere olan bu okula, önceleri, kaynak olacak bir okul bulunmadığı için, okuma ve yazma bile bilmeyen küçük çocuklar alınıyordu. Programı, günümüzdeki ilk ve kısmen orta öğretim düzeyinde idi. Çocuklara önce okuma yazma, Arapça, Farsça, Fransızca öğretilir. Sonra Matematik ve Denizcilik bilgileri verilirdi. Daha sonra kaptan ve subayların 13-16 yaslarında olan Kur’an"i okumuş, sülüs yazı yazabilen çocukları alınmaya başlandı. Süresi 3 yıldı. Birinci ve ikinci sınıflarda öğrenciler beraberce şu dersleri görürlerdi: Ilmihal, Arapça, Hesap, Hendese, Cebir, Resim. Üçüncü sınıfta uzmanlık sınıflarına ayrılırlar ve ilgili dersleri okurlardı. 1842'lerden itibaren Fransızca seçimlik, İngilizce zorunlu hale getirildi.

Mühendishane-i Berri-i Hümayun-1795 Üçüncü Selim tarafından açtırıldı. Bu askeri kara okulu, daha çok topçuluk, istihkam, haritacılık öğretimi yapıyordu. Nizamnamesinde kuruluş amaçları söyle anlatılmıştır: "Hendese, hesap, hikmet ve coğrafya fenlerinin yayılması ve Devlet-i aliyeye çok gerekli olan sanayi-i harbiyenin talim ve taallümü ile uygulamaya konması.“ Yeniçerilerin kuşkulu ve düşmanca bakışlarına rağmen böyle bir okulun açılması çok önemli bir gelişmedir. Bu okulun öğretim süresi 4 yil idi. Uygulamaya önemli ölçüde yer verilmektedir. Her dershanede bir falaka bulunmaktaydı. İshak Efendi --Mecmua-i Ulum-i Riyaziye adlı eserinde ilk kez Avrupa’nın yüksek matematiği ve modern fiziği konu edilmiştir. Bu bilimlerin o günkü Türkçe terimlerini tespit etmiştir.

Tıphane-i Amire ve Cerrahhane-i Mamure-1827 Ocak 1807'de III. Selim’in saltanatının son günlerinde çıkarılan bir nizamname ile İstanbul Tersanesi içinde bir Tıp Mektebi kurulmuştur. Öğretim İtalyanca yapılacak ve yavaş yavaş Fransızca'ya geçilecekti. Yetişecek tabipler donanma ile sefere çıkacaklardı. Bu teşebbüs, Mayıs 1807'de Kabakçı isyanı yüzünden sönmüştür. Tip ve cerrahlık öğretimi yapan Müslümanlardan tabip ve cerrah yetiştirmeyi amaçlayan bir başka askeri okul ikinci Mahmut döneminde 14 Mart 1827'de açılmıştır. Tiphane-i Amire ve Cerrahhane-i Mamure denen bu okulun süresi 4 yıl ve programı kısaca söyle idi: Arapça, Türkçe, Fransızca Sarf ve Nahiv, İmla, Kitabet, İlaçların, bitkilerin ve hastalıkların Arapça ve Türkçe adları, bos zamanlarda Din dersleri, Cerrahlık uygulaması, Fransızca olarak sekilerle Anatomi ve Tip bilimine giriş, sonra yeteneklilerin seçilip hastanede cerrahlık uygulaması yapmaları. Mekteb-i Tibbiye'de öğretim Fransızca, Cerrahhane'de Türkçe yapılıyordu.

Mekteb-i Fünun-i Harbiye-1834 Padişahin isteği ile önemli bir askeri okul açılması kararlaştırıldı. Mektep ya da Sıbyan Bölükleri denen ve kısa bir süre önce teşkilatlandırılan askerler ayrı bir binaya yerleştirildi ve bunlara daha ciddi bir program uygulanmaya başladı ve Mekteb-i Harbiye kurulmuş oldu (1834). Okulun ilk öğrencileri böylece ordunun bir taburunu teşkil ediyordu. Mektebi Harbiye'nin iki kısımdan oluştuğu anlaşılıyor. Önce 8 adet hazırlık sınıfı vardı. İkinci kısımda mesleki bilgiler veriliyordu. Okul kurulduktan hemen sonra bazı öğrencileri Viyana, Paris ve Londra'ya tahsile gönderilmiş, Avrupa'dan öğretmen getirilmiştir. Sadece subay yetiştirerek değil, öğretmen kaynağı olarak da eğitim tarihimizde etkinlik göstermiştir.

Cebirin Hendeseye Tatbiki İlm-i Menazır İlm-i Kutu-i Mahrutiyat Okulun kuruluşunda kararlaştırılan, fakat 1847’den sonra okutulmaya başlayan dersler: Hendese Cebir ve Mukabele Cebirin Hendeseye Tatbiki İlm-i Menazır İlm-i Kutu-i Mahrutiyat İlm-i Tefazuli ve Tamami Cerr-i Eskal İlm-i Heyet İlm-i Hikmet-i Tabiiye İlm-i Hal ve Terkib-i Ecsam Fransızca İstihkamat-ı Hafife ve Sakile Tombaz Köprü kurmak Resim Harita İnşaası Top ve Tüfek ve Şiş Talimleri Piyade ve Süvari Talimleri İlm-i Sibahat

Mızıka-ı Hümayun Mektebi-1834 1826'da Yeniçeri Ocağı’nın kaldırılması ile eski Mehterhane de ortadan kalkmıştı. Bu nedenle ordunun ihtiyacı olan yeni bir mızıka mektebi 1834'te açılmıştır.

Mehter Takımı Mızıka Mektebi

Yenileşme Döneminde Açılan Sivil Okullar Rüşdiye Mektepleri-1839 Mekteb-i Maarif-i Adliye-1839 Mekteb-i Ulum-i Edebiye-1839

Rüşdiye Mektepleri-1839 1776‘dan itibaren açılan askeri okullarda öğrencilere önce Türkçe okuma yazma öğretilmesi, öğretimi geciktiriyor, düzeyi düşürüyordu. Fakat sıbyan mekteplerinden böyle bir eksiklikle gelen öğrenciler için bu gerekli idi. Sıbyan mekteplerinde yenileşme yapmak, onların öğretim düzeyini yükseltmek biçiminde bir yola gidilse medreselilerin tepkisi ile karşılaşılacaktı. Bu nedenle sıbyan mektepleri ile askeri okullar arasında yer alan ve adına Rüşdiye denen yeni bir okul kurulması daha kolay göründü (1839). İlk rüsdiyelerin programı şöyleydi: Arapça, Sarf ve Nahiv, Nuhbe-i Vehbi, Farsça ve Tuhfe-i Vehbi, Türkçe İnsa, Hat, Lügat, Ahlak. İlk açılan ve kendilerine özgü özellikleri bulunan Rüşdiye mektepleri, Mekteb-i Maarifi Adliye ve Mekteb-i Ulüm-i Edebiye'dir. Genel Rüşdiyeler ise Şubat 1839'da kurulmaları kararlaştırıldığı halde 1846'dan sonra açılmaya başlandı.

Mekteb-i Maarif-i Adliye-1839 Rüşdiye düzeyinde olan ve özellikle sivil memur yetiştirmeyi amaçlayan bu okul, II. Mahmut'un mahlası “adli” olduğu için bu adı almıştır ve hukuki bilgilerle ilişkisi yoktur (Şubat 1839). Okulun programında Arapça sarf ve Nahiv, Farsça ve Tuhfe-i Vehbi, Gülistan, Hat, Kara cümle, Darp Taksim vs. Türkçe İnşa vardı. Öğrencilerin bu alanlarda oldukça ilerlemelerinden sonra Fransızca gramer ile ufak Hendese, Coğrafya, Tarih ve politika kitaplarının da okutulması öngörülmüştür.

Mekteb-i Ulum-i Edebiye-1839 Rüşdiye düzeyinde olan ve gerek halka gerek memur olacaklara yanlışsız yazı yazabilme, bir konuyu kaleme alabilme öğretimi yapmak üzere kurulmuştur. Öğrenciler 18 yaşlarına kadar okulda kalabilecek ve kabiliyetlerine göre değişen miktarda bir aylık 'burs' alacaklardı.

Beşiktaş Cemiyet-i İlmiyesi 19. yüzyılın başlarında İstanbul’un Beşiktaş semtinde, üst düzeyde, serbest ve ileri görüşlü, bazı müsbet bilimleri bilen ve onların Osmanlılar için önemini kavramış bir bilim adamları ve aydınlar topluluğu. İsmail Ferruh Efendi Şanizade Ataullah Mehmet Efendi Melekpaşazade Abdülkadir Bey Kethüdazade Mehmet Arif Efendi

İlköğretim Zorunluluğu İlköğretimde zorunluluğu girişimi II. Mahmut’un 1824’te yayınladığı bir fermandır. Yalnız İstanbul’da ilköğretimi zorunlu gören bu ferman illere de bildirilmiştir. 1839 yılına kadar uygulanamamıştır.

Mısır Valisi Mehmet Ali Paşa’nın Eğitim Islahatı Eğitimde giriştiği yenilikler: Ordunun eğitimi için Fransız subaylar getirilmesi. Fransa’ya öğrenci gönderilmesi (1826). Tıp okulu açılması (1827). Gazete çıkarılması (1828).

Avrupa’ya Öğrenci Gönderilmesi II. Mahmut Tıbbiye ve Enderun’dan seçilecek 150 Müslüman çocuğu Avrupa’ya gönderme kararı halkın baskısı nedeniyle gerçekleşememiş, Harbiye ve Mühendishane’den öğrenci gönderilmiştir (1829-1830). 1834’ten itibaren Viyana, Paris, Londra’ya öğrenci ve genç subay gönderilmiştir. Amaç: Harbiye ve öteki askeri okullara yetenekli ve bilgili öğretmenler yetiştirmek. Kültürlü ve teknik bilgi sahibi subay yetiştirmek. Tophane, Baruthane, Fişekhane, Dökümhane gibi askeri fabrikalara mühendis subay yetiştirmek. Tanzimattan sonra, askerlik dışında çeşitli alanlarda nitelikli işçiler, ustalar yetiştirmek için çeşitli zanaatlarda (torna, döküm, makine, terzilik, …) çıraklar gönderilmiştir.

Sümbülzade Vehbi’nin Türk Eğitim Tarihindeki Yeri Tuhfe-i Vehbi ve Nuhbe-i Vehbi kitapları Cumhuriyet yıllarına kadar okullarda Farsça ve Arapça öğretimi kitapları olarak okutulmuştur. Lutfiyye-i Vehbi kitabı ahlak ve davranış kitabıdır. Kitaplar ezberlenmesi kolay olsun diye nazım biçiminde yazılmıştır.