02.Hafta Soğuk Savaş Sonrası Dönemde Dünya Siyaseti

... konulu sunumlar: "02.Hafta Soğuk Savaş Sonrası Dönemde Dünya Siyaseti"— Sunum transkripti:

1 02.Hafta Soğuk Savaş Sonrası Dönemde Dünya Siyaseti
Yrd.Doç.Dr.Yıldırım TURAN Saü

2 Öğrenme Hedefleri Tarihin Sonu
Dersin sonunda öğrencilerin aşağıdaki yeterlilikleri geliştirmeleri hedeflenmektedir: Tarihin Sonu Batı Modelinin Etkisi Altında Küreselleşme Uluslararası Sistemde Tek Süper Güç Dönemi Uluslararası Örgütler Körfez Savaşı’ndan Kosova Bunalımına Bölgesel Krizler ‘Teröre Karşı Savaş’tan Küresel Krize ‘Batı Dışı’Aktörlerin Yükselişi ve Küreselleşmeye Karşı Tepkiler Amerikan Tek Kutupluluğunun Sınavı: Afganistan ve Irak Savaşları Ortadoğu Merkezli Bölgesel Krizler Dönemi Dünya Siyasetinde ‘Batı Sonrası’ Döneme Doğru Kapitalizmin Küresel Krizi Uluslararası Siyasi Sistemde Dönüşüm Ortadoğu ve Kuzey Afrika’da Yeni Bir Dönem: Arap Baharı

3 İçindekiler Dersin Haftalık İçeriği Tarihin Sonu
Batı Modelinin Etkisi Altında Küreselleşme Uluslararası Sistemde Tek Süper Güç Dönemi Uluslararası Örgütler Körfez Savaşı’ndan Kosova Bunalımına Bölgesel Krizler ‘Teröre Karşı Savaş’tan Küresel Krize ‘Batı Dışı’Aktörlerin Yükselişi ve Küreselleşmeye Karşı Tepkiler Amerikan Tek Kutupluluğunun Sınavı: Afganistan ve Irak Savaşları Ortadoğu Merkezli Bölgesel Krizler Dönemi Dünya Siyasetinde ‘Batı Sonrası’ Döneme Doğru Kapitalizmin Küresel Krizi Uluslararası Siyasi Sistemde Dönüşüm Ortadoğu ve Kuzey Afrika’da Yeni Bir Dönem: Arap Baharı

4 Tarihin Sonu 1989 yılı içinde Doğu Avrupa ülkelerinin komü­nist yönetimlerinin teker teker devrilmelerini taki­ben 1990’da Almanya’nın birleşmesi ve nihai olarak Aralık 1991’de Rusya, Ukrayna ve Belarus devlet başkanlarının bir araya gelerek Sovyetler Birliği’nin varlığına fiilen son veren anlaşmaları imzalamaları ile birlikte yaklaşık 45 yıl boyunca devam eden So­ğuk Savaş dönemi sona ermiştir.

5 Tarihin Sonu Dünya siyasetinde ‘Soğuk Savaş sonrası’ olarak adlandırılan dönemi ise üç alt döneme ayırarak incelenir: Sovyetler Birliği’nin dağılmasından 11 Eylül 2001’de ABD’yi hedef alan terörist saldırılara kadar süren dönem, 11 Eylül saldırılarıyla başlayıp 2008’de tüm dünyayı etkisi altına alan finansal krize kadar süren dönem Batı sonrası dünya sisteminin ortaya çık­ tığına yönelik iddiaların güç kazanması kadar Orta­doğu ve Kuzey Afrika’da meydana gelen halk ayak­lanmalarının da belirleyici olduğu son dönem.

6 Batı Modelinin Etkisi Altında Küreselleşme
Soğuk Savaş sonrası dünya siyasetine yön veren en önemli dinamik, küreselleşme olgusunun tarihin hiçbir döneminde olmadığı kadar belirginlik kazan­mıştır. Devletlerden ziyade küresel piyasalar tara­fından yönetilen, özellikle iletişim teknolojisindeki ilerlemelere bağlı olarak dünya toplumları arasın­daki ulusal sınırların, giderek anlamını yitirdiği ve sivil toplum örgütleri ,ile çokuluslu şirketler gibi yeni ulusaşırı aktörlerin güç kazandığı bir süreç ola­rak özetlenebilecek olan küreselleşme, Sovyetler Birliği’nin çöküşünü takiben temelde ABD ve Batı Avrupa ta­rafından temsil edilen siyasal ve ekonomik modelin dünyanın diğer bölgelerine de yayılmasına paralel olarak büyük bir gelişim göstermiştir.

7 Batı Modelinin Etkisi Altında Küreselleşme
Amerikalı siyaset bilimci Francis Fukuyama’ya göre liberal demokrasiden daha ,iyi bir yönetim biçimi veya daha başarılı bir alternatif olmadığı, Batı liberal-demokratik modelinin diğer modeller karşısındaki zaferi’ iddiası ‘Tarihin Sonu’ tezinin belkemiğini de teşkil etmektedir.

8 Batı Modelinin Etkisi Altında Küreselleşme
Tarih Batı Modelinin Etkisi Altında Küreselleşme Fukuyama’nın ‘Tarihin Sonu’ tezi, bu dö­nemdeki bazı uluslararası gelişmelerle de desteklenmiştir. Örneğin; 1990, Avrupa Güvenlik ve İşbir­liği Konferansının (AGİK) Paris zirvesinde demok­ratikleşme, serbest seçimler, hukukun üstünlüğü ve insan hakları gibi değerlere vurgu yapan Paris Şartı kabul edilmiş Ocak 1995’te ise uluslararası ticare­tin serbestliğini gözetmek amacıyla CATT’ın yeri­ne Dünya Ticaret Örgütü (DTÖ) kurulmuştur. AGİK’in Paris zirvesinde imzalanan Avrupa Konvansiyonel Kuvvetler Anlaşması (AKKA) ile birlikte ise NATO ve Varşova Paktı ülkeleri arasında kapsamlı bir silahsızlanma süreci başlamış Bu dönemde Doğu Bloğu ülkelerinin pek çoğun­da da serbest piyasa ekonomisi ve liberal-demokra­tik siyasi sistem uygulanmaya başlamıştır. Kuzey Kore gibi hem siyasi, hem de ekonomik anlamda küreselleşme sürecinin dışında kalma­ya devam eden bazı ülkelere rağmen, bu dönemde Batı modelinin özellikle ekonomik anlamda Doğu ve Güneydoğu Asya bölgesinde de giderek öne çık­tığı görülmektedir.

9 Batı Modelinin Etkisi Altında Küreselleşme
Soğuk Savaş sonrası dönemde özellikle iletişim teknolojilerinde yaşanan büyük ilerleme de küreselleşme sürecini güçlendirmiştir.

10 Uluslararası Sistemde Tek Süper Güç Dönemi
Uluslararası sistemin niteliği açısından Soğuk Savaş’ın sona ermesinin en önemli sonucu ABD’nin sistemdeki tek süper güç haline gelmesidir Char­les Krauthammer (1990/91) gibi araştırmacılar ta­rafından “tek kutupluluk” olarak adlandırılan bu sistemde, ABD’nin sahip olduğu ayrıcalıklı konum, 1991’de Irak’ın Kuveyt’i işgaline karşı dönemin ABD Başkam Ceorge Bush’un önderliğinde kurulan ulus­lararası koalisyonun kazandığı zaferle iyice belirgin hale gelmiştir. Bush’un bu dönemde liberal ve de­mokratik değerlere dayalı bir dünya idealine atfen ortaya attığı ‘Yeni Dünya Düzeni’ söylemi de ‘Tarihin Sonu’ tezinden destek alarak ABD’nin küresel lider­liğinin fikirsel altyapısını oluşturmuştur.

11 Körfez Savaşı’ndan Kosova Bunalımına Bölgesel Krizler
Sovyetler Birliği ve Varşova Pakta henüz dağılmamışken 2 Ağustos 1990’da Saddam Hüseyin liderliğindeki Irak’ın petrol zengini Kuveyt’i işgal etmesi Soğuk Savaş sonrası dünya siyasetinin ilk önemli bölgesel krizidir. ABD’nin yoğun diplomatik girişimleri sonucunda BM Güvenlik Konseyi Kore Savaşı’ndan sonra ilk kez başka bir ülkeye askeri müdahalede bulunmaya karar vermiş ve Şubat 1991’de başlayan ‘Çöl Fırtınası’ harekâtıyla BM çatısı altında kurulan ABD liderliğindeki uluslararası koalisyon Saddam Hüseyin’in güçlerine karşı Körfez Savaşı’na girişmiştir. Nisan 1991’de ilan edilen ateşkesle birlikte Irak yenilmiş ve Kuveyt’in işgali sona ermiştir.

12 Körfez Savaşı’ndan Kosova Bunalımına Bölgesel Krizler
Balkan­larda Yugoslavya Sosyalist Federal Cumhuriyeti’ni meydana getiren Slovenya, Hırvatistan, Bosna-Hersek ve Makedonya’nın teker teker bağımsızlıklarım ilan etmelerinin ardından döneminde Bosna-Hersek’te Sırplar, Boşnaklar ve Hırvatlar ara­sında şiddetli çatışmalar yaşanmıştır. Birkaç sene sonra bu sefer de Sırplar ve Kosovalı Arnavutlar arasında çatışmalar başlamıştır. Her iki çatışma da NATO’nun müdahalesiyle dindirebilmiştir.

13 Körfez Savaşı’ndan Kosova Bunalımına Bölgesel Krizler
Balkanlarda yaşanan gelişmelere ilave olarak eski Sovyet cumhuriyetleri ve Afrika’da da etnik çatışmalar ve iç savaşlar hız kazanmıştır. Azerbay­can’a bağlı özerk bir bölge olan Dağlık Karabağ’da bağımsızlık ilan eden Ermenilerle Azeri hükümeti arasında başlayan çatışmalar yaşanmıştır. Gürcistan’da ise hükümet ile muhalifler arasında patlak veren ve yine Rusya’nın müdahil olduğu iç savaşın yanı sıra Güney Osetya ve Abhazya özerk cumhuriyetleri bağımsızlıklarım ilan etmişlerdir.

14 Körfez Savaşı’ndan Kosova Bunalımına Bölgesel Krizler
Benzer biçimde Moldova’da Transdinyester cumhuriyeti de bağımsızlığım ilan etmiştir. Tacikistan’da farklı siyasi gruplar arasında çıkan iç savaş 1997 yılına kadar devam etmiştir. Afrika’da ise özellikle Somali ve Ruanda’da yaşanan iç savaş­larda yüzbinlerce insan çatışmalar ve katliamlar ne­ticesinde hayatını kaybetmiştir.

15 Körfez Savaşı’ndan Kosova Bunalımına Bölgesel Krizler
Dünyada ortaya çıkan bu yeni çatışma süreci ‘Tarihin Sonu’ tezinin de geçerliliğinin sorgulanma­sına yol açmış ve 1993’te Huntington tarafından or­taya atılan ‘Medeniyetler Çatışması’ tezi, dünyanın çeşitli bölgelerindeki etnik çatışmalar şiddetlendik­çe giderek daha fazla ilgi odağı haline gelmiştir.

16 ‘Teröre Karşı Savaş’tan Küresel Krize
11 Eylül saldırılarıyla başlayan dönemde özellik­le iletişim teknolojilerindeki hızlı ilerlemeye bağlı olarak küreselleşme güç kazanmaya devam etmiş, ancak dünya toplundan arasındaki dini ve kültürel farklılıklar bir önceki on yıla göre çok daha öne çık­maya başlamıştır. Uluslararası sistemin tek kutuplu özelliği ise ABD’nin Afganistan ve Irak’a askeri mü­dahalelerinden sonra başta Rusya ve Çin olmak üze­re diğer devletler tarafından açıkça sorgulanmıştır.

17 ‘Batı Dışı’Aktörlerin Yükselişi ve Küreselleşmeye Karşı Tepkiler
21. yy.’ın ilk on yılı, dünya toplumları arasındaki etkileşimin büyük bir hızla artmasına bağlı olarak küresel sorunların da dönemi olmuştur. Bu süreçte, özellikle ekonomi hızla küreselleşme­ye devam etmiş, finans, yatırım ve ticarete yönelik kısıtlamaların zayıflamasıyla çok uluslu şirketler dünyanın pek çok ülkesinde faaliyetlerini arttırmış­lardır. Nitekim Dünya Bankası verilerine göre 1999 ile 2009 arasında dünya ekonomisi yaklaşık iki kat büyümüştür. Bu büyümenin önemli bir nedeni ise Çin, Hindistan ve Brezilya gibi 1990’lardan önce dünya ekonomisindeki rolleri kısıtlı olan ülkelerin gösterdiği ekonomik performanstır.

18 ‘Batı Dışı’Aktörlerin Yükselişi ve Küreselleşmeye Karşı Tepkiler
ABD merkezli Goldman Sachs yatırım bankası, Brezilya, Rusya, Hindistan ve Çin’i ‘BRİC’ adı verilen yeni bir grup içine dahil etmiş, ’da Güney Afrika’nın da katılması ile bu ülkeler dünya siyasetinde ‘BRIC-S’ olarak anılmaya başlanmıştır.

19 ‘Batı Dışı’Aktörlerin Yükselişi ve Küreselleşmeye Karşı Tepkiler
Dünya Ekonomisinde İlk On Ülke (2012)

20 ‘Batı Dışı’Aktörlerin Yükselişi ve Küreselleşmeye Karşı Tepkiler
Dünya toplundan arasındaki iletişim güçlendik­çe küresel sorunlar da giderek daha fazla görünürlük kazanmış ve özellikle salgın hastalıklar geçmişe göre çok daha hızlı yayılmaya başlamıştır. 2001’de İngiltere’den yayılan ye büyükbaş ve küçükbaş hay­ vanlan etkileyen ‘deli dana’ hastalığı 2002 sonunda Hong Kong’da ortaya çıkan SARS virüsü 2004’te Gü­neydoğu Asya’da Hint Okyanusu’na kıyısı bulunan pek çok ülkeyi vuran ve iki yüzbinden fazla insanın hayatını kaybettiği büyük deprem ve tusunami fela­keti 2003’te Av­rupa’da yaklaşık kişinin ölümüne yol açan hava sıcaklığı artışı 2005’te ABD’nin New Orleans eyaletinde büyük can ve mal kaybına neden olan ‘Katrina Kasngası’

21 ‘Batı Dışı’Aktörlerin Yükselişi ve Küreselleşmeye Karşı Tepkiler
Küresel iletişimin gelişimiyle birlikte dünya gün­deminde giderek öne çıkan bir başka konu da de­mokrasi ve insan haklarıdır. 2000’de Sırbistan dan devlet başkanı Slobodan Mîloşeviç’in hükümetten uzaklaştırılması 2003’te Gürcistan’da gerçekleşen ‘Gül Devrimi’ 2004’te Ukrayna’da gerçekleşen ‘Turuncu Devrim’ 2005’te Kırgızistan’da yaşanan ‘Lale Devrimi’ 2011’den sonra Ortadoğu ülkelerinde yaşanan ‘Arap Baharı’

22 Amerikan Tek Kutupluluğunun Sınavı: Afganistan ve Irak Savaşları
ABD yönetiminin 11 Eylül saldırılarına ilk yanıtı küresel çapta bir ‘Teröre Karşı Savaş’ ilan etmek ol­muştur. Taliban rejimi tarafından himaye edildiği düşünülen Bin Ladin’i ele geçirmek amacıyla 7 Ekim 2001’de Afganistan’a işgale başlamıştır. ‘Şer ekseni’ söylemiyle ilk hedef 1990’lar bo­yunca ABD’nin Ortadoğu’daki çıkarlarına karşı teh­dit olarak görülen Saddam Hüseyin yönetimindeki Irak’ı 20 Mart 2003’te işgale başlamıştır.

23 Amerikan Tek Kutupluluğunun Sınavı: Afganistan ve Irak Savaşları
Irak’ın işgaline karşı Batı’dan Doğu’ya dünyanın pek çok ülkesinde geniş katılımlı protesto düzenlenmiştir. Clinton dönemi sonunda fazla veren ABD büt­çesinin 2003 sonunda yeniden açık vermesine ne­den olan Afganistan ve Irak savaşları sonrasında tüm dünyada Amerikan karşıtlığı hızla artarken diğer devletlerin de Bush yönetiminin dış politika­sına karşı tepkileri giderek sertleşmiş ve aralarında ABD’nin müttefiklerinin de yer aldığı bir grup ül­kenin ABD hegemonyasına karşı oluşturmaya ça­lıştıkları diplomatik koalisyonlar, uluslararası iliş­kiler literatüründe ‘yumuşak dengeleme’ stratejisi adı altında kuramsallaştırılmıştır.

24 Ortadoğu Merkezli Bölgesel Krizler Dönemi
ABD’nin büyük ümitlerle giriştiği ‘Teröre Kar­şı Savaş’ ne Afganistan’da, ne Irak’ta kalıcı barış sağlayamadığı gibi tam aksine her iki ülkenin de dâhil edildiği Büyük Ortadoğu coğrafyasındaki et­nik ve mezhepsel çatışmalar ile terörizmi körükle­miştir.

25 Ortadoğu Merkezli Bölgesel Krizler Dönemi
Irak’ta işgal Nisan 2003’te tamamlanmış ve Saddam Hüseyin ’da yakalanıp idam edilmiş, ancak ülkede denetim sağlanamamıştır. Koalisyon güçlerine karşı düzenlenen saldırılar ve Şii ve Sünni gruplar arasında şiddet kazanan çatışmalar sonu­ cunda ise yüz bin den fazla insan hayatım kaybetmiş­tir. 2005’te anayasa ilan edilmiş ve meclis seçimleri yapılmışsa da Irak’ta siyasi istikrar sağlanamamış­tır. ABD, Afganis­tan’da ise Taliban’ın yönetimine son verilmesine rağmen pek çok El Kaide ve Taliban militanı komşu Pakistan’a ve Afganistan’ın kırsal bölgelerine kaça­rak koalisyon güçlerine karşı mücadeleye devam et­mişlerdir. Ortadoğu’da 11 Eylül sonrası dönemde giderek öne çıkan bir başka önemli bölgesel kriz de Filistin-İsrail çatışmasıdır. 2011 yılı sonrası Ortadoğu ülkelerinde ‘Arap Baharı’ adıyla iç ayaklanmalar yaşanmaktadır.

26 Dünya Siyasetinde ‘Batı Sonrası’ Döneme Doğru
2007 sonundan itibaren özellikle ABD ve AB ekonomilerini etkisi altına alan finans krizi, küresel­leşmenin mutlaka Batı dünyasının liderliği altında gelişmesinin şart olmadığını ve dünyanın ekonomik ekseninin Batı’dan Doğu’ya kaymasına bağlı olarak uluslararası sistemde artık çok kutuplu bir yapının hâkim olmaya başladığını göstermiştir.

27 Kapitalizmin Küresel Krizi
ABD’de yüksek riskli konut kredisi alanında iş yapan ve pek çok uluslararası bankanın da büyük yatırım yaptığı emlak şirketlerinin sıkıntıya düşme­leriyle kısa sürede küresel bir nitelik kazanan finans krizi özellikle Batı ekonomilerinde ciddi bir gerile­meye neden olmuş, bankalar önemli miktarda zarar açıklarken özellikle otomotiv sektöründe geniş çaplı işten çıkarmalar yaşanmıştır. Bu gelişmeler kar­şısında Batı ülkelerinde kapitalist sistemin bozuk­luklarına karşı kitlesel gösteriler hız kazanmıştır. ABD’de ‘Wall Street’i İşgal Et’, Ispanya’da ise ‘indignados’ (öfkeliler) adı verilen bu gösteriler küre­sel krizin toplumsal boyutunu ortaya koyan önemli örneklerdir.

28 Kapitalizmin Küresel Krizi
Küresel krizden kurtuluş için bazı büyük özel banka ve şirketleri devletleştirmek zorunda kalan ABD ve AB hükümetleri de aslında bir anlamda neoliberal ekonomi modelinin başarısızlığını ilan et­mişlerdir. Ancak alınan tüm sert önlemlere rağmen küresel kriz hız kesmemiş ve yılının ortalarıyla birlikte AB ekonomilerini zorlamaya başlamıştır. İlk olarak Yunanistan’ın ekonomisinin iflas etmesinin ardından İrlanda, İtalya, İspanya ve Portekiz’in de iflas tehlikesiyle karşı karşıya kalmasıyla şiddetle­nen ‘Avrupa borç krizi’ nedeniyle kredi değerlendirme kuruluşları ardı ardına pek çok AB ülkesinin kredi notunu düşürmüştür.

29 Kapitalizmin Küresel Krizi
Batı ekonomilerindeki bu olumsuz tabloya karşı Çin ve Hindistan gibi yükselen ekonomilerin kü­resel krizden göreceli olarak daha az etkilenmeleri ise dünyanın ekonomik ekseninin Batı’dan Doğu’ya kaydığı iddiasına temel kazandırmıştır. BRIC-S ülkeleri, 2011 itibariyle dünya ekonomisindeki paylarını yüzde 25’e çıkarmayı ba­şarmışlardır.

30 Uluslararası Siyasi Sistemde Dönüşüm
Küresel krizle birlikte dünya ekonomik dengele­rinde meydana gelen değişim uluslararası sistemin niteliğini de etkilemiş ve dünya siyasetinde ‘Batı sonrası’ adı verilen yeni bir dönemin başladığına dair iddialar güçlenmiştir. 2009 yılında Rusya'nın Yekaterinburg kentinde arka ar­kaya düzenlenen ŞİÖ ve BRIC zirvelerinde bu iki oluşumun ‘dünya siyasetinin merkezi’ olarak tanım­lanması ve ABD Milli İstihbarat Konseyi’nin 2008 yılında yayınladığı ‘Küresel Eğilimler 2025’ adlı ra­porda BRIC ülkelerinin dünya siyasetinde çok daha önemli roller üstleneceğini öngörmesi gibi gelişme­ler de bu iddialara hız kazandırmıştır.

31 Ortadoğu ve Kuzey Afrika’da Yeni Bir Dönem: Arap Baharı
2010’un sonun­dan itibaren Ortadoğu ve Kuzey Afrika’daki rejimle­rin neredeyse tamamını etkisi altına alan halk ayak­lanmaları etkisi altına girmiştir.

32 Ortadoğu ve Kuzey Afrika’da Yeni Bir Dönem: Arap Baharı
Arap Baharı olarak da nitelendirilen bu süreç; 2009 yılı İran cumhurbaşkanlığı seçimlerinde, 2011 yılında, tezgâhına el konan genç bir işportacının Tunus rejimini protesto etmek amacıyla kendini yakma­sıyla Tunus’ta, 2011 yılında, Tunus’un hemen ardından benzer bir süreç Mı­sır’da, 2011 yılında, bir sonraki adres olan Libya’da, 2011 yılında, benzer gösterilerle eş zamanlı olarak Yemen, Ürdün, Sudan ve Suudi Arabistan’da, 2011 yılında, Esad’ın kontrolündeki Suriye ordusu ile muhalifler arasında bir iç savaş olarak Suriye’de yaşanmıştır.

33 Konunun Özeti Tarihin Sonu Batı Modelinin Etkisi Altında Küreselleşme
Uluslararası Sistemde Tek Süper Güç Dönemi Uluslararası Örgütler Körfez Savaşı’ndan Kosova Bunalımına Bölgesel Krizler ‘Teröre Karşı Savaş’tan Küresel Krize ‘Batı Dışı’Aktörlerin Yükselişi ve Küreselleşmeye Karşı Tepkiler Amerikan Tek Kutupluluğunun Sınavı: Afganistan ve Irak Savaşları Ortadoğu Merkezli Bölgesel Krizler Dönemi Dünya Siyasetinde ‘Batı Sonrası’ Döneme Doğru Kapitalizmin Küresel Krizi Uluslararası Siyasi Sistemde Dönüşüm Ortadoğu ve Kuzey Afrika’da Yeni Bir Dönem: Arap Baharı -Bu derste olmaması gerekenler

34 Değerlendirme Soruları
Dünya siyasetinde ‘Soğuk Savaş sonrası’ olarak adlandırılan dönemi hangi alt dönemlere ayırabiliriz? Soğuk Savaş sonrası dönemde dünya siyasetine yön veren temel dinamikler nedir? ‘Yeni Dünya Düzeni’ söyleminin güç kazanmasında Ortadoğu bölgesi neden önemli bir rol oynamıştır? ‘Tarihin Sonu’ tezinin geçerliliğini yitirmesine ve ‘Medeniyetler Çatışması’ tezinin öne çıkmasına neden olan ulusla­rarası gelişmeler nelerdir? 11 Eylül sonrası dönemde küreselleşmenin yönünü tayin eden ekonomik ve teknolojik değişimler nelerdir? ABD'nin ‘Teröre Karşı Savaş’ politikası hangi uluslararası tepkilere yol açmıştır? 11 Eylül sonrasında dini ve kültürel farklılıklar neden dünya siyasetinde daha fazla önem kazanmıştır? Küresel finans krizi dünya ekonomisinde ne tür değişimler ortaya çıkarmıştır? Obama’nın dış politikası hangi açılardan Bush’un dış politikasından ayrılmaktadır? ‘Arap Baharı’ adı verilen süreç nasıl bir seyir izlemiştir?

35 Ek Okuma Önerileri Anthony Best, vd., Uluslararası Siyasi Tarih: 20 Yüzyıl, İstanbul: Yayın Odası, 2008 Sedat Laçiner ve Arzu Celalifer Ekinci, ? I Eylül Sonrası Ortadoğu, Ankara: UŞAK Yayınları, 2011 Rıfat Uçarol, Siyasi Tarih , İstanbul: Der Yayınları, 2013

36 Kaynakça Şaban Kardaş, Ali Balcı, (Editörler), Uluslararası İlişkilere Giriş, Küre Yayınları, İstanbul, 2014

37 Ders Bitti…