KAZDAĞLARI ÇEVRE EĞİTİMİ KURSU

... konulu sunumlar: "KAZDAĞLARI ÇEVRE EĞİTİMİ KURSU"— Sunum transkripti:

1 KAZDAĞLARI ÇEVRE EĞİTİMİ KURSU
Kazdağları Bitkisel potansiyeli ve Fitoterapide Kullanılabilirlik Üzerine Gözlemler Prof. Dr. Ahmet GÖNÜZ ÇOMÜ Fen – Ed. Fak. Biyoloji Bölümü

2 Türkiye, bitkileri açısından, dünyada ılıman iklim kuşağındaki ülkelerin başında gelmektedir. Bu zenginliğin başlıca sebepleri şu şekilde belirtilebilir : İklim farklılıkları, topoğrafik çeşitlilikler, jeolojik ve jeomorfolojik çeşitlilikler, deniz, göl, akarsu gibi değişik su ortamı çeşitlilikleri, m’ler arasında değişen yükseklik farklılıkları, üç değişik bitki coğrafyası bölgesinin birleştiği bir yerde oluşu , Anadolu diagonalinin doğusu ve batısı arasında ekolojik farklılıklar bulunması ve bütün bu ekolojik çeşitliliğin floristik çeşitliliğe yansıması. Tohumlu bitkiler, Türkiye’de yetişen taksonları, bunların yayılış ve yetişme ortamları en iyi bilinen bitki grubudur. Bitkiler aleminin en gelişmiş grubu kabul edilirler. Türkiye’de yetişen tohumlu bitki türü sayısı, yaklaşık olarak 9500 cıvarındadır. Takson bazında bu sayı son yıllarda ’e yaklaşmaktadır. Bu tür zenginliği, komşu ülkelerde bulunmadığı gibi, hiçbir Avrupa ülkesinde de yoktur. Bu zengin florada, yaklaşık 3000 cıvarında endemik tür bulunması ve ılıman kuşak ülkeleri arasında, endemik tür açısından zengin ülkelerinden biri olması, Türkiye’ye ayrı bir önem kazandırmaktadır. Türkiye florası içinde bütün tohumlu bitki gruplarına ait türler yaşamakta olup, bunlar ülkedeki flora ve vejetasyonun en önemli bitki grubunu meydana getirirler (Ekim ve Demirsoy 2005).

3 Kazdağları kuzeybatı Anadolu’da Marmara ve Ege bölgelerinin doğal sınırını oluşturmaktadır. Ayrıca bu dağlar Avrupa-Sibirya, Akdeniz ve İran-Turan flora bölgelerinin de kesişim alanında yer almaktadır En yüksek noktası 1774 m olan dağda büyük oranda paleozoik şistler yaygınken, zirve kısımlarında kristalize kalkerler bulunmaktadır. Alan öksin vejetasyon açısından tipik olup; dağı, parçalı bir yapıya kavuşturan vadi ve vadi yamaçlarında öksin yayılışlı vejetasyon tipi bulunmaktadır.Coğrafik pozisyonu sonucu farklı bir iklim tipine sahip olması ve paleocoğrafik evrimi dağın bitki çeşitliliğini arttıran en önemli faktörlerdendir. Yine coğrafik pozisyonu gereği kuzey ve doğu kısımlarında Avrupa-Sibirya elementleri yaygın iken, güney kısımlarında ve zirvede Akdeniz elementleri ve bitki örtüsü yaygındır (Özel ve Gemici, 2003).

4 Fitocoğrafik pozisyonu nedeniyle Kazdağları Türkiye’nin bitki örtüsü açısından en önemli dağlarından biridir. Dağın değişik bölümlerinde mesofitik ve kserofitik karakterli bitkiler bir arada bulunmakta, bir çok tıbbi, aromatik ve süs bitkisinin yanında dağda, orman ve tarım açısından önemli gen kaynakları da yayılış göstermektedir (Özel ve Gemici, 2003).

5 Adı geçen araştırıcılar tarafından Kazdağları’nda 101 familyaya ait 900 bitki taksonu bulunmuştur. Ayrıca Gemici ve Leblebici tarafından 1 adet yeni tür (Hypericum kazdaghensis Gemici & Leblebici) kaydedilmiştir (Gemici ve Leblebici, 1995).

6 Kazdağları endemik türleri arasında yerini alan Hypericum kazdaghensis Gemici & Leblebici bitkisinin antibakteriyel aktiviteye sahip olduğu ise ÇOMÜ araştırıcıları tarafından belirlenmiştir (Dulger ve Gonuz, 2005).

7 Gerek insan sağlığı ve gerekse doğa ve çevre sağlığı, fitoterapinin gerekliliğini güçlendirmektedir. Bugün dünya nüfusunun çoğunluğu için bitkiler, en seçkin ilaç kaynaklarındandır. Büyük farmasötik firmalar, yeni lider yapılar için bir kaynak olarak yüksek bitkilere yeniden ilgi göstermektedirler (Çubukçu ve ark. 2002).

8 Tıbbi bitkilerin tüketim alanları çok değişik endüstri kollarını kapsamaktadır. Başta ilaç sanayi olmak üzere, parfüm, kozmetik, sabun, ciklet, şeker ve daha bir çok sanayi kollarının ham maddesini oluşturmaktadır, özellikle baharat olarak tüketimi tüm dünyada yaygındır (Ceylan, 1995). Gelişmiş ülkelerde doğal kaynaklı ilaçların tüketimi, gelişmemiş ülkelere göre çok daha yüksek olduğundan bu ülkelerde tıbbi bitkilerin tüketimi de o oranda fazladır.

9 Yüksek bitkilere yeniden ilgi göstermektedirler (Çubukçu ve ark. 2002).
Tıbbi bitkilerin tüketim alanları çok değişik endüstri kollarını kapsamaktadır. Başta ilaç sanayi olmak üzere, parfüm, kozmetik, sabun, ciklet, şeker ve daha bir çok sanayi kollarının ham maddesini oluşturmaktadır, özellikle baharat olarak tüketimi tüm dünyada yaygındır (Ceylan, 1995). Gelişmiş ülkelerde doğal kaynaklı ilaçların tüketimi, gelişmemiş ülkelere göre çok daha yüksek olduğundan bu ülkelerde tıbbi bitkilerin tüketimi de o oranda fazladır.

10 Son yıllarda tıbbi bitkilerin değerlerinin artmasının bir nedeni de hastalık yapan mikroorganizmaların sentetik maddelere dayanıklı yeni ırklar meydana getirmesindendir. Tıbbi bitkilerden yapılan preparatlar çok yönlü etkiye sahip olduklarından yeni ırklara karşı etkili olmaktadırlar. Bu sebeple son yıllarda bitkisel preparatlara dönüş yoğunluk kazanmıştır. Örnek olarak sıtmayı gösterebiliriz. Sıtmanın tedavisinde sentetik preparatlar (Atebrin) kullanılmakta ise de tropik bölgelerde yetişen Chichona ağacından elde edilen kinin hala büyük önem taşımaktadır (Ceylan, 1995). Keza Solgar adlı besin takviyeleri ve bitkiseller ile tedavi şirketi dış kaynaklı olup bir çok ürünü bitkilerden elde etmektedir (

11 Bir bitkinin yasal olarak terapide kullanılabilmesi için kodeksler (farmakope) ‘de kayıtlı olması gerekir. Kodeksler, ilaç ilkel maddelerinin özellikleri, hazırlanışı, sağlık muayenesi etken madde miktarı tayini, kullanılabilecek miktarı, saklanması ve diğer hususlarda bilgi veren, her ülkenin kendi gereksinimlerine göre hazırlanmış, resmi kitaplardır (Ceylan, 1995). Dünyada bir çok ülkelerin kodeksleri bulunmakta ve bu kodekslerde bir çok bitki kayıtlı durumdadır. Çizelge 1. Dünyada bazı önemli kodeksler ve bunlara kayıtlı tıbii bitkiler (Zperniek, Langhammer, Lüdcke, Lexikon der offizienellen Arzneupflanzen, 1984) (Almanca dilinde yazılı kodeksler) (Ceylan 1995).

12 Günümüzde sentetik bileşiklerin bolluğuna rağmen, bitkisel droglar tedavi alanında ilginç yerlerini korumaktadırlar (Çubukçu, 1992). Kısaca “tıbbi bitkilerle tedavi “ anlamına gelmekte olan “Fitoterapi” terim olarak ilk kez Fransız hekim Henri LECLERC ( ) tarafından kullanılmıştır. Hastalıkların, tedavi edici değere sahip taze veya kurutulmuş bitki kısımları (Drog) ya da bunlardan elde edilen ekstraksiyon ürünleri kullanılarak üretilen çay, damla, draje, kapsül, şurup, tablet ile tedavi edilmesi fitoterapi olarak değerlendirilmektedir.

13 Kazdağları endemik türleri arasında yerini alan Hypericum kazdaghensis Gemici & Leblebici bitkisinin antibakteriyel aktiviteye sahip olduğu ise ÇOMÜ araştırıcıları tarafından belirlenmiştir (Dulger ve Gonuz, 2005).

14 Günümüzde sentetik bileşiklerin bolluğuna rağmen, bitkisel droglar tedavi alanında ilginç yerlerini korumaktadırlar (Çubukçu, 1992). Kısaca “tıbbi bitkilerle tedavi “ anlamına gelmekte olan “Fitoterapi” terim olarak ilk kez Fransız hekim Henri LECLERC ( ) tarafından kullanılmıştır. Hastalıkların, tedavi edici değere sahip taze veya kurutulmuş bitki kısımları (Drog) ya da bunlardan elde edilen ekstraksiyon ürünleri kullanılarak üretilen çay, damla, draje, kapsül, şurup, tablet ile tedavi edilmesi fitoterapi olarak değerlendirilmektedir.

15 Gerek insan sağlığı ve gerekse doğa ve çevre sağlığı, fitoterapinin gerekliliğini güçlendirmektedir. Bugün dünya nüfusunun çoğunluğu için bitkiler, en seçkin ilaç kaynaklarındandır. Büyük farmasötik firmalar, yeni lider yapılar

16

17 Çizelge 2. 1948 Türk Kodekslerinde Kayıtlı Olan Bitkiler A - B
Acacia catechu (Mimosaceae) Kateşu ağacı, Kaşu. Acacia senegal (“ ) Arabistan zamkı ağacı Aconitum napellus (Ranunculaceae) Kaplanboğan Adianthum capillus-veneris (Adianthaceae) Baldırıkara Agropyron repens (Gramineae) Ayrık otu (Elymus repens) Aloe ferox (Liliaceae) Sarısabır Althaea officinalis (Malvaceae) Hatmi Anthemis nobilis (Compositae) Alman papatyası, rumi papatya Archangelica officinalis (Umbelliferae)Melekotu Arctostaphylos uva-ursi (Ericaceae) Ayı üzümü Arnica montana (Compositae) Arnika Artemisia absinthium (Compositae) Pelin Astragalus türleri (Papillionaceae) Geven Atropa belladona (Solanaceae) Güzel avrat otu Betula pubescens (Betulaceae) Huş ağacı Kodeks’te kayın ağacı. Betula verrucosa (Betulaceae) Huş “ “ “ “ Brassica nigra (Cruciferae) Siyah hardal, kara hardal

18 -C- Capsicum annuum (Solanaceae) Biber
Cassia acutifolia (Caesalpiniaceae) Sinameki Cassia angustifolia (Caesalpiniaceae) Sinameki Cetraria islandica (Lichenes) İzlanda likeni Chenopodium ünthelmintticum (Chenopodiaceae) Kenopod Cinchona succirubra (Rubiaceae) kına kına Cinnamomum camphora (Lauraceae) Kafur ağaci Cinnamomum cassia (Lauraceae) Çin tarçın ağacı Cinnamomum ceylanicum (Lauraceae) Seylan tarçın ağacı Citrus aurantium (Rutaceae) Portakal ağacı (C. Sinensis) Citrus aurantium var. amara (Rutaceae) Turunç (C. Aurantium) Citrus aurantium var. bergamia (Rutaceae) Bergamot ağacı (C. Bergamia) Citrus medica (Rutaceae) Limon ağacı (C. Limonum) Claviceps purpurea (Pyrenomicetales) Çavdar mahmuzu mantarı Cola vera (Sterculiaceae) Kola ağacı Colchicum autumnale (Liliaceae) Çiğdem Commiphora molmol (Burseraceae) Mira ağacı Convolvulus scammonia (Convolvulaceae) Mahmude Copaifera jacquinii (Caesalpiniaceae) Kopahu ağacı Coriandrium sativum (Umbelliferae) Kişniş Crataegus monogyna (Rosaceae) Alıç Crocus sativus (Iridaceae) Safran Croton tiglium (Euphorbiaceae) Kroton

19 D – E – F Datura sramonium (Solanaceae) Tatula
Digitalis purpurea ((Scrophulariaceae) Yüksük otuı Dipterocarpacewae familyası ağaçları Damar ağaçları Dryopteris filix-mas (Aspidiaceae) Erkek eğrelti Elattaria cardamomum (Zingiberaceae) Kakule Erythroxylon coca (Erythroxylaceae) Koka ağacı Eucalyptus globulus (Myrtaceae) Sıtma ağacı, ökaliptüs Eucalytus türleri (Myrtaceae) sıtma ağacı Euphorbia resinifera (Euphorbiaceae) Ferbiyun Exogonium purga (Convolvulaceae) Calapa Foeniculum vulgare (Umbelliferae) Rezene Fraxinus ornus (Oleaceae) Dişbudak

20 G – H – I Garcinia hanbury (Guttiferae) Gutti ağacı
Gelidium amansii (Gelidiales) Agar yosunu Gentiana lutea (Gentianaceae) Centiyane Gentiana pannonica (Gentianaceae) Centiyane Gentiana punctata (Gentianaceae) Centiyane Gentiana purpurea (Gentianaceae) Centiyane Glycirrhiza glabra (Papilionaceae) Meyan Gossypium (Malvaceae) Pamuk Hagenia abysinica (Rosaceae) Hagenia, koso ağacı Hamamelis virginiana (Hamamelidaceae) Hamamelis, cadı fındığı Hydnocarpus kurzii (Flacourtiaceae) Şolmugra ağacı Hydrastis canadensis (Ranunculaceae) Hidrastis Hyoscyamus niger (Solanaceae) Banotu, karabanotu Illicium verum (Magnoliaceae) Yıldız anasonu Iris florentina (Iridaceae) Iris, süsen Iris pallida (Iridaceae) Iris, süsen

21 J – L – M Jambosa caryophyllus (Myrtaceae) Karanfil ağacı
Jatrorhiza palmata (Menispermaceae) Kolombo kalumbe Juniperus communis (Cupressaceae) Adi ardıç Juniperus oxycedrus (Cupressaceae) Katran ardıcı Krameria triandra (Caesalpiniaceae) Ratanya Larix sibirica (Pinaceae) Sibirya melezi Lavandula spica (Labiatae) Lavanta Linum usitatissimum (Linaceae) Keten Liquidamber orientalis (Hamamelidaceae) Sığala ağacı Lobelis inflata (Lobeliaceae) Lobelya Lycopodium clavatum (Lycopodiaceae) Kurt pençesi, kibrit otu Malva silvestris (Malvaceae) Ebegümci Marsdenia condurago (Asclepiadaceae) Kondurago Matricaria chamomilla (Compositae) Mayıs papatyası, adi papatya Melaleuca viridiflora (Myrtaceae) Niauli ağacı Melisa officinalis (Labiatae) Melisa, oğulotu Mentha piperita (Labiatae) Nane Myristicaceae, Hindistan cevizi Myroxylon balsamum (Papillionceae) Tolu balsamı ağacı Myroxylon pereira (Papillionceae) Peru balsamı ağacı

22 O – P Olea europaea (Oleaceae)Zeytin Orchidaceae türleri, Salep
Oryza sativa (Gramineae) Pirinç Palaquium türleri (Sapotaceae) Gutaperka ağacı Papaver rhoeas (Papaveraceae) Gelincik Papaver somniferum (papaveraceae) Haşhaş Peumus boldus (Monimiaceae) Boldo ağacı Picrasma excelsa (Simaroubaceae) Pikrasma, acı ağaç Pilocarpus jaborandi (Rutaceae) Jaborandi ağacı, pilokarpus Pilocarpus pennatifolius (Rutaceae) Pilokarpus

23 P - Q Pimpinella anisum (Umbelliferae) Anason
Pinus türleri (Pinaceae) Çam Pinus maritima (Pinaceae) Sahil çamı Pinus sylvestris (Pinaceae) Sarı çam Piper cubeba (Piperaceae) Kübabe Piper nigrum (Piperaceae) Kara biber Pistacia lentiscus (Anacaediaceae) Sakız ağacı Podophyllum peltatum (Berberidaceae) Podofillum) Polygala senega (Polygalaceae) Poligala Populus balsamifera (Salicaceae) Kara kayak Prunus amygdalus (Rosaceae) Badem Prunus laurocerasus (Rosaceae) Taflan Punica granatum (Punicaceae) Nar Quassia amara (Simaraubaceae) Kuasya ağacı, acı ağaç

24 R – S Rhamnus cathartica (Rhamnaceae) Ak diken, cehri ağacı
Rhamnus purshiana (Rhamnaceae) Kaskara sagrada ağacı Rheum palmatum (Polygonaceae) Ravent Rosa damascena (Rosaceae) Gül, Isparta gülü Rosmarinus officinalis (Labiatae) Biberiye Sabadilla officinarum (Liliaceae) Bitotu Salvia officinalis (Labiatae) Adaçayı Sambucus nigra (Caprifoliaceae) Mürver ağacı Santalum album (Santalaceae) Santal ağacı Sesamum indicum (Pedaliaceae) Susam Smilax unitilis (Liliaceae) Saparna Solanum nigrum (Solanaceae) Tilki üzümü Strophanthus gratus (Apocynaceae) Strofantus Strychnos nux-vomica (Loganiaceae) Kargabüken ağacı, Striknos Styrax benzoides (Styracaceae) Asilbend ağacı Styrax tonkinensis (Styracaceae) Asilbend ağacı

25 T – U – V – Z Tamarindus indica (Caesalpiniaceae) Demirhindi ağacı
Theobroma cacao (Sterculiaceae) Kakao ağacı Thymus serpyllum (Labiatae) Kekik Thymus vulgaris (Labiatae) Kekik Tilia cordata (Tiliaceae) Ihlamur ağacı Tilia platypyllos (Tiliaceae) Ihlamur ağacı Triticum sativum (Gramineae) Buğday Tussilago farfara (Compositae) Öksürük otu Uragoga ipecacuanha (Rubiaceae) İpeka Urginea maritima (Liliaceae) Adasoğanı Vanilla planifolia (Orchidaceae) Vanilya Valeriana officinalis (Valerianaceae) Kedi otu Verbascum phlomoides (Scrophulariaceae) Sığırkuyruğu Verbascum thapsiforme (Scrophulariaceae) Sığır kuyruğu Viburnum prunifolium (Caprifoliaceae) Viburnum Viola tricolor (Violaceae) Hercai menekşe Zea mays (Gramineae) Mısır.

26 Dünya ülkelerinden bazılarının kodekslerinde (1984) ve Türkiye 1948 kodekslerinde yer alan bitkiler karşılaştırıldığında; Yurt dışı kodekslerde genelde 216 drog bulunurken, Türkiye 1948 kodekslerinde yer alan drog sayısı 145’tir. Bu droglardan 81 adedi hem dünya ülkelerinin, hem de Türkiye kodekslerinin içeriğinde yer almaktadır. Kaldı ki dünya ülkeleri kodekslerinde bulunup, bizim ülkemizde bulunduğu halde, yine bizim kodekslerimizde yer alamayan drog bitkiler de mevcuttur. Bunlar;

27 Achillea Quercus, (Quercus türleri=Meşe türleri,
Adonis, Adonis flammea=Kan damlası) Rauwolfia, (Rauwolfia serpentina=???) Arachis, Arachis hypogea=Yer fıstığı) Rhus, (Rhus coriaria=Sumak) Aristolochia, (Loğusa otu) Ricinus, (Ricinus communis= Hintyağı) Ephedra, Rosa, (Rosa canina=Kuşburnu) Equisetum, (Atkuyruğu) Rubia, Rubia tinctorum=???) Marrubium, Rubus, (Rubus idaeus=Böğürtlen) Melisa, (Oğul otu) Vitex, (Vitex agnus-castus=Hayıt) Mentha, Mentha türleri=Nane) Vitis, (Vitis vinifera=Asma,üzüm) Origanum, Tanacetum, Taraxacum, Teucrium, Trigonella, Vaccinium, Veratrum, Bryonia, Calendula, Capsicum, (Capsicum annuum=Biber) Centaurea, (Peygamber çiçeği) Ceratonia, (Ceratonia siliqua=Keçi boynuzu) Chelidonium, Fagus, (Fagus orientalis=Kayın) Ficus, (Ficus carica=İncir) Frangula, Fraxinus, (Dışbudak) Gypsophyla, (Çöven) Hedera, (Hedera helix=Duvar sarmaşığı) Helichrysum, Herniaria, Hibiscus, (Bamya) Humulus, (Humulus lupulus=Şerbetçi otu) Hyoscyamus, (Ban otu) Laburnum, Laurus, (Laurus nobilis=defne) Malus, (Malus = Elma Plantago, (Plantago lanceolatum=Sinirli ot) Podophyllum, Poligala, Polygonum, Potentilla, Primula, (Primula arvensis=Çuha çiçeği) Prunus, (Prunus domestica=Erik

28 Bir de Kazdağlarında yayılış gösteren bitkilere bakalım;

29 Kazdağlarının zieveleri çevresinde endemik özellikte olan,
Allium phrygium Armeria trojana Asperula sintenisii Astragalus idae Digitalis trojana Festuca ustulata Hieracium idae Hypericum kazdaghensis Jasione idaea Sideritis trojana Saxifraga sancta gibi bitkiler yer almakta ve bu durum kazdağlarının önemini arttırmaktadır (Özel ve Gemici, 2003) Kızılçam (Pinus brutia) ile birlikte dağın güney yamaçlarında aşağıdaki çalı türleri görülmektedir,

30 Pistacia terebinthus Quercus coccifera Phillyrea latifolia Rhus coriaria Anaggyris foetida Cercis siliquastrum Laurus nobilis Cistus creticus Osyris alba Olea europaea Arbutus unedo Arbutus andrachne Styrax officinalis Coridothymus capitatus Lavandula stoechas Erica arborea Jasminum fruticans Prunus divaricata Prunus spinosa

31 Bu çalılar 0-500 m’ler arasında bulunmaktadır
Bu çalılar m’ler arasında bulunmaktadır.Batı ve kuzey batı kesimlerde; Phillyrea latifolia Quercus infectoria Juniperus oxycedrus Paliurus spina-christi Quercus cerris gibi çalılar baskındır. Kazdağlarında en geniş yayılışlı orman ağacı Pinus nigra ssp. Pallasiana (Karaçam) üyeleridir. Karaçamın tahrip olduğu sahalarda, Quercus cerris var. Cerris Q. frainetto gibi meşe üyeleri vardır. Karaçamın birlikte bulunduğu ağaç ve çalı türleri aşağıdaqki gibidir; Quercus cerris var. cerris Q. frainetto Q. petraea subsp. İberica

32 Fagus orientalis Castanea sativa Carpinus betulus Tilia argentea Populus tremula Corylus avellana Sorbus aucuparia Crataegus monogyna Prunus divaricata Juniperus foetidissima Vaccinium myrtillus Cornus mas Adenocarpus complicatus Genista lydia Chamaecytisus eriocarpus Salix pedicellata Acer platanaoides Acer hyrcanum ssp. Keckianum Rubus canescens Platanus orientalis Sorbus torminalis

33 Güney ve batıya açık alanlarda ise alt floraya aşağıdaki türler katılmaktadır.
Phillyrea latifolia Arbutus andrachne Arbutus unedo Erica manipuliflora Pistacia terebinthus Lonicera etrusca Styrax officinalis Cistus creticus Juniperus communis ssp. Nana Kazdağı göknarı (Abies nordmanniana ssp. Equi-trojani) Kazdağlarına özgü bir endemiktir. Göknar başlıca aşağıdaki ağaç ve çalı türleri ile karışık olarak bulunmaktadır.

34 Pinus nigra ssp. Pallasiana
Fagus orientalis Carpinus betulus Castanea sativa Sorbus aucuparia Acer platanoides Acer campestre Populus tremula Quercus cerris Q. petraea ssp. İberica Q. frainetto Sorbus umbellata Pyrola chlorantha Pyrola minor Crataegus monogyna

35 Kayın (Fagus orientalis) ormanları, çoğunlukla aşağıdaki ağaç ve çalılar ile karışık halde bulunmaktadır. Abies nordmanniana ssp. equi-trojani Pinus nigra ssp. pallasiana Castanea sativa Carpinus betulus Acer platanoides Quercus cerris var. cerris Taxus baccata Tilia argentea Populus tremula Sorbus domestica Hedera helix Platanus orientalis Corylus avellana Quercus frainetto Sambucus nigra Rubus caesius Rhododendron flavum

36 Phyllitis scolopendrium
Blechnum spicant Sanicula europaea Atropa belladona Cardamine bulbifera Astragalus glycophylloides Primula vulgaris Circea lutetiana Kestane (Castanea sativa) ormanları, aşağıdaki türler ile karışık halde bulunmaktadır, Pinus nigra Fagus orientalis Abies nordmanniana ssp. equi-trojani Sorbus torminalis

37 Alnus glutinosa Quercus petraea Quercus cerris Quercus frainetto Carpinus betulus Corylus avellana Chamaecytisus hirsutus Hedera helix Veronica chamaedrys Luzula forsteri Pteridium aquilinum Brachypodium sylvaticum Euphorbia amygdaloides Viola odorata Galium verum. Gürgen (Carpinus betulus) ormanları, aşağıdaki ağaç ve çalılarla karışık olarak görülmektedir,

38 Corylus avellana Taxus baccata Quercus cerris var. cerris Cornus mas Sorbus aucuparia Euonymus latifolius Malus sylvestris Prunus divaricata Castanea sativa Rosa canina Fagus orientalis Tilia argentea Ilex aquifolium Ulmus glabra Meşe (Quercus) ormanları, Quercus frainetto Quercus petraea ssp. iberica taksonlarından oluşmaktadır.

39 Çalı vejetasyonu, Phyllirea latifolia (Ayvacık-Pırnar dağı tamamen kaplı) Quercus infectoria ssp. boissieri Prunus divaricata Jasminum fruticans Osyris alba Amygdalus webbii Cistus creticus Juniperus oxycedrus ssp. oxycedrus Ruscus aculeatus Asparagus acutifolius Paliurus spina-christi Pistacia terebinthus var. terebinthus

40 Olea europaea Anthyllis hermannii Ligustrum vulgare (Balya civarı) Prunus divaricata subsp. Divaricata toplulukları, birlikte bulunduğu türlerden bazıları aşağıdaki gibidir, Pinus nigra Quercus cerris Rosa canina Crataegus monogyna Rubus sanctus Alyssum symirnaeum Centaurea cyanus Poa bulbosa Tulipa orphanidea Salvia fruticosa Carex divulsa Lamium cariense

41 Silene vulgaris Viola tricolor Pteridium aquilinum Veronica chamaedrys Anthemis cretica Prunella vulgaris Myosotis stricta Doronicum orientale Yüksek dağ step bölgesinde (Sarıkız tepe, Babatepe) Juniperus communis ssp. nana Astragalus adaea

42 Biyolojik çeşitlilik açısından Kazdağlarının önemi
Yaklaşık 900 civarında vasküler bitki taksonu bulunan (Gemici ve ark. 1993) Kazdağları’nda gerek coğrafik pozisyonu, gerekse jeomorfolojik yapısı nedeniyle özgün bir floristijk yapı görülmektedir. % 9 oranında özgün endemik ve nadir türler önemli bir yer kaplamaktadır. Endemik ve nadir türleri şöyle sıralayabiliriz.

43 Abies nordmanniana subsp. Equi-trojani
Acer hyrcanum var. keckianum Achillea frasii var. troiana Achillea nobilis subsp. Spylea Alchemilla hirsutiflora Allium kurtzianum Allium phrygium Alyssum erosulum Aemeria trojana Asperula sintenisii Astragalus idea Asyneuma rigidum subsp. sibthorpianum Asyneuma virgatum subsp. cichoriiforme Bromus spyleus Campanula lyrata subsp. lyrata

44 Carduus nutans subsp. falcata-incurvus
Carduus nutans subsp. trojana Carex divulsa subsp. coryogine Centaurea odyssei Centaurea olympica Cirsium steirolepis Crocus candidus Crocus gargaricus Delphinium fissum subsp. anatolicum Dianthus anatolicus Dianthus erinaceus subsp. alpinus Digitalis trojana

45 Ferulago macrosciadia
Festuca ustulata Frittilaria bithynicia Galium trojanum Heracleum platytaenium Hesperis teophrastii subsp. sintenisii Hieracium idea Hieracium scamandris Peucedanum arenarium subsp. urbani Picris olympica Pimpinella tragium subsp. lithophila Pterocephalus pinardii

46 Hieracium leuchotecum
Hieracium marmoricola Hieracium phaeocchristum Hypericum kazdaghensis Iris kerneriana Jasione idaea Jurinea cadmea Linum boissieri Minuartia anatolica var. anatolica Minuartia erythrosepala subsp. erythrosepala Minuartia juressi subsp. asiatica Muscari bourgaei Muscari latifolium Papaver strictum Paronychia chionaea

47 Saponaria chlorifolia
Saxifraga sancta Scrophularia depauperata Scrophularia floribunda Secale cereale var. ancestrale Sedum lydium Senecio castagneanus Sideritis trojana Silene balanthoides Silene sipylea Stachys tmolea Symphytium anatolicum Thymus pulvinatus Thymus spyleus subsp. spyleus var. spyleus Thymus zygioides var. lycaonicus Trifolium caudatum Verbascum scamandri Verbascum vacillans Veronica elmaliensis

48 Ekonomik önemi olan geofitler ise şöyledir;

49 Allium guttatum Allium kurtzianum Allium phrygium Anemone blanda Anemone coronaria Colchicum bivonae Colchicum boissierii Colchicum variegatum Crocus biflorus Crocus candidus Crocus chrysantus Crocus gargaricus Crocus pallasii subsp. pallasii Crocus pulchellus Cyclamen hederifolium

50 Fritillaria bithynica
Galanthus elvesii Iris kerneriana Iris suaveolens Muscari latifolium Nectaroscardum siculum Orchis provincialis Orchis spitzelii

51 Peucedanum arenarium subsp. urbani
Picris olympica Pimpinella tragium subsp. lithophila Pterocephalus pinardii Saponaria chlorifolia Saxifraga sancta Scrophularia depauperata Scrophularia floribunda Secale cereale var. ancestrale Sedum lydium Senecio castagneanus Sideritis trojana Silene balanthoides Silene sipylea Stachys tmolea Symphytium anatolicum Thymus pulvinatus Thymus spyleus subsp. spyleus var. spyleus Thymus zygioides var. lycaonicus Trifolium caudatum Verbascum scamandri Verbascum vacillans Veronica elmaliensis

52 Colchicum bivonae Colchicum boissierii Colchicum variegatum Crocus biflorus Crocus candidus Crocus chrysantus Crocus gargaricus Crocus pallasii subsp. pallasii Crocus pulchellus Cyclamen hederifolium Fritillaria bithynica Galanthus elvesii Iris kerneriana Iris suaveolens Muscari latifolium Nectaroscardum siculum Orchis provincialis Orchis spitzelii

53 Yine ekonomik önemi olan diğer türler ise şöyledir

54 Armeria trojana Atropa belladona Aurinia saxatilis D. trojana Dianthus erinaceus Digitalis ferruginea Euonymus Latifolius ssp. latifolius Humulus lupulus Melisa officinalis subsp. altissima Micromeria juliana Origanum onites Origanum vulgare subsp. hirtum Ruscus hypoglossum Salvia frutucosa Saxifraga sancta Sideritis trojana Stachys tmolea. Scilla bifolia Tulipa agenensis Tulipa orphanidea Tulipa sylvestris

55 Dünya kodekslerinden örnekler içeren bitki listesi ile kazdağları bitki listesi karşılaştırıldığında; Dünya kodekslerinde yer alan droglardan 25 adedinin kazdağlarında doğal olarak yetiştiği, ayrıca dünya listelerinde yer almayan bir çok tıbbi bitkinin de kazdağlarında bulunduğu görülmektedir. Türkiye (1948) kodeksleri ile kazdağları bitkileri karşılaştırıldığında ise; yaklaşık 30 adet taksonun ortak bulunduğu görülmektedir.

56 Diğer yandan Dünya pazarlarında kullanım alanları, tüketim miktarları ve fiyatları yıldan yıla artmakta olan Uçucu (eterik) yağ içeren bitki listelerine bakıldığında ise durum şöyledir: Doğada yetişen 300’e yakın bitki familyasından 1/3’ü uçucu yağ içermektedir. Uçucu yağlar, bitkilerden veya bitkisel droglardan çeşitli yöntemlerle elde edilen, oda sıcaklığında sıvı halde olan kolaylıkla kristalleşebilen, uçucu, kuvvetli kokulu ve su buharı ile sürüklenebilen yağımsı karışımlardır (Ceylan, 1997).

57 Uçucu yağ taşıyan bitkiler, daha çok sıcak iklim bölgelerinde yetişmektedirler. Ülkemizi de içine alan Akdeniz bölgesi ise uçucu yağ taşıyan bitkiler bakımından en zengin bölgelerden birisini oluşturmaktadır Ceylan, 1997). Dünyada uçucu yağ üretimi bir çok ülkede yapılmaktadır. Bugün ticari amaçla üretimi yapılan uçucu yağ bitkilerinin sayısı 40’ı geçmektedir (Ceylan, 1997).

58 Tablo: * Dünyada Üretilen Başlıca Uçucu Yağlar.
Bitkilerin Latince Adı Yıllık Ort. Üretim (Ton/Yıl) Adaçayı Salvia sclarea 100 Anason Pimpinella anisum Illicium verum 40-50 60-70 Bergamot Citrus bergamia Biber Piper nigrum Tohum Defne Pimenta racemosa Laurus nobilis 40-45 1-2 Fesleğen, Reyhan Ocimum basilicum varieties 10-12 Gül Rosa damascena Rosa centifolia 15-25 Itır, Pelargonium graveolens 300 Sardunya Pelargonium redula Kakule Elettaria cardamomum 10-20 Karanfil Syzgium aromaticum (Syn: Eugenia caryophyllus) 2000 Kekik Thymus vulgaris Thymus zygioides 20-30 Kimyon Carum carvi 10-30 Karaman Cuminum cyminum Kişniş Coriandrum sativum 20-40 Küçük Hindistan cevizi Myristica fragrans Lavanta Lavandula officinalis 200 Tablo: * Dünyada Üretilen Başlıca Uçucu Yağlar.

59 Tablo: * Dünyada Üretilen Başlıca Uçucu Yağlar.
Lavanta, başak Lavandula spica (Syn: L. latifolia) 50 Lavandin Lavandula ssp. hylorid 750 Limon Citrus limon Citrus aurantifolia 900 Misket Swingle C. latifolia Nane Mentha piperita M. arvensis, M. spicata Ökaliptus Eucalyptus globulus E. citridora, E. divas Portakal Citrus aurantium subsp. amara, C. sinensis 15000 Portakal çiçeği Citrus aurantium C. 2 Rezene Foeniculum vulgare var. vulgare, F. Vulgare var. dulce 10-20 Sandal ağacı Saltalum album Sarımsak Allium sativum 2-3 Sedir ağacı Juniperus mexicana, j. Virginia, j. procera Soğan Allium cepa 5 tondan az Tarçın Cinnamon: C. Verum Cassia: C. cassia 100 Vetiver Vetiveria zizanioidea Yasemin Jasminum officinale 12-15 Yeni Bahar Pimento dioica 35-50 Ylang-Ylang Cananga odorata spp. Zencefil Zingiber officinale 30 Tablo: * Dünyada Üretilen Başlıca Uçucu Yağlar.

60 Fransa, Almanya, Hollanda
Uçucu yağ Miktar (kg) Değer 1000 ABD $ Ülkeler Limon yağı 61 24.0 Fransa, Irak, Japonya Portakal yağı 11845 13.4 İsviçre, Irak Nane yağı 23 0.8 İsviçre Yasemin yağı 20 27.0 Fransa Kekik yağı 374 14.8 Fransa, Almanya, ABD Diğer uçucu yağlar 5300 25.6 Fransa, Almanya, Hollanda Tablo: Türkiye’nin Gülyağı Dışındaki Uçucu Yağ İhracatı (1985) (Ceylan, 1997).

61 Madde 1985 Miktar Değer 1986 Stronel-terpeni alınmamış 42114 200.3 59379 302.9 Limon yağı Terpeni alınmamış Mandalin yağı Bergamut yağı Diğer Turunç yağ. Ylang-Ylang Karanfil yağı Itır çiçeği yağı Nane yağı Yasemin yağı Ökaliptüs yağı Kekik yağı Lavanta yağı Diğer uçucu yağ.Terpeni alınmışStronel terpeni alınmışLimon yağı Terpeni ithalat alınmışPortakal yağıTerpeni alınmışDiğ.TurunçgillerTerpeni alınmışRezinoitlerUçan yağların yoğunlaştırılmış çözeltileriUçan yağların terpenli yan ürünleriToplam

62 Türkiye florası tıbbi bitkilere bakımından çok zengindir
*Türkiye florası tıbbi bitkilere bakımından çok zengindir. Bu zenginliğin denemi Asya ve Avrupa kıtaları üzerinde bulunan yurdumuzun iklimsel bakımdan çok büyük farklılıklar göstermesinden kaynaklanmaktadır. Bitki tür sayısının fazla olması Yurdumuzun üç floristik bölgenin birleştiği bir yerde bulunmasından kaynaklanmaktadır. Bunlar Avrupa-Sibirya bölgesi, Akdeniz bölgesi ve İran-Turan bölgesidir. Kazdağları bu bölgelerin her birisine özgü bitki türlerinden bazılarını içermektedir.

63 Bir çoğu ülkemize has olan canlı türlerinin ve onlardaki zengin gen kaynaklarının kaybolmaması için sürekliliğinin sağlanması gerekmektedir.

64 Günümüz biyoteknoloji ve genetik mühendisliği çalışmaları, doğanın bize cömertçe bağışladığı milyonlarca çeşit genin ancak çok küçük bir oranını yeniden düzenleyebilecek kapasiteye sahiptir.

65 Şu an süregelen doğal biyolojik sistem içerisine yeni bir genin ilave edilebilmesi, hem çok pahalıya mal olmakta, hem çevre sağlığı açısından riskler taşımakta ve hem de sonuçlarının getirebileceği zararlar tahmin edilememektedir.

66 İnsanoğlunun gerek organik ve gerekse sosyal yapısı doğaya yönelik düzenlenmiştir. Herhangi bir ekosistemin, örneğin Kazdağlarının iç kısımlarına doğru girilmeye başlandığında; çeşitli renklerde kuşlar, otlar, çalılar, ağaçlar, böğürtlenler, dağ çilekleri, çekici renklerde çiçekler ve bu çiçeklerin etrafında vızıldayan böcek ve arılar görürüz. Bitkiler ve çiçekleri bu ortamda birincil üreticiler olarak önce çevrelerindeki canlılara besin olarak yaprakları, bal özleri ve çiçek tozları ile katkıda bulunurlar, ikincil olarak biz insanoğluna bal özlerini arılar yoluyla besin olarak sunmakta ve çeşitli dal yaprak çiçek kısımları ile sağlık problemlerimize çözüm vermektedirler.

67 Bitkiler, insanoğlunun kültür gelişimine paralel olarak yayılış göstermişlerdir. Keza insanoğlunun medeniyete ulaşmasında da etkili olmuşlardır. Günümüzde bile henüz insanoğlunun birincil gıdası, bitkilerin ürettiği nişasta oluşturmaktadır.

68 Bitkisel yağların önemi : Beslenme ve sabunculukta başrol zeytinyağı ile pamuk yağına düşmektedir. Ayçiçek yağı da son yıllarda raflarda soya yağı ile birlikta yerini almıştır.

69 Yağlar, tuz ürünlerini ne kadar fazla absorbe ederlerse o derece kaliteli sabunlar imal edilmektedir. Keten, kolza, susam, badem ve soya bitkisinden elde edilen yağlar sanayi alanında çok önemli rol oynamaktadırlar. Batı ve güney anadolunun sahil kesimlerinde bahçelerde süs bitkisi olarak yetiştirilen Ricinus communis (hint yağı bitkisi) yağı da ekonomik kullanıma sahiptir. Zehirli maddeleri süzüldükten sonra ; teknoloji de jet yakıtı olarak, eczacılıkta ise müshil olarak kullanılmaktadır. Keza kozmetik ve parfümeride saç güçlendirici olarak yerini almıştır. Dalamanda % oranında sabit yağ içeren bir türü üretilmektedir (Öztürk ve Pirdal 1990).

70 Keten tohumundan elde edilen yağ ise yapısındaki linoleik asit nedeniyle F vitamini olarak bazı deri hastalıklarının tedavisinde kullanılan pomadların yapısında yer alır (Öztürk ve Pirdal, 1990).

71 Sitrik asit genelde limon asiti olarak bilinen genel bir bitki asididir. Piyasada limon suyu yada limon tozu adı altında gıda sanayinde kullanılmaktadır. Türkiye’de limon asidi melastan elde edilmektedir. Buna alternatif olarak Batı anadoluda doğal olarak çok bol yayılış gösterewn Asphodelus aestivus Brot. (Çiriş otu) ‘nun yumrularından da elde edilebilir. Bitkini yumruları % oranında şeker içermektedir ve sitrik asit verimi için oldukça elverişlidir.

72 Sitrik asit kumaşlartın boyanmasında ve basmacılkta aşındırıcı olarak kullanılır. Alkali zehirlenmelerinde endikedir. Kandaki kalsiyumu çökelttiği için pıhtılaşmayı önleyici olarak kullanılır. Mağnezyum sitrat şeklinde müshil olarak kullanılır. Gümüş sitrat doğrudan fotoğraf kağıtlarının yapımında kullanılır.

73 Tanen: Kalp kuvvetlendirici glikozitler: Adonis, Convollaria, Digitalis, Nerium, Strophanthus, Helleborus, Scilla türlerinde vardır (Çubukçu, 1992). Saponin glikozitleri: Cortex Quillage, Radix Liquiritiae Radix Primulae, Radix saponariae albae, Radix Saponariae rubrae, Radix sarsaparillae, Radix senegae, Dioscorea ve Agave türlerinde bulunur (Çubukçu, 1992).

74 ALKALOİTLER VE ETKEN BİLEŞİKLERİ AŞKALOİT OLAN DROGLAR

75 Alkaloitler: Genellikle bitkilerde bulunan, yapılarındaki azottan dolayı bazik karakterli ve küçük dozlarda belirgin farmakodinamik özellikleri olan bileşiklerdir. Alkaloitlerin yapılarındaki azot genellikle bir heterosiklik halkanın içindedir (pirolidin, piperidin, tropan, kinolein, isokinolein, indol, imidazol, pürin v.s. halkalarındakıi gibi). Fakat azotu halka dışında olan bazı alkaloidlerde vardır (Colchicin, ephedrin, galegin, mescalin v.s.). Alkaloitleri ve alkaloit taşıyan drogları sınıflandırmada bu durum esas alınır. Bütün bitkiler aleminde yaygın olan alkaloitler, özellikle dikotil bitki gruplarında daha fazla olarak bulunur.

76 Semen colchici (Colchicum autumnale L.) Çiğdem tohumu.
Herba Lobeliae (Lobelia inflata L.) Lobelya. Tropan alkaloitleri. Hyoscyamin, atropin, ve scopalamin gibi maddelerde tropanol, tropik asit ile esterleşmiştir. Folium belladonae (Atropa belladona) Belladon yaprağı. Folium Hyoscyami (Hyoscyamus niger) Banotu yaprağı Folium stramonii (Datura stromonium) Tatula yaprağı Cortex Cinchonae (Cinchona succirubra) Kına kına kabuğu Folium Boldo (Peumus boldus) Boldo yaprağı Rhizoma hydrastidis (Hydrastis canadensis) Hidrastis rizomu Radix Ipecacuanhae (Cephalis ipecacuanha (Broth.) A. Rich) Ipeka kökü Opium (Afyon) (Papaver somniferum L.) Haşhaş. Semen Strychni (Striknos tohumu) (Strychnos nux-vomika) Karga büken Folium jaborandi (Jaborandi yaprağı) (Pilocarpus jaborandi Helmes.

77 Ksantin Alkaloitleri ve etken bileşikleri ksantin alkaloitleri olan droglar.
Ksantin alkjaloitlerinin, merkezi sinir sistemi üzerinde uyarıcı bir etkisi olup, bunları taşıyan bitki organları çok eskiden bu yana kullanılmaktadır. Bu droglardan başlıcaları ; Folium Theae, Folium Mate, Semen Cacao, S. Colae, S. Coffeae, ve Pasta Guaranae olup, ksantin alkaloitlerinden cafein, theophyllin ve theobrominden her üçünü, ikisini veya birini değişik oranlarda taşırlar. Kompleks yapılı bileşikler: Bu bileşikler kimyasal olarak kompleks bir yapı gösterirve bitkilerde bazı fiziksel özellikleri ile tanımlanırlar. Bitkilerden elde edildikten sonra doğrudan drog olarak kullanılırlar. Elde edilmeleri için farklı yöntemler uygulanır. Genelde “tanenler” tüketilerek, “uçucu yağlar” su buharı distilasyonu ile ve reçineli bileşikler de çok defa yaralama suretiyle elde edilirler (Çubukçu, 1992).

78 Tanenler ve etken bilkeşikleri tanen olan droglar: Bitkilerde bulunan, azotsuz polifenolik yapılı, su alkol asetonda çözünen, astrenjan lezzette, deriyi tabaklama yeteneğinde olan bileşiklerdir. Genellikle iki büyük gruba ayrılırlar. Hidroliz olabilen tanenler (Gallik tanenler): Gallae, Folium hamamelidis, Rhizoma Rhei. Kondanse tanenler (Kateşik tanenler): Folium Eucalypti, Cortex Cinchonae, Semen Colae, Radix Ratanhiae (Krameria triandra= Ratanya kökü).

79 Uçucu yağlar ve etken bileşikleri uçucu yağlar olan droglar.
Uçucu yağlar, bitkiler aleminde yaygın olarak bulunan, kokulu, oda sıcaklığında uçucu, ve su buharı ile sürüklenen bileşiklerdir. Bitkilerde salgı sistemlerinde oluşur ve birikirler. Genellikle sıvı olan az ve çok adette bileşiklerin karışımıdırlar. Başlıca terpenik karbürlerin ve onların oksijenli türevlerinin karışımı olup, içlerinde az miktarda asiklik bileşiklere de rastlanmaktadır. Eczacılık bakımından önemli uçucu yağlar, başlıca bileşiklerine göre aşağıdaki şekilde sınıflandırılabilirler (Çubukçu, 1992; Shellard 1957’den).

80 Reçineler ve etken bileşikleri reçine grubundan olan droglar:

81 Kimyasal bakımdan terpenik ve kompleks yapılı bu grup bileşikler, bitkilerde genelde genelde bir salgı sisteminde, bazen de patolojik olarak oluşur. Genellikle katı ve amorf, fakat ısıtılınca yumuşayan bileşiklerdir. Suda çözünmez, organik çözücülerde kısmen, alkolde tamamen çözünür. Su buharı ile sürüklenmezler. Reçineli bileşikler başlıca, oleoresina, balsamum, glukoresina ve oleogummiresina olmak üzere 4 büyük grupta toplanır. Kompleks yapılı karışım olan bu bileşiklerin tanımları için genel bir metod yoktur. Her drog için özel bir metod kullanılır. Saflık kontrollerinde asetik, sabunlaşma ve asetik indisleri önemlidir. Örnekler; Balsamum peruvianum (Peru balsamı= Myroxylon peruiferum L.F.) Balsamum tolutanum (Tolu balsamı= Myroxylon toluiferum H. B et K. Herba Cannabis (Esrar otu= Cannabis sativa L.

82 Referanslar Çubukçu, B., Analitik Farmakognozi (Bitkisel Drogların Kalitatif Fiziko-Kimyasal Analizleri) II.Baskı. İst. Üniv. Ecz. Fak. Yay No:3710. ISBN: X. Çubukçu, B., Sarıyar, G., Meriçli, A.H., Sütlüpınar, N., Mat, A., Meriçli, F., Fitoterapi. Yardımcı Ders Kitabı. İ.Ü.Ecz. Fak. Üniv. Yay. No: Ecz. Fak. Yay No: 79. ISBN : Ceylan, A., Tıbbi Bitkiler I. (III. Basım). Ege Üniv. Zir. Fak. Yay. No: 312. Özel, N., Gemici, Y., Kazdağları Flora ve Vejetasyonu. Kazdağları I. Ulusal Sempozyumu. Shf. 26. Gemici, Y., Leblebici, E., Seven new species for the Flora of Turkey, Candollea, 50(1): Dulger, B., Gonuz, A., Antibacterial activity of the endemic Hypericum kazdaghensis. Fitoterapia 76, Gemici, Y., Görk, G., Acar, İ., Leblebici, E., Contributions a l’etude de la flor edu Kaz dağları (Balıkesir) I. Journ. Of Fac. Of Sci. E.U., B,15(2): 1-16. Ural, E., Ekim, T., Demirsoy, A., Türkiye’nin Biyolojik Zenginlikleri. Türkiye Çevre Vakfı Yayını. No: 170. ISBN: Ceylan, A., Tıbbi Bitkiler II (Uçucu Yağ Bitkileri). Ege Üniv. Ziraat Fak. Yay. No: 481. ISBN: