FİİLLER(EYLEM) İş, oluş ve hareket bildiren sözcüklere fiil denir.

... konulu sunumlar: "FİİLLER(EYLEM) İş, oluş ve hareket bildiren sözcüklere fiil denir."— Sunum transkripti:

1 FİİLLER(EYLEM) İş, oluş ve hareket bildiren sözcüklere fiil denir.
Bir sözcüğün fiil (eylem) olup olmadığını anlamak için o sözcüğün hem cümledeki anlamına hem de “mek, mak” mastar ekini alıp alamadığına bakmak gerekir. Araba (mak) bilgisayar(mak) ben(mek) güzel(mek) Gül(mek) yaz(mak) büyü(mek) geç(mek)

2 FİİLLER(EYLEM) Gül(mek) yaz(mak) büyü(mek) geç(mek)
Bu sözcükler her zaman fiil midir? Gülmek sana çok yakışıyor. Fiilimsi (isim-fiil) NOT: Bir sözcük mastar eki olan –mek, -mak ile birlikte kullanılmışsa fiil değil fiilimsidir. Ali’nin bir atı vardı Ali eve çok geç vardı. Yüklem Yüklem

3 FİİLLER(EYLEM) Fiiller karşıladıkları anlamlara göre üçe ayrılmıştır.
1.İş (kılış) Fiilleri 2.Oluş Fiilleri 3.Durum (hareket) fiilleri

4 FİİLLER(EYLEM) 1.İş (kılış) Fiilleri:
Hareketi anlatan fiillerdir. Bu işi yapan bir özne vardır ve bu işten etkilenen bir nesne bulunur. Nesne bulunduğu için bu fiiller geçişli fiillerdir diyebiliriz. İş-kılış fiillerinin başına “onu” kelimesini getirdiğimizde anlamlı bir ifade oluşur. “Neyi, kimi” sorularına cevap verirler. Ahmet, elindeki taşı suya attı. Neyi? sildi. anlattı. temizledi. yazdı. onu

5 FİİLLER(EYLEM) 2. Oluş fiilleri:
Kendiliğinden oluşan değişikliği anlatan fiillerdir. Oluş fiillerinde zaman unsuru vardır, eylemin gerçekleşmesi için belli bir sürenin geçmesi gerekir, çünkü zamanla ortaya çıkan durumu anlatırlar.  Bu eylemler nesne alamadıkları için geçişsizdirler. Dolayısıyla “neyi, kimi” sorularına cevap vermezler. Beş sene içinde çok hızlı yaşlandı. Neyi? büyümüş. sarardı. ağarıyor. zayıflamış. onu GETİRİLEMEZ

6 FİİLLER(EYLEM) 3. Durum fiilleri:
Öznenin içinde bulunduğu durumu anlatan fiillerdir. Eylem öznenin kendi iradesi ile gerçekleşmiştir; ancak yapılan işten etkilenen herhangi bir nesne yoktur, nesneye ihtiyaç duyulmaz. Dolayısıyla nesne alamadıkları için geçişsiz fiillerdir, “neyi, kimi” sorularına cevap veremezler, başına “onu” sözcüğü getirildiğinde anlamsız olur. Uzun zamandır ilk kez güldü. Neyi? uyumuş. dinlendi. ağlıyor. korkacak. onu GETİRİLEMEZ

7 FİİLLER(EYLEM) ÇEKİMLİ FİİL: Çekimli fiil Oku – yor- um
Bir fiilin kip ve şahıs ile ifade edilmiş haline “çekimli fiil” denir. Oku – yor- um Çekimli fiil Eylemin kim tarafından ve ne zaman yapıldığını bildiriyor.

8 FİİLLER(EYLEM) FİİLLERDE KİP Türkçede kipler iki grupta incelenir.
Haber Kipleri Dilek Kipleri 1.Şimdiki zaman kipi 1.Gereklilik kipi 2.Geniş zaman kipi 2.Dilek-şart kipi 3.Gelecek zaman kipi 3.İstek kipi 4.Görülen geçmiş zaman 4.Emir Kipi 5.Duyulan geçmiş zaman

9 FİİLLER(EYLEM) FİİLLERDE KİP Haber Kipleri Ekleri -yor
1.Şimdiki zaman kipi 2.Geniş zaman kipi -r, ar… 3.Gelecek zaman kipi -ecek… 4.Görülen geçmiş zaman -dı… 5.Duyulan geçmiş zaman -mış…

10 FİİLLER(EYLEM) FİİLLERDE KİP Dilek Kipleri Ekleri Gereklilik kipi
-meli Dilek-şart kipi -se İstek kipi -e Emir kipi -

11 FİİLLER(EYLEM) Burada cuma günleri pazar kuruluyor. Geniş zaman
Arabayı yazın alırız. Gelecek zaman Paramı hemen şimdi isterim. Şimdiki zaman Nasrettin Hoca birgün pazara gider. Duyulan geçmiş zaman Duyulan geçmiş zaman Çocuk bir de bakar ki çantası yerinde yok. Bunu alacak, götürecek, dayına teslim edeceksin. Emir Altı aylıkken dişim çıktı. Duyulan geçmiş zaman Annen yarın baklava yapıyor mu? Gelecek zaman Kolay gelsin. İstek kipi yerine

12 FİİLLER(EYLEM) Bir kipin-zamanın, bir başka kip yerinde kullanılmasına fiillerde zaman-anlam kayması denir. Bir başka ifadeyle; eylemin, çekimlenişine göre taşıması gereken anlamın dışına çıkmasıdır.

13 FİİLLER(EYLEM) ŞAHIS EKLERİ
Şahıs ekleri, eylemin hangi şahıslar tarafından yapıldığını gösterir. Türkçede ben, sen, o, biz, siz onlar olmak üzere altı şahıs vardır. 1. Tekil şahıs eki ben -ım 2. Tekil şahıs eki sen -sın 3. Tekil şahıs eki o - 1. Çoğul şahıs eki biz -ız 2. Çoğul şahıs eki siz -sınız 3. Çoğul şahıs eki onlar -lar

14 FİİLLER(EYLEM) FİİLDE ÇATI
Yüklem olan fiilin cümledeki özne ve nesne ile olan ilişkisine “fiilde çatı” denir. Aşağıdaki cümleyi çatı bakımından inceleyelim. Ceviz, bu tür açık alanlar için vazgeçilmez bir ağaçtır. İsim cümlesi NOT: Yüklemi isim olan cümlelerde (isim cümleleri) çatı aranmaz.

15 FİİLLER(EYLEM) FİİLDE ÇATI
Fiilde çatı konusu, eylemin cümledeki nesneyle ve özneyle olan ilişkisi bakımından ikiye ayrılmaktadır. A- NESNESİNE GÖRE FİİLLER B-ÖZNESİNE GÖRE FİİLLER 1. Geçişli fiiller 1. Etken fiiller 2. Edilgen fiiller 2. Geçişsiz fiiller 3. Dönüşlü fiiller 3. Oldurgan fiiller 4. İşteş fiiller 4. Ettirgen fiiller

16 FİİLLER(EYLEM) FİİLDE ÇATI
Peki eylemin nesne alıp almaması ne demektir? Eylemin belirttiği hareket, olay ya da kılış nesne üzerinde gerçekleşiyorsa yani bir “nesneyi” etkiliyorsa, bu fiil nesne alabiliyor ve geçişli demektir. Kuşlar yemlerini yediler. Eylem, bir nesne üzerinde gerçekleşiyor. Sabah yürüyüşe çıktık. Eylem, bir nesne üzerinde gerçekleşmiyor.

17 FİİLLER(EYLEM) 1. Geçişli fiiller: A- NESNESİNE GÖRE FİİLLER
Nesne alabilen fiillerdir. (Cümlede nesne varsa veya nesne sonradan eklenebiliyorsa cümlenin yüklemi geçişli bir fiildir demektir.) Cümlede nesneyi buldurmaya yönelik olan “neyi, kimi ve ne” sorularına cevap verebilen fiillerdir. Geçişli fiiller, başına “onu” kelimesi geldiğinde anlamlı bir ifade oluştururlar. (Çünkü onu kelimesi cümlede nesne görevinde bulunur.)

18 FİİLLER(EYLEM) 1. Geçişli fiiller: A- NESNESİNE GÖRE FİİLLER
Bozulan televizyonu hemen tamir etti. Marketten meyve ve sebze aldım. Havalimanında yaklaşık yarım saat bekledim. Hiç sıkılmadan, büyük bir keyifle dinlerdik.

19 FİİLLER(EYLEM) 2. Geçişsiz fiiller: A- NESNESİNE GÖRE FİİLLER
Nesne alamayan fiillerdir. Cümleye dışarıdan herhangi bir nesnenin getirilemediği fillerdir. Yükleme sorulan ve nesneyi buldurmaya yönelik olan “neyi, kimi ve ne” sorularına cevap veremeyen fiillerdir. Geçişsiz fiillerin başına “onu” kelimesi getirmeye çalıştığınızda anlamda bir bozukluk ile karşılaşırsınız.

20 FİİLLER(EYLEM) 2. Geçişsiz fiiller: A- NESNESİNE GÖRE FİİLLER
Bu olaydan sonra tamamen içine kapandı. Beni görünce hemen boynuma sarıldı. Yorgunluktan gelir gelmez yatağına uzandı. UYARI: Dilimizde bazı kelimeler cümle içinde kazandıkları anlamları ile hem geçişli hem de geçişsiz şekilde kullanılabilmektedir. Yolda köpek sürüsü ile karşılaştığımdan eve kadar koştum. (Geçişsiz) Beden eğitimi öğretmenliği için dört yüz metreyi iki dakikada koştum. (Geçişli) Odanın içinde sabahtan beri dolaşıyordu. (Geçişsiz) (Neyi dolaşıyordu = ? ) Bu tarihi sarayı keyifle dolaşıyordu. (Geçişli) (Neyi dolaşıyordu = Bu tarihi sarayı)

21 FİİLLER(EYLEM) 3. Oldurgan fiiller: A- NESNESİNE GÖRE FİİLLER
Geçişsiz bir fiilin “-r, -t, -tır” eklerinden birini alıp geçişli hale getirilmesiyle oluşan fiile “oldurgan çatılı fiil” denilmektedir. Geçişsiz Fiil Oldurgan Fiil Uyu-mak Uyu-t-mak Kaç-ır-mak Kaç-mak Düş-ür-mek Düş-mek Gül-dür-mek Gül-mek

22 FİİLLER(EYLEM) 3. Oldurgan fiiller: A- NESNESİNE GÖRE FİİLLER
Arkadaşımın bu hareketi beni çok korkuttu. Misafirleri için bütün bir hindiyi pişirdi. Oyuncularını iki gün boyunca dinlendirdi.

23 FİİLLER(EYLEM) 4. Ettirgen çatılı fiiller: A- NESNESİNE GÖRE FİİLLER
Geçişli bir fiilin kök ya da gövdesine “-r, -t, -tır” eklerinden birinin veya ikisinin üst üste getirilmesiyle oluşturulan, bunun sonucunda geçişlilik derecesi arttırılan (bir nevi çift geçişli) fiillere “ettirgen çatılı eylemler” denir. Geçişli Fiil Ettirgen Fiil Temizle-mek Temizle-t-mek Sil-dir-mek Sil-mek Bul-dur-mak Bul-mak Kes-tir-mek Kes-mek

24 FİİLLER(EYLEM) 4. Ettirgen fiiller: A- NESNESİNE GÖRE FİİLLER
Bal mumundan heykelini yaptırmış. Misafirlerin tümünü havaalanından aldırdı. Bütün evi ona sildirdi. NOT: Ettirgen fiillerde, eylem çoğunlukla özne tarafından değil de bir aracı tarafından yapılır, özne işi ya ikinci bir kişiye yaptırır ya da ikinci kişiyi aracı koyarak üçüncü kişiye yaptırır.

25 FİİLLER(EYLEM) B- ÖZNESİNE GÖRE FİİLLER 1. Etken fiiller
2. Edilgen fiiller 3. Dönüşlü fiiller 4. İşteş fiiller

26 FİİLLER(EYLEM) 1.Etken çatılı fiiller: B- ÖZNESİNE GÖRE FİİLLER
Cümlede bildirilen işin, hareketin gerçek özne tarafından bizzat gerçekleştirildiği fiillere “etken fiil” denir. Babam bahçenin kapısını onardı. Onarma işini, özne kendisi yapmıştır. Şairler insanı tanımayı başaramazlarsa şiirden uzaklaşırlar. Gerçek özne Hızla yağan yağmurun altında arabaya doğru koştuk. Gerçek özne Gerçek özne Sahneye çıkınca salondakileri başımla selamladım. UYARI: Gizli özne de cümledeki eylemi bizzat kendisi yaptığından gerçek özne olarak incelenir, bu yüzden cümlede özne gizli şekilde verilse bile yüklem etken çatılı fiil olur

27 FİİLLER(EYLEM) 2.Edilgen çatılı fiiller: B- ÖZNESİNE GÖRE FİİLLER
Eylemi gerçekleştiren kişi ya da varlığın belli olmadığı fiillere “edilgen çatılı fiiller” denir. Edilgen eylemle kurulmuş cümlelerde özne, gerçek özne değildir. Sözde özne olarak kullanılır. Etken çatılı fiillere –l ve –n ekleri getirilerek yapılır.

28 FİİLLER(EYLEM) 2.Edilgen çatılı fiiller: B- ÖZNESİNE GÖRE FİİLLER
İtfaiye yangını kısa sürede söndürdü. Söndürme işini yapan öznedir. Etken. Yangın kısa sürede söndürüldü. Sözde özne Edilgen Editör kitaptaki yanlışları düzeltti. Gerçek özne Etken Sözde özne Edilgen Kitaptaki yanlışlar düzeltildi. Gerçek özne Etken Odanın her yerini süsledi. Sözde özne Edilgen Odanın her yeri süslendi. Bu bina Hasan usta tarafından yapıldı. Örtülü sözde özne Edilgen

29 FİİLLER(EYLEM) 3.Dönüşlü çatılı fiiller: B- ÖZNESİNE GÖRE FİİLLER
Fiil, -l ve –n ekleri almasına rağmen eylemin kim tarafından yapıldığı belli olan, yapılan işten etkilenenin özne olduğu fiillerdir. Fadime odayı süsledi. Gerçek özne - Etken Oda süslendi. Sözde özne - Edilgen Fadime süslendi. Gerçek özne – Dönüşlü (işten etkilenen öznedir.) Çocuk babasının kollarına atıldı. Gerçek özne - Dönüşlü Murat, eve gider gitmez yıkandı. Gerçek özne - Dönüşlü İki yıllık eşinden tek celsede boşandı. Gerçek özne - Dönüşlü

30 FİİLLER(EYLEM) 4.İşteş çatılı fiiller: B- ÖZNESİNE GÖRE FİİLLER
Fiil kök ve gövdelerine –ş eki getirilerek yapılan eylemlerdir. Bu tür fiillerde karşılıklı yapma veya birlikte/beraberce yapma anlamı vardır. Karşılıklı İşteş Fiiller Birlikte Yapılan İşteş Fiiller Uçuş- ağlaş- kaçış- Dövüş- selamlaş- İtiş- Ötüş-bekleş- gülüş- Tartış- haberleş- atış- Araş- görüş- buluş- Koşuş- doluş- kapış- Yazış- anlaş- bağrış-

31 FİİLLER(EYLEM) 4.İşteş çatılı fiiller: B- ÖZNESİNE GÖRE FİİLLER
DİKKAT: Fiilerden bazıları doğrudan “ş” işteşlik eki almadığı halde, kalıplaşarak birden fazla kişi tarafından yapılma anlamı kazandıkları için işteş olarak kabul edilirler. Uzunca bir zamandan sonra tekrar barıştılar. Karşılıklı yapma anlamı var. İşteş Savaş(mak) Güreş(mek) Dertleş(mek) Sözleş(mek) Tüm sınıf bu sınavı geçebilmek için gece gündüz çalıştı. İşteş çatılı bir fiil değildir. Çalış- kök halindedir. –ş işteş eki almamıştır. ‘Çalıştım’ şeklinde tekil olabilmektedir.

32 FİİLLER(EYLEM) CEVAP: E FİİLDE ÇATI
Aşağıdakilerden hangisi nesne-yüklem ilişkisi bakımından diğerlerinden farklıdır? A) Kentin kapısından çıkarken bir ses duydu. B) Çocuklarını ve komşularını da çağırdı. C) Parmaklarıyla sana başkalarını işaret edecekti. D) Kimseden yardım istemeden çocuklarını bugünlere getirdi. E) Hayata, fakir bir köylü çocuğu olarak başlamıştı. CEVAP: E

33 FİİLLER(EYLEM) CEVAP: D FİİLDE ÇATI
Aşağıdaki cümlelerden hangisi özne-yüklem İlişkisi bakımından diğerlerinden farklıdır? A) Her iki taraftan da olumlu cevaplar alındı. B) Oda, alçı bloklarla ortasından ikiye bölündü. C) Gelişimi kutlamak için büyük törenler düzenlendi. D) içindeki aşk ateşi yeniden alevlendi o gün. E) Sohbet hırkası son defa giyilmişti bu akşam. CEVAP: D

34 FİİLLER(EYLEM) EK FİİL (EK EYLEM)
Ek fiil nedir? Bir fiil çeşidi midir? Fiiller gibi çekimlenebilir mi? Olumsuz çekimleri yapılabilir mi? Ek fiilin görevleri nedir? Ek fiil, tek başına bir anlamı olmayan ancak eklendiği sözcüğe çeşitli anlamlar yükleyen ve bazı görevleri bulunan “i-mek” fiilidir. Ek fiil; kip ve şahıs ekleri alabilir. Ek fiilin sadece 4  kiple çekimi vardır. Ek fiil Kip İ di Görülen geçmiş zaman kipi İ miş Öğrenilen geçmiş zaman kipi İ se Şart kipi İ dir Geniş zaman kipi

35 FİİLLER(EYLEM) EK FİİL (EK EYLEM) Film çok güzeldi.
Ek fiil konusunu çoktan öğrenmişti. Aldığın şeyler çok pahalıymış. “Yusuf ile Züleyha” romanını tekrar okuyacakmış. Yatağın dağınıksa toplar mısın? Belki de söyledikleri doğrudur. ? Dikkat: Birinci cümlenin kipi, görülen geçmiş zamandır. ‘dı’ kipi isme değil düşmüş olan i- fiiline gelmiştir.

36 FİİLLER(EYLEM) EK FİİL (EK EYLEM) Ek fiilin iki görevi vardır:.
1-İsim ve isim soylu sözcüklere gelerek onları cümlede yüklem yapar. 2-Basit zamanlı fiillere gelerek onları birleşik zamanlı fiil yapar.

37 FİİLLER(EYLEM) EK FİİL (EK EYLEM) GÖREVLERİ:
Ek Fiilin Görülen Geçmiş Zamanı Mesleğimi yapamadığım için mutsuzdum. (mutsuz idim) Hem evinde hem iş yerinde oldukça başarılı bir kadındı. (kadın idi) Sen ve ben çok iyi bir ekiptik. (ekip idik) Hazırlıklı olmamalarına karşın konuya hakimdiler. (hakim idiler) (hakimlerdi) Çok para verip aldığı arabanın motoru güçlü değildi. (değil idi) / (olumsuzu)

38 FİİLLER(EYLEM) EK FİİL (EK EYLEM) GÖREVLERİ:
Ek Fiilin Duyulan Geçmiş Zamanı Bu ay faturaları ödeyecek kişi benmişim. ( ben imişim) Zannettiğimden de akıllıymışsın. (akıllı imişsin) (“y” kaynaştırma harfi) Yemekte şehriye çorbası varmış. (var imiş) Siz paradan değil, yürekten yana zenginmişsiniz. (zengin imişsiniz) Yollar, sanıldığı gibi karla kaplı değilmiş. (değil imiş) / (olumsuzu)

39 FİİLLER(EYLEM) EK FİİL (EK EYLEM) GÖREVLERİ: Ek Fiilin Şartı
Akşamları çok yorgunsam spora gitmem. (yorgun isem) Gözlerin bozuksa seni mülakatta elerler. (bozuk ise) Sorular zor değilse neden bu kadar yanlış yaptın? (değil ise)/ (olumsuzu) Bu duyduklarım doğru ise onlara dava açacağım. Ek fiil Tansiyonu yüksek, ateşi ise normalin üstünde. Bağlaç Ek fiilin olumsuzu yapılabilir. Doğru ise / doğru değil ise

40 FİİLLER(EYLEM) EK FİİL (EK EYLEM) GÖREVLERİ: Ek Fiilin Geniş Zamanı
Enstrüman çalma konusunda oldukça yetenekliyimdir. (yetenekliyim) Sandığımdan daha da hızlısın. Yeni tasarladığım ayakkabı son derece şık bir görünüme sahip. (sahiptir) Senden bana haber getiren yeşilbaşlı telli turnalardır. Bu hayatta hiç kimse mükemmel değildir. Olumsuzu

41 FİİLLER(EYLEM) EK FİİL (EK EYLEM) BİRLEŞİK ZAMANLI FİİLLER:
Ek fiilin diğer görevi de basit zamanlı bir fiilin, birleşik zamanlı fiil olarak çekimlenmesini sağlamaktır. Basit zamanlı fiil nedir? Uyu   +         muş      +          um       = Uyumuşum (Basit zamanlı fiil) Bil      +        iyor       +          sun      = Biliyorsun (Basit zamanlı fiil) Git      +        meli       +          yiz       = Gitmeliyiz (Basit zamanlı fiil) Bir fiilin “tek kip eki” ve “şahıs” ile çekimlenmesi, o fiilin basit zamanlı fiil olması anlamına gelmektedir.

42 FİİLLER(EYLEM) EK FİİL (EK EYLEM) BİRLEŞİK ZAMANLI FİİLLER:
Birleşik zamanlı fiil nedir? Uyu     +    muş    +        idi       + m    =       Uyumuştum (Birleşik zamanlı fiil) Bil       +    iyor    +        imiş     + sin   =      Biliyormuşsun (Birleşik zamanlı fiil) Git      +    meli    +        ise       + k     =       Gitmeliysek (Birleşik zamanlı fiil)     Fiilin birleşik zamanlı olması demek, ek fiil yardımıyla “iki kip ekinin” bir araya gelmesi demektir.

43 FİİLLER(EYLEM) EK FİİL (EK EYLEM) BİRLEŞİK ZAMANLI FİİLLER:
Birleşik zamanlı fiiller 3’e ayrılır. 1. Hikâye birleşik zamanlı fiiller Fiil kök + Kip eki +  idi  +  Şahıs eki  2. Rivayet birleşik zamanlı fiiller Fiil kök + Kip eki +  imiş  +  Şahıs eki  3. Şart birleşik zamanlı fiiller  Fiil kök + Kip eki +  ise  +  Şahıs eki    Gördüydüm, uyumuştum, yazıyordum, yıkacaktı, beklerdin, gitmeliydim, yeseydim Yapmışmışım, özlüyormuş, boyayacakmışım, çözermişim, bileymişim, görseymişim Sorduysam, geçmişsen, satıyorsa, yiyeceksek, öğretirseniz, izlemeliyse

44 FİİLLER(EYLEM) CEVAP: B EK FİİL
(I) Teke onunla birlikte aşağı iniyordu. (II) Düz bir kayanın üstünde durdu. (III) Düzlüğün ortasında derince bir çukur vardı. (IV) Çukur ağzına kadar yağmur suyuyla doluydu. (V) Toros kayalıklarında çok görmüştü bunlardan. Yukarıdaki parçada numaralanmış cümlelerden hangisinde yüklem ek-eylemle çekimlenmemiştir? A) I.   B) II.   C) III.   D) IV.   E) V. CEVAP: B

45 FİİLLER(EYLEM) CEVAP: E EK FİİL
Aşağıdakilerden hangisinde ek-eylemin görevi diğerlerinden farklıdır? A) Kuş, mavi bir ışığa bürünmüş, uçuyordu. B) Örümcek ağ yapmış ve ağın köşesine sinmişti. C) Arının sırtında kendi suretini görürdü. D) Yüreğindeki sevinç daha da kaynaşıyordu. E) Burası kumluk değil, derin bir yardı. CEVAP: E