HALK SAĞLIĞI HİZMETLERİNE GİRİŞ

HALK SAĞLIĞI HİZMETLERİNE GİRİŞ
Doç.Dr.AYŞE ÇEVİRME

İÇERİK Halk Sağlığı ve Hizmet Alanı Sağlık Hizmetlerinin Amacı
Halk Sağlığı Hizmetlerine Giriş Halk Sağlığı ve Hizmet Alanı Sağlık Düzeyleri Sağlık Hizmetlerinin Amacı Türkiye’de Halk Sağlığı Hizmet Örgütlenmesi (Temel Sağlık Hizmetleri-TSH) Temel Sağlık Hizmetlerinin İçeriği Türkiye’de Temel Sağlık Hizmetleri Almaata Bildirgesi Aile Hekimliği Sağlıkta Dönüşüm Programı’nda Birinci Basamak Sağlık Hizmetleri

HALK SAĞLIĞI HİZMETLERİNE GİRİŞ
Sağlık insan yaşamındaki en değerli kavramdır. İnsanın sosyal bir varlık olarak kendinden beklenen işlevleri yerine getirmesi, üretken olabilmesi, kendisinin, ailesinin ve ülkesinin gönenci ve mutluluğu için bir şeyler yapabilmesi ancak sağlıklı olması ile gerçekleşebilir. Dünya Sağlık Örgütü sağlığı şöyle tanımlamıştır.(1)

HALK SAĞLIĞI HİZMETLERİNE GİRİŞ (DEVAM)
“Sağlık yalnızca hastalık ve sakatlık halinin bulunmayışı değil, insanın kendini bedensel, ruhsal ve sosyal bakımdan tam bir iyilik halinde hissetmesidir.’’ (DSÖ)(1)

Bu tanımlamadan anlaşılacağı gibi, sağlıklı olmak yalnız fiziksel sağlıkla sınırlanamayacak bütüncül bir kavramdır ve çağdaş sağlık anlayışında insanın toplumsal durumu sağlık ve gönencin temel belirleyicilerinden biri olarak kabul edilmektedir. (1)

Aile üyelerinden birinin hasta olması, aile içinde diğer bireylerin rollerini, yaşam düzeylerini ruhsal durumlarını değiştiren etkileşimler doğurur. Özellikle aile reisinin ya da annenin uzun süreli hastalanması aile ekonomisinin küçülmesi, küçük çocukların bakımsız kalması, diğer bireylerin okuldaki ya da işyerindeki başarılarının düşmesi gibi sonuçlarla aile içi dengelerin bozulması kadar, diğer sosyal kurumları da etkiler.(1)

Hükümetlerin yasal düzenlemeler, örgütlenme ve kurumsallaşma yolları ile ülkede sağlık bakım hizmetlerini kurması, halkın sağlığını olumsuz etkileyecek faktörleri düzeltici, refah ve mutluluğu, dolayısı ile sağlığı yükseltici sosyal önlemleri alması beklenir. Yönetime aday olan siyasal partiler programlarında öncelikle bu alanlarda yapacakları iyileştirmeleri topluma duyurmak zorundadırlar. (1)

HALK SAĞLIĞI VE HİZMET ALANI
Buraya kadar olan açıklamalardan anlaşılacağı gibi, Sağlık statik٭ bir nitelik olmayıp, dışsal ya da içsel etmenlerle kolayca değişikliğe uğrayabilen, kırılgan bir özelliktir. Sağlık Düzeyleri İnsanlar yaşamları boyunca değişik sağlık düzeyleri deneyimleyebilirler. Optimal sağlık durumu Sub-optimal sağlık durumu Klinik hastalık durumu Ağır hastalık durumu (1) ٭statik (durağan)

Sağlık Düzeyleri - Optimal sağlık durumu: Bireyin bedensel, ruhsal ve sosyal bakımdan tam bir iyilik halinde bulunmasıdır. - Sub-optimal sağlık durumu: Herhangi bir hastalığın inkübasyon döneminde olması, hafif belirtilerin üstü örtülü olarak yer almasıdır.(1)

Sağlık Düzeyleri (Devam)
- Klinik hastalık durumu: Herhangi bir hastalığın bütün klinik belirtileri ile ortaya çıkması, kronikleşmesi ya da sekel bırakması olup, üçüncü sağlık düzeyidir. - Ağır hastalık durumu: Hastalığın bireyi ölüme yaklaştırdığı dördüncü ve son düzeydir. Bu dönüş sağlanamazsa ölümle sonlanır.(1)

Sağlık Hizmetlerinin Amacı
Sağlık hizmetlerinin temel amacı bireyleri ya da grupları bulundukları sağlık düzeyi hangisi ise, onun bir üstüne yükseltmeye çalışmaktır. Bu amaca ulaşmak için atılacak adımlar şu şekilde belirtilebilir(1)

Sağlık Hizmetlerinin Amacı (Devam)
- İçinde bulunulan sağlık durumunun korunması, kötüleşmeyi önleme Konservasyon, - Gelebilecek başka zararların önlenmesi Prevasyon, - Birey veya grupların sağlık durumunun düzeltilmesi Restorasyon, - Mevcut sağlık düzeyinden daha iyi bir düzeye ilerletmek Progresyondur.(1)

Sağlık Hizmetlerinin Amacı (Devam)
Koruyucu ve tedavi edici sağlık kurumlarının hizmet amaçlarının saydığımız sağlık düzeyleri ile değişen derecelerde ilişkili olduğu söylenebilir. Oysa koruyucu sağlık bakımı aslında yalnızca sağlam insanı hastalanmaktan korumayı değil, bütün sağlık düzeylerini bir aşağı durumdan korumayı amaçlayan çalışmaları gerektirir.(1)

Türkiye’de Halk Sağlığı Hizmet Örgütlenmesi (Temel Sağlık Hizmetleri-TSH)
Ülkemizde halk sağlığı hizmetlerinin yürütülmesi ‘’Temel Sağlık Hizmetleri’’ adı verilen hizmet sistemi içinde örgütlenmiştir. Uluslararası Primary Health Care-Birincil Sağlık Bakımı deyiminin, Türkiye’ye uyarlanış ifadesidir. (1)

Bu kavram 1978 yılında Dünya Sağlık Örgütü öncülüğünde Kazakistan’ın başkenti Alma-Ata’da yapılan bir toplantıda ortaya çıkmış ve ‘’2000 Yılında Herkese Sağlık’’ hedefleri için ülkelerin sağlık sistemlerinde köklü değişiklikler yapılmasını öneren bir hareket yaratmıştır.(1)

Alma-Ata Konferansı’nın sonucunda tüm ülkelere temel sağlık hizmetleri yaklaşımı olarak, karmaşık ve uzmanlık gerektiren hizmetlerden ziyade, ulaşılabilir yani daha ucuz ve rasyonel olan verimli bir sisteme doğru ilerleme önerilmiştir. Ancak Alma-Ata Konferansı, temel sağlık hizmetleri ile birinci basamak sağlık hizmetlerinin tamamını bir arada değerlendirmiş ve bir karışıklığa neden olmuştur. Temel sağlık hizmetleri herkes için gerekli olan sağlık hizmeti olarak anlaşılmaktadır.(1)

Almaata Bildirgesi 1978 senesinde Eylül ayının on ikinci gününde Alma Ata’da yapılan Temel Sağlık Hizmetleri konulu uluslararası konferans, dünyadaki tüm insanların sağlıklarını korumak ve daha iyi bir duruma getirmek için tüm hükümetlerin, tüm sağlık ve kalkınmada görevli olanların ve dünya toplumlarının en kısa bir zamanda gerekli işlemlerin yapılmasına olan gereksinmeyi belirleyen aşağıdaki bildiriyi yayınlamıştır. (2)

Almaata Bildirgesi Temel Sağlık Hizmeti:
1. Bir ülkenin ve onun toplumunun ekonomik şartlarını ve sosyo-kültürel özelliklerini kapsar ve onları aksettirir. Aynı zamanda, sosyal, biyo-medikal ve sağlık araştırmaları ve halk sağlığı alanında elde edilen tecrübelere dayanır. 2. Geliştirici, koruyucu, tedavi edici ve rehabilitasyon sağlayıcı hizmetler ile toplum içindeki ana sağlık sorunlarını belirler.(2)

Almaata Bildirgesi 3. En azından şu konulara ağırlık verir: -Mevcut sağlık sorunları ve bunları önleme ve kontrol altında bulundurma metotlarını içeren eğitim; - uygun bir beslenme, -yeterli temiz içme suyu sağlanması ve çocuk sağlığı hizmetleri, -ana sağlığı ve aile planlaması, -temel ateşli hastalıklara karşı bağışıklık sağlama yolları, -salgın hastalıklardan korunma ve kontrol, - genel hastalık ve yaralanmaların uygun tedavi şekilleri ve gerekli ilaçların sağlanması. (2)

Almaata Bildirgesi 4. Sağlık sektörüne ek olarak ulusal ve toplum kalkınmasında, özellikle tarım, hayvan bakımı (veteriner alanları), gıda, endüstri eğitimi, konut, kamu işleri ve iletişimde dahil olmak üzere, tüm ilgili sektörleri ve onların işlerini kapsar ve tüm bu sektörlerin birleştirilmiş gayretlerine ihtiyaç gösterir. (2)

Almaata Bildirgesi 5. Toplumun temel sağlık hizmetlerine katılması yeteneğinin artırılması ve kendi kendine yeterli hale gelinmesine ihtiyaç gösterir. Bunun için, ulusal ve yerel kaynakların tam olarak kullanılma olanağının sağlanması, hizmetlerin planlama, örgütlenme, uygulama ve denetim çalışmalarına halkın katılımı, konu ile ilgili eğitimi gerektirir. (2)

Almaata Bildirgesi 6. Herkes için gerekli ve geniş kapsamlı sağlık hizmetlerinin devamlı gelişmesini sağlayan ve en çok gereksinimi olanlara öncelik tanıyan bütünleşmiş, yöresel ve karşılıklı destekleyici, denetim ve dayanışma sistemleri ile sürdürülmelidir. (2)

Almaata Bildirgesi 7. Yerel ve denetim ve dayanışma düzeylerinde, doktorlara, hemşirelere ebelere ve kullanıldığı yerler var ise yardımcı ve toplumda görev yapan kimselere, aynı zamanda gerektikçe geleneksel pratisyenlere, sağlık ekiplerinde çalışabilecek ve toplumun sağlık gereksinmelerine çare bulabilecek şekilde sosyal ve teknik yönleriyle yeterli eğitim görmüş şahıslara bağlıdır. (2)

Türkiye’de Temel Sağlık Hizmetleri
Bu hizmet yurdumuzda, 1961 yılında çıkarılan 224 sayılı, ‘’Sağlık Hizmetlerinin Sosyalleştirilmesi Hakkında Kanun’’ ile yürürlüğe girmiştir. Dünyada 1978’de Alma-Ata toplantısından sonra gündeme gelen birçok ilke ve uygulama, Türkiye’de 60’lı yıllarda çıkardığımız yasa ile yürürlük kazanmıştır. (4)

Türkiye’de Temel Sağlık Hizmetleri (Devam)
1963 yılında ilk kez Muş ili pilot bölge alınarak başlatılan hizmet, 1970’li yıllarda oldukça yavaş gelişme göstermiş, ancak çağdaş ilkeleri nedeni ile varlığını sürdürerek 1984 yılında bütün Türkiye Temel Sağlık Hizmetlerinde Sosyalleştirme yasası kapsamına alınmıştır.(4)

Temel sağlık hizmetleri yukarıdaki yasa ve ona bağlı olarak yayınlanan ‘’Sağlık Hizmetlerinin Sosyalleştirildiği Yerlerde Hizmetin Yürütülmesine Dair Yönerge’’ (Sağlık Bakanlığı 154 sayılı yayını) uyarınca yürütülür. Hizmetin yönetimi Sağlık Bakanlığı Temel Sağlık Hizmetleri Genel Müdürlüğü’nün yetkisindedir. (4)

Yasaya göre; sağlık hizmetleri il içinde bir bütündür, vali bütün sağlık hizmetlerinin amiri olup, sağlık müdürü vali adına hizmeti yürütür yılından bu yana kırsal ve kentsel örgütlenmeyi paralel yürüten hizmetin ilke, kuruluş ve işletme özellikleri şunlardır:(4)

Sağlık hizmetinden herkes eşit şeklide yararlanacaktır. İyileştirici ve koruyucu hizmet aynı ekibin birbirini tamamlayan unsurlardır. Hizmetin yürütülmesinde toplum, kamu ve sağlık kurumları arasında multisektörel işbirliği sağlanır.(4)

Hizmette temel ünite Sağlık Ocakları’dır. Ocak bölgesinin nüfusu kişi olacaktır. Her ocakta; -1 pratisyen hekim, -1 hemşire, -1 sağlık memuru(çevre sağlığı teknisyeni), -2-4 ebe, -1 tıbbi sekreter, -şoför (araba varsa) ve hizmetli görev yapar.(2)

Bazı sağlık ocaklarında diş hekimi, eczacı, laborant, sağlık savaş memuru (eski sıtma ve trahom savaş görevlileri) de bulunabilir. Yurdumuzda yukarıda belirtilen ‘’köy tipi’’ ocaklardan başka bin nüfusa göre ‘’D-1 tipi’’ ilçe ocakları ile bin nüfusa hizmet eden ‘’A-1 tipi’’ kentsel sağlık ocakları hizmet görmektedir.(1)

Sağlık ocağı bölgelerinde her 2500 nüfus için bir ‘’Sağlık Evi’’ açılır ve buralarda 1 ebe görev alır. Sağlık evleri kırsal uç kesimde hizmeti yürüten birimlerdir. Kentlerde sağlık evi açılmaz. Ocaklar kendilerine bağlı toplumun temel sağlık bakımı için gerekli çalışmaları yürüten bölümlerdir. Bunlara ayrıca adli tıp hizmetleri, istatistikler ve diğer kayıtlarla ilgili idari hizmetler de eklenir.(1)

Nüfusu bin olan yörelerde (genellikle ilçeler) 5-10 sağlık ocağı bir ‘’Sağlık Grup Başkanlığı’’ na bağlanır. Bu başkanlığa yataklı bir hastane ile bir de laboratuar eklenir. Sağlık grup hastanelerinde genellikle bir cerrahi, bir iç hastalıkları, bir kadın hastalıkları ve doğum ile bir çocuk hastalıkları uzmanı olmak üzere 4 uzman hekim görev alır. Ayrıca hemşire, ebe, laboratuar teknisyenleri, diş hekimi ve eczacı da bulunur. (1)

Her bin nüfus için (20-40 sağlık ocağı) bir ‘’il hastanesi’’ bulunur. Tam kuruluşlu olan bu hastaneler il sağlık müdürlüğüne bağlıdır.(1)

Sağlık Ocağı Hizmetlerinin Kapsamı

Temel Sağlık Hizmetlerinin İçeriği
Toplumdaki birey ve ailelerinin geneli tarafından kabul edilebilecek yollardan, onların katılımları ile, toplumun karşılayabileceği bir maliyetle ve ulaşabileceği yerde halkın sağlık eğitimi beslenme durumunun geliştirilmesi temiz su sağlanması ve sanitasyon ana-çocuk sağlığı ve aile planlanması(1) başlıca bulaşıcı hastalıklara karşı bağışıklama endemik hastalıkların kontrolü sık görülen hastalık ve yaralanmaların uygun tedavisi temel ilaçların sağlanması gibi hizmetleri sunmak üzere örgütlenmiş sağlık sistemidir.(1)

TSH bir ilkeler bütünüdür. Alma-Ata bildirgesi TSH’nın aşağıdakileri yapması gerektiğini önermiştir: TSH, ülkenin ve ülke halkının siyasi özelliklerini sosyo-kültürel ve ekonomik durumunu yansıtmalıdır. Halk sağlığı harcaması ve sağlık hizmetleri ile ilgili araştırmalar, biyomedikal ve toplumsal sonuçlara uygun olmalıdır.(1)

TSH, toplumun temel sağlık sorunlarını ele almalı, koruyucu, iyileştirici ve rehabilitasyon hizmetlerini sürekli olarak vermelidir. TSH, sağlık sektörü ile ilgili diğer sektörlerle işbirliği halinde olmalıdır. TSH, toplumun çoğunluğunun katılımı ile onların kendilerine olan güvenini sağlamalıdır.(1)

Sağlık Bakım Sistemi, bütünleştirilmiş, işlevsel ve karşılıklı destek sistemleri ile sürdürülmelidir. Pratisyen hekim, hemşire, ebe, yardımcı personel, hizmetli olmak üzere toplumun sağlık gereksinimi sağlayacak tüm bireylere güvenilmelidir.(1)

Temel Halk Sağlığı Hizmetleri Kapsamında Aşağıdaki Konular Ele Alınabilir:
Toplumun sağlık sorunlarını tanımlamak için sağlık durumunun izlenmesi Toplumda sağlık sorunları ve zararlarının belirlenmesi ve araştırılması İnsanların sağlık konularında bilgilendirilmesi, eğitilmesi ve yetkilendirilmesi(2)

TSH Kapsamı.Devam…..: Sağlık sorunlarını tanımlama ve çözmek için toplum ortaklığını harekete geçirme Kişisel ve toplumsal sağlık çabalarını destekleyici politika ve planlar geliştirmek Güvenlik sağlayıcı ve sağlığı koruyucu yasaları ve düzenlemeleri uygulamak (2)

TSH Kapsamı.Devam…..: Başka türlü yararlanamadıklarında, insanları gereksindikleri sağlık hizmetleriyle buluşturmak ve sağlık bakımı temin etmek Halk sağlığı ve kişisel sağlık bakımı verecek yeterli-yetenekli sağlık insan gücü temin etmek (2)

TSH Kapsamı.Devam…..: Kişisel ve toplum tabanlı sağlık hizmetlerinin etkililiği, ulaşılabilirliği ve niteliğini değerlendirmek Sağlık sorunlarına yeni anlayışlar ve çözümler için araştırmalar yapmak(2)

AİLE HEKİMLİĞİ 9 Aralık 2004 tarihinde Resmi Gazete’de yayımlanarak yürürlüğe giren “Aile Hekimliği Pilot Uygulama Yasası” ile pilot il olarak belirlenen Düzce’de aile hekimliği kursları başlatılmıştır. Bu Yönetmelik, tarihli ve 5258 sayılı Aile Hekimliği Pilot Uygulaması Hakkında Kanunun 8. maddesinin 1. fıkrasına dayanılarak hazırlanmıştır. 14 Mart-20 Nisan tarihleri arasında verilen kursa, 120 hekim katılmıştır.(5)

AİLE HEKİMLİĞİ (DEVAM)
Ağırlıklı olarak koruyucu sağlık hizmetleri veren sağlık ocakları ve diğer sağlık kurumlarının yapısı ilk etapta mümkün olduğu kadar bozulmayacak. Ancak sağlık ocakları kademeli olarak Aile Hekimliği Uygulama Merkezleri’ne dönüştürülecek. Aile hekimlerinin asli görevlerinin arasında koruyucu hekimlik yapmak da olabilecek. Gerektiğinde sağlık ocakları ve aile hekimleri koordineli çalıştırılabilecek.

Aile hekimliğine geçmeyen pratisyen ve uzmanların maaşları ne durumda olacak? Aile hekimliğine geçmeyen pratisyen ve uzman hekimler, aile hekimliği uzmanlarına göre 1/3 oranında düşük maaş alacak.(5)

Sağlık Bakanlığı, kamu personeli uzman tabip, tabip ve aile sağlığı elemanı olarak çalıştırılacak sağlık personelini, kendilerinin talebi ve kurumlarının onayıyla 657 sayılı Devlet Memurları Kanunu ile diğer kanunların sözleşmeli personel çalıştırılması hükümlerine bağlı olmaksızın, sözleşmeli olarak çalıştırmaya yetkili olacak. Aile hekimlerine, 657 sayılı yasada belirtilen en yüksek brüt sözleşme ücretinin 6 katı, aile sağlığı elemanına da 1.5 katı ücret ödenecek. Her aile hekimi için kayıtlı kişi sayısı asgari bin, azami 4 bin olacak.(5)

Temel Sağlık Hizmeti Temel sağlık hizmeti genel anlamıyla koruyucu sağlık hizmetlerini önemli bir oranda kapsayan, esasen birinci basamakta verilen, birinci basamak sağlık hizmetini de içinde barındıran sağlık hizmetidir. (3)

Birinci Basamak Sağlık Hizmeti
Toplum sağlığına yönelik hizmetler ile bireysel koruyucu, tanı koyucu, tedavi ve rehabilite edici sağlık hizmetleridir. Kişilerin sağlık sisteminden ilk hizmeti alış noktasıdır. Birinci Basamak Sağlık Kuruluşu Hastane müdahalesi gerektiren acil durumlar (trafik kazası, travma, kalp krizi vb) dışında, hastanın ilk temasa geçtiği sağlık personelinin bulunduğu ve genellikle kişinin yaşadığı toplumsal çevre içinde bulunan sağlık kuruluşudur.(3)

Birinci Basamak Hekimi
Hangi disiplinden olursa olsun birinci basamak sağlık kurumunda çalışan hekimdir. Genel Pratisyenlik /Aile Hekimliği Disiplini Genel Pratisyenlik / Aile Hekimliği, kendi eğitim müfredatı, araştırmaları, kanıta dayalı klinik uygulamaları olan, birinci basamak sağlık hizmetine yönelmiş akademik ve bilimsel bir disiplin ve klinik uzmanlık dalıdır.(3)

Aile Sağlığı Merkezi / Aile Sağlığı Birimi
Aile doktorlarının hizmet verdikleri sağlık kuruluşlarıdır. Aile Hekimliği Hizmeti; Aile Hekimleri tarafından kapsamlı, sürekli, koordine ve işbirliği içinde verilen, birey, aile ve toplum odaklı sağlık hizmetidir.(3)

Genel Pratisyen / Aile Hekimliği Uzmanı
Genel Pratisyenler / Aile Hekimliği Uzmanları, disiplinin prensiplerine göre eğitilmiş uzman klinisyenlerdir. Yaş, cinsiyet ve hastalığa bakmaksızın her kişiye öncelikli olarak kapsamlı ve devamlı hizmet vermekle sorumlu kişisel doktorlardır. Kişilere ailelerini, toplumlarını ve kültürlerini göz önünde tutarak hizmet verirler. Topluma ilişkin mesleki sorumluluk taşırlar ve toplum sağlığı merkezleri ile işbirliği içinde hizmet verirler.(3)

Aile Doktoru / Aile Hekimi
Aile hekimliği uygulaması yapan aile hekimliği uzmanları ve geçiş dönemi boyunca öngörülen eğitimleri alan diğer hekimlerdir. Aile Diş Hekimi Birinci basamak koruyucu, tanı ve tedavi hizmetlerini uygulayan diş hekimidir.(3)

Toplum Sağlığı Merkezi
Aile hekimliği pilot uygulamasının yürütüldüğü illerde Sağlık Bakanlığına bağlı, bölgesinde yaşayan kişilerin ve toplumun sağlık hizmetlerini organize eden, birinci basamak sağlık hizmeti veren kurumların kendi aralarında ve diğer kurumlar arasında eşgüdümünü sağlayan, idari hizmetler ile sağlık eğitimi ve denetim faaliyetlerini de yürüten merkezlerdir.(3)

Her ilçede en az bir tane olmak üzere görev yapan, toplum sağlığı ve idari hizmetler ile eğitim ve denetim faaliyetlerini yürütecek olan sağlık merkezleridir. (3) Büyükşehir statüsünde olan illerde de ilçelere ait merkezlerörn.Serdivan TSM,Erenler TSM gibi.

halkın sağlık eğitimi, bulaşıcı hastalıklarla savaş, çevreye yönelik koruyucu sağlık hizmetleri, okul sağlığı hizmetleri, aşı ve aile planlaması araçları dağıtımı ve yaygın bağışıklama hizmetleri,(3)

laboratuar, radyoloji ve diğer tanı hizmetleri, sağlık personelinin hizmet içi eğitimi, adli tabiplik, toplum taramaları, ve tıbbi istatistiklerin toplanması bu merkezler tarafından aile hekimleri ile eşgüdüm içinde yürütülür.(3)

Toplum Sağlığı Uzmanı / Toplum Sağlığı Hekimi
Toplum sağlığına ve çevreye yönelik sağlık hizmetleri, idari görevler ve verilen diğer görevleri uygulayan Halk Sağlığı / Toplum Sağlığı Uzmanları ve geçiş dönemi boyunca öngörülen eğitimleri alan diğer hekimlerdir.(3)

112 Acil Yardım İstasyonu Sorumlu olduğu bölgenin acil müdahale, ilk yardım ve ambulans hizmetlerini kesintisiz olarak veren istasyonlardır.(3)

İkinci Basamak Sağlık Kuruluşu
Kişilerin birinci basamakta teşhis veya tedavi edilemeyen hastalıkları nedeniyle, birinci basamaktan sevk edilerek sağlık sorunlarına çözüm getirmeyi amaçlayan, belli dallarda uzmanlaşmış hekimlerin görev yaptığı, teknik donanımı yüksek yataklı veya yataksız sağlık tesisidir. (3)

İkinci Basamak Sağlık Kuruluşu
Çoğunlukla birden fazla uzmanlık dalına hizmet verir, ancak Doğum Hastaneleri veya Çocuk Hastaneleri gibi hastalık türü, yaş veya cinse göre hizmet veren sağlık kuruluşları da ikinci basamak sağlık kuruluşudur.(3)

Üçüncü Basamak Sağlık Kuruluşu
Ana dallar veya yan dallar konusunda sağlık ve eğitim hizmetinin yürütüldüğü, genellikle ikinci basamaktan sevk ile gelen hasta grubuna hizmet vermeyi hedeflemiş sağlık kuruluşudur.

Yerel Sağlık İdaresi Toplum sağlığına ve çevreye yönelik sağlık hizmetleri ve idari görevler ile aile hekimlerinin denetim ve koordinasyonunu sağlayan il ve ilçelerde örgütlenmiş sağlık yönetim birimidir.(3)

SAĞLIK BAKANLIĞI’NIN SAĞLIKTA DÖNÜŞÜM PROGRAMI’NDA BİRİNCİ BASAMAK SAĞLIK HİZMETLERİ
Çağdaş sağlık sistemlerinin önde gelen amaçları arasında, birinci basamak sağlık hizmetlerine öncelik vererek, sağlık hizmetlerine ulaşılabilirliği ve bu hizmetlerden herkesin ihtiyacı oranında yararlanmasını sağlamak ve böylece kişilerin yaşam kalitelerini ve sağlık standartlarını yükseltmek yer almaktadır.(3)

Sağlıkta Dönüşüm Programı’nın temel amaçları
SAĞLIK BAKANLIĞI’NIN SAĞLIKTA DÖNÜŞÜM PROGRAMI’NDA BİRİNCİ BASAMAK SAĞLIK HİZMETLERİ Sağlıkta Dönüşüm Programı’nın temel amaçları Sağlık hizmetlerinin etkili, Verimli, Uygun bir şekilde organize edilmesi, Finansmanının sağlanması ve sunulmasının temin edilmesidir. Etkililik, uygulanacak sistemin, halkımızın sağlık düzeyini yükseltmesi amacını ifade etmektedir. Sağlık hizmetinin sunumundaki en büyük hedef insanların hastalanmasının önlenmesi olmalıdır.

SAĞLIK BAKANLIĞI’NIN SAĞLIKTA DÖNÜŞÜM PROGRAMI’NDA BİRİNCİ BASAMAK SAĞLIK HİZMETLERİ
Bu amaca ulaşmanın göstergesi epidemiyolojik verilerde sağlanacak ilerlemelerle mümkün olacaktır. Örneğin, anne ve çocuk ölümlerinin azaltılması ve doğumda beklenen yaşam süresinin artırılması bu amaca ulaşılan somut göstergeleri olacaktır. Verimlilik, kaynakları uygun şekilde kullanarak maliyetleri düşürüp, aynı kaynakla daha fazla hizmetin üretilmesidir.

SAĞLIKTA DÖNÜŞÜM PROGRAMI’NDA BİRİNCİ BASAMAK SAĞLIK HİZMETLERİ
Uygunluk:Koruyucu hekimlik uygulamaları ve insan kaynaklarının uygun dağılımı, malzeme yönetimi, akılcı ilaç kullanımı, sağlık işletmeciliği bu esas çerçevesinde değerlendirilmelidir. Ülkenin tüm sektörel kaynaklarının iyi yönetimi verimliliği artıracaktır. Bu çerçevede ödeme gücü olmayanların sağlık harcamalarını devletin üstlenmesi esastır.(3)

Gerek farklı sosyal gruplar, gerek kır - kent ve gerekse doğu - batı arasında sağlık hizmetlerine erişim ve sağlık göstergeleri ile ilgili farklılıkların azaltılması amacı kapsamında yer almaktadır. Bu amaçlara ulaşmak için birinci basamak sağlık hizmetlerinin çağdaş bir yaklaşımla yeniden düzenlenmesi, yaygınlaştırılması ve tüm toplum bireyleri tarafından tercih edilebilir bir şekilde sunulması hedeflenmektedir.(3)

Herkesin kendi seçebileceği, kolayca erişebileceği, herhangi bir engelle karşılaşmaksızın danışabileceği, başvurabileceği bir aile doktorunun olması bu yaklaşımın ana unsurlarının başında gelmektedir.(3)

Ülkemizde yürütülmekte olan sağlık politikalarında kalıcı izler bırakan Prof. Dr. Nusret Fişek’in ifadeleriyle: “Kişiye yönelik koruyucu hekimlik hizmetleri ile ayakta ve evde hasta tedavisi hizmetleri bir arada (entegre olarak) yürütülmelidir. Entegre örgütlenme modelinin en basiti çağdaş aile hekimliğidir. Çağdaş aile hekimi, ailedeki çocukların periyodik muayenelerini ve aşılarını yapar. Annelere çocuk bakımını öğretir. Yaşlıların varsa gebelerin periyodik muayenelerini yapar ve gereken önerilerde bulunur. Aile bireylerine sağlık, ev hijyeni ve kişisel hijyen konularında eğitim yapar. Evde hastalanan varsa onları tedavi eder veya gerekiyorsa bir uzmana veya hastaneye gönderir.” (3)

Dünya Sağlık Örgütü, 2010 yılına kadar insanların aile ve topluma dayalı temel sağlık hizmetlerine daha iyi ulaşabilmesini, 21. yüzyılda “Herkes için Sağlık” hedefleri arasında saymaktadır. Bu hedefi gerçekleştirmeyi amaçlayan Sağlıkta Dönüşüm Programı, aileye dayalı temel sağlık hizmetlerini ve topluma dayalı temel sağlık hizmetlerini, görevleri net tanımlanmış ve gerekli eğitim ve beceri ile donanmış ekipler eliyle, entegre bir şekilde sunmayı öngörmektedir.(3)

Toplumun tüm bireylerine ulaşılabilmesi için, ülke gerçekleri doğrultusunda, eğitimli ve coğrafi açıdan dengeli dağılmış sağlık ekipleri tarafından sunulması gereken birinci basamak sağlık hizmetleri için yeniden yapılanma ihtiyacı göz ardı edilemez. Aile hekimliğinin hedefi, birinci basamak sağlık hizmetlerini, profesyonel bir ruhla ve toplumun katılımını sağlayacak bir biçimde, bireyin yaşadığı ve çalıştığı yerlerde koruyucu, tanı koyucu, tedavi ve rehabilite edici yönleri ile birlikte sunmaktır.(3)

Sağlık hizmeti sunumunda, hizmetten yararlanan bireylerin memnuniyeti önemlidir. Birinci basamak sağlık hizmetlerinin sürekli eğitimle geliştirilmesi ve güçlendirilmesi, çalışan hekimler ile diğer sağlık elemanlarının özendirilmesi, birey ihtiyaçlarının göz önünde bulundurularak koruyucu sağlık sistemine ağırlık verilmesi kabul edilebilir. (3)

Sevk sisteminin uygulanması ana ilkelerdir. Bu ilkelerin hayata geçirilmesi ikinci basamakta yığılmayı engelleyecek ve gerçekten ikinci basamakta tedavi edilmesi gereken hastalara yeterince zaman ayrılmasını sağlayacaktır. Birinci basamak hizmetlerinin etkili bir şekilde verilebilmesi, toplumun hastalık yükünü azaltmasının yanı sıra, ikinci ve üçüncü basamak tedavi kuruluşlarımızın da daha iyi ve kaliteli sağlık hizmeti ve sağlık eğitimi vermelerine fırsat tanıyacaktır.(3)

Halk Sağlığı Çalışma Alanı. Koruma
Halk Sağlığı Çalışma Alanı Koruma Düzeyleri Birincil (pirimer) koruma -hijyen kurallarına uyma, -sağlıklı yaşam biçimleri benimseme, -dengeli beslenme, -temiz bir çevre yaratma, -aile planlanması -biyolojik profilaksi, -besin desteği, -kent sanitasyonu, -vektör kontrolü; -genetik denetleme -sosyal destek verme hatta spor yaparak *

Neden Aile Hekimliği? Aile hekimi anne karnındaki fetüsten, ailenin en yaşlısına kadar bütün aile fertlerinin sağlığı, sağlık sorunları ve hastalıklarından sorumludur. Birinci basamak sağlık hizmetini aşan sorunlar için diğer uzman hekimler, diş hekimi, diyetisyen gibi kişilere hastayı yönlendirerek, koordinatör görevini üstlenir. Dolayısıyla kendisine kayıtlı kişilerin aynı zamanda sağlık danışmanı, bu konuda onlara yol gösteren ve onların haklarını savunan kişi konumundadır.(3)

Neden Aile Hekimliği? Uygulanan ülkelerde aile hekimliği sayesinde kişi memnuniyeti artmış, hekim birey ilişkisi süreklilik kazanmıştır. Örneğin İngiltere, Danimarka ve Avustralya gibi ülkelerde bir aile hekiminin hastası ile olan ilişkisinin ortalama süresi 8-13 yıl arasındadır.(3)

Neden Aile Hekimliği? Aile hekimi, aile bireylerinin ikametlerine genellikle yakındır ve kolay ulaşılabilir konumdadır. Hizmet verdiği toplumu her yönüyle tanır; aile, çevre ve iş ilişkilerini değerlendirir. Ailenin bütün bireylerinin sağlık durumlarını, yaşama koşullarını, dolayısıyla koruyucu sağlık uygulamalarının ve sağlık eğitiminin bu bireylere nasıl uygulanabileceğini en iyi bilen kişidir.(3)

Neden Aile Hekimliği? Bu doktorlar, kendi sorumluluğu altındaki bireyleri bir hastalık çerçevesinde değil, bütüncül bir yaklaşımla riskler, sağlık koşulları, psikososyal çevre ve mevcut diğer akut veya kronik sağlık sorunları ile birlikte bir bütün olarak değerlendirir. Aile hekimliği kayıtları sağlıkla ilgili araştırmalarda çok değerli bir veri kaynağıdır.(3)

Neden Aile Hekimliği? Sevk zincirinde önemli oranda başarı sağlar. Hastalıkların uygun basamaklarda ele alınmasını ve tedavisini mümkün hale getirir. Sevk gerektiğinde, kişinin sağlık bilgileriyle birlikte doğru uzmanlık dalına ve doğru merkeze gitmesini sağlayarak, yüksek maliyetli ikinci basamak sağlık hizmetlerinin daha etkili ve ekonomik biçimde kullanımını sağlar. (3)

Neden Aile Hekimliği? Bu açıdan aile hekimliği aynı zamanda birçok yanlış yönlendirmeyi, düzensizliği, gereksiz sağlık harcamasını, ikinci basamakta gereksiz yığılmayı, kuyrukları ve hasta mağduriyetini engeller.(3)

Aile Hekiminin Görev ve Sorumlulukları
Aile hekimleri kendilerine bağlı bireylerin sağlıklarının korunmasından ve hastalandıklarında tedavi edilmelerinden birinci derecede sorumlu kişilerdir. Bireylerin acil durumlar dışında sağlık sistemine giriş kapısını oluştururlar. Bu görev ve sorumluluklar kısaca şu başlıklar altında özetlenebilir:(3)

1. Aile sağlığı birimini yönetmek, birlikte çalıştığı ekibi denetlemek ve hizmet içi eğitimlerini sağlamak, 2. Çalıştığı bölgenin sağlık planlamasının yapılmasında ilçe sağlık idaresi ile işbirliği yapmak, 3. Hekimlik uygulaması sırasında karşılaştığı toplum ve çevre sağlığını ilgilendiren durumları kamu sağlığı merkezine ve ilçe sağlık idaresine bildirmek,(3)

4. Kişiye yönelik rehberlik hizmetleri ile, sağlığı geliştirici ve koruyucu hizmetleri vermek; bu kapsamda ana-çocuk sağlığı ve aile planlamasını, periyodik muayeneleri (meme kanseri taraması, rahim kanseri taraması gibi), bireysel koruyucu sağlık hizmetlerini (rutin aşılar), ruh sağlığı hizmetlerini ve yaşlı sağlığı hizmetlerini yerine getirmek,(3)

5. İlk kayıtta ev ziyareti ile sağlık durumunun tespitini yapmak ve Bakanlığın öngördüğü sıklıkta ev ziyaretlerini tekrarlamak, 6. Aile sağlığı biriminde ve gerektiğinde evde birinci basamak tanı, tedavi ve rehabilitasyon hizmetlerini vermek,(3)

7. Birinci basamakta tanı ve tedavisi yapılamayan hastaları ilgili uzmanlık dalına sevk etmek, sevk edilen hastaların geri bildirilen muayene, tetkik, tanı, tedavi ve yatış bilgilerini değerlendirmek, ikinci ve üçüncü basamak tedavi ve rehabilitasyon hizmetleri ile evde bakımın koordinasyonunu yapmak, 8. Temel laboratuar hizmetlerini vermek veya verilmesini sağlamak,(3)

9. Aile hekimliği uygulamaları ile ilgili kayıt ve bildirimleri yapmak, 10. İlk yardım ve acil müdahale hizmetlerini vermek veya verilmesini sağlamak, 11. Yerel sağlık idaresince belirlenmiş olan ilaç temininde zorluk çekilen yerlerde ilgili mevzuata göre ecza dolabı açmak veya ilaçların teminini sağlamak.(3)

Aile Hekimliği Uygulamasına Geçişte Önemli Hususlar
Aile hekimliği uygulamasını yapan ülkelere bakıldığında şu üç ana husus dikkati çekmektedir: 1. Aile hekiminin sağlık sistemine giriş işlevi görmesi sağlanmaktadır. Yani, sağlık hizmet sistemine giriş her bireyin kendi doktoru aracılığı ile gerçekleşmektedir. Aile hekimi ülke çapında “sağlık hizmetlerinin kullanımından birinci derecede sorumlu doktor”dur. 2. Sevk ve geri bildirime önemli ölçüde uyulmaktadır.(3)

3. Denetim, yerelleşme ile etkili hale getirilmiştir. Dünyadaki sağlık sistemleri ve yapılan reformlar genel olarak değerlendirildiğinde, ülkemizde atılması gereken adımlar hakkında bazı önemli ipuçları dikkat çekmektedir. Sağlıkta Dönüşüm Programı kapsamında bütün vatandaşlarımızın sağlık güvencesine kavuşmasını amaçlamakta.(3)

Genel Sağlık Sigortası ve beraberinde aile hekimliği uygulamasına geçiş çerçevesinde yapılacak yasal düzenlemeler multisektörel yaklaşımla atılması gereken önemli adımlardır. Aile hekimliği uygulamasında plânlama ve denetleme tek elden, Sağlık Bakanlığı tarafından dinamik olarak organize edilecektir. Yerel sağlık idarelerince denetim sürekliliği sağlanacaktır. Bu sayede hizmetin dengeli dağılımı ve branş / genel tıp, kent / kırsal hekim oranları dengede tutulacaktır.(3)

Mevcut kadrolu veya sözleşmeli hekimlerin özlük haklarının korunarak aile hekimliğini tercih etmeleri, gerekli olduğunda serbest hekimlerin aile hekimliği görevi üstlenmeye talip olmaları ve bundan sonra Tıpta Uzmanlık Sınavları başvurularında aile hekimliği uzmanlığının öncelikli tercihler arasında yer alması için özendirici önlemler alınacaktır. (3)

Bireylerin aile doktorlarına güven duyacağı ve kendi doktorlarını kendilerinin seçeceği, aile doktorlarının bir hizmet yarışı içinde görevini yürüteceği, iyi ve kaliteli hizmetin hekime doğrudan yansıyacağı bir sistem oluşturmak önemlidir. Bölgesel dengesizlikleri ortadan kaldırıcı ve koruyucu hekimlik uygulamalarını özendirici teşviklerin uygulanması sistemi güçlendirecektir.(3)

Etkili bir sağlık sistemi, kaynakların uygun bir şekilde kullanımını, temel koruyucu ve klinik hizmetleri verecek kaynakların ve hizmet sunucularının seferberliğini gerektirir. Böyle bir seferberlik, doğru tanı ve tedavi yapabilmek için yeterli imkanları olan, iyi eğitilmiş ve toplumun ihtiyaçlarını görecek dengeli dağılmış sağlık çalışanları sayesinde yapılabilir. Bu hususlar göz önünde bulundurularak aile hekimlerinin sürekli eğitimine ve dengeli dağılımına özel önem verilecektir.(3)

Yerel Sağlık İdarelerinin Görev ve Yetkileri
Şu anda il sağlık müdürlüğü ile fiili olarak ilçe sağlık grup başkanlığı şeklinde örgütlenen yerel sağlık idareleri doğrudan Sağlık Bakanlığı’na bağlı taşra teşkilâtlarıdır. Yeni düzenlemelerle bunların il özel idarelerine bağlı olarak örgütlenmesi söz konusu olabilecektir. Her halükârda standartları belirleme, plânlama ve denetleme görevi Sağlık Bakanlığı’nda olduğu için yerel sağlık idareleri Bakanlığın belirlediği norm ve standartlar doğrultusunda hizmet vereceklerdir.(3) Yerel Sağlık İdarelerinin Görev ve Yetkileri

Bazı büyük şehirlerimizde topluma yönelik koruyucu sağlık hizmetleri sağlık grup başkanlıklarında oluşturula kadrolar sayesinde yürütülmektedir. Kamu Yönetimi Temel Kanunu tasarısı dikkate alınarak, Bakanlığa bağlı olmasa bile, ilçelerde sağlık hizmetlerini örgütleyecek ve yerinde denetleyecek bir teşkilata ihtiyaç vardır. Gerekli nüfus kriterlerine göre ilçe sağlık idareleri oluşturulacak ve bu idarelerin kadroları nüfusa göre ayarlanacaktır.(3)

Yerel sağlık idaresinin sorumluluğu altında aile hekimlerinden başka, hastaneler, 112 acil ve ilk yardım istasyonları ve kamu sağlığı merkezleri gibi kuruluşlar bulunacaktır.(3)

İl Sağlık İdareleri İl sağlık idareleri, mevcut sağlık il müdürlükleridir. Şu anda yürüttükleri görevler ile kıyaslanırsa, yerelleşmenin getireceği ek yükleri ve sorumlulukları olacaktır. Aile hekimliği uygulaması ile öne çıkacak görevleri aşağıdaki gibi sıralanabilir.(3)

İl Sağlık İdareleri 1. İl sağlık idaresi, tüm sağlık hizmetlerini il düzeyinde düzenler ve denetler. 2. İlin demografik ve coğrafi yapısına göre ilçe sağlık idaresi bölgelerini düzenler, ilçe sağlık idarelerini denetler. 3. İlçe sağlık idareleri aracılığı ile aile hekimlerinden gelen istatistikleri ve çalışmaları sürekli olarak değerlendirir.(3)

İl Sağlık İdareleri 4. İlin her türlü sağlık verileri ve istatistik bilgilerini, önerileriyle birlikte Bakanlığa bildirir. 5. Aile hekimi ve geri ödeme kurumları arasındaki ilişkileri düzenler ve ilgili sözleşmelerin yapılmasını koordine eder. 6. Kişilerin aile hekimlerine kayıtlarının ve nakillerinin güvenli olarak sağlanmasının ve aile hekimlerinin aylık bildirimlerinin kayda geçmesinin ilçe sağlık idarelerince yürütülmesini denetler.(3)

İLÇE SAĞLIK İDARELERİ Yerleşik mevzuatımızda ihmal edilmiş olan ve sağlık grup başkanlıkları ile giderilmeye çalışılan boşluk, ilçe sağlık idareleri ile doldurulacaktır. Yeni oluşturulacak ilçe sağlık idarelerinin başlıca görevleri şunlar olacaktır: 1. İlçe sağlık idaresi, bölgesindeki tüm sağlık hizmetlerini ilçe düzeyinde düzenler ve denetler.(3)

İLÇE SAĞLIK İDARELERİ 2. İlçenin demografik ve coğrafik yapısına göre aile hekimi dağılımını düzenler. 3. Aile doktorlarından gelen istatistikleri ve çalışmaları sürekli olarak değerlendirir. 4. İlçenin her türlü sağlık verilerini ve istatistik bilgilerini, önerileriyle birlikte il sağlık idaresine bildirir.(3)

İLÇE SAĞLIK İDARELERİ 5. Kişilerin aile hekimlerine kayıt yaptırmalarını, hekim değiştirme halinde kayıtların naklini ve aile hekimlerinin aylık bildirimlerinin kayda geçmesini sağlar. 6. Aile hekimlerini denetler. Bu denetlemenin çerçevesi, aile doktorunun ilan ettiği çalışma saatlerine riayetini, çalışma yerinin, tabela ve kaşesinin standartlara uygunluğunu, kayıtlı olarak bildirilen kişilerin gerçekliğini, yapılan tetkiklerle ilgili kayıtları, sevk oranlarını, geri bildirimlerin oranlarını ve yönetmelik ile daha sonra ayrıntıları belirlenebilecek görev tanımlarını kapsar.(3)

TOPLUM SAĞLIĞI MERKEZLERİ
İlçe sağlık idaresinin yönetiminde, merkez ilçeler dahil her ilçede en az bir adet olmak üzere toplum sağlığı merkezi oluşturulacaktır. Bu merkezler aile hekimliği uygulamasında gerekli tetkik ve tahlilleri yapmanın yanı sıra, aile hekiminin görevi dışında kalan diğer temel sağlık hizmetlerini yürütecektir. Bu sayede, bireye yönelik koruyucu sağlık hizmetleri, tanı ve tedavi hizmetleri ile rehabilitasyon hizmetleri dışında kalan temel sağlık hizmetleri tek çatı altında toplanacak, daha etkili ve verimli hizmet sunulabilecektir. (3)

Toplum sağlığı merkezleri, aile hekimlerine aşılama, ana çocuk sağlığı ve aile planlaması gibi öncelikli hizmet alanlarında, Sağlık Bakanlığı’nın yıllık programına uygun olarak ücretsiz lojistik destekte bulunacaktır. Bir anlamda, aile hekimliği uygulamasının toplum hekimliği uygulaması ile bütünleştirilmesi sağlanacaktır. Bu merkezlerde halk sağlığı uzmanlarının istihdamına önem verilecektir.(3)

Mevcut sağlık ocaklarımız teorik olarak toplum sağlığı merkezi için tanımlanan görevlerin çoğunu üstlendikleri ve dağılım açısından belirlenen ölçütleri sağladıkları için seçilen sağlık ocakları toplum sağlığıyla ilgili görevleri yürütmeye devam edecektir. Burada önemli olan, görev alanlarının ve tanımlarının net olarak yapılması, yetki ve sorumlulukların sınırlarının çizilmiş olmasıdır. (3)

Yani sağlık ocaklarından uygun ve yeterli olanlar toplum sağlığı merkezi olarak hizmet görürken, diğerleri kamuda kadrolu aile hekimlerinin görev alanı olan aile sağlığı birimi / merkezi hizmetlerinde kullanılacaktır. Sağlık ocağı veya diğer kamu sağlık yapılarının yetersiz kaldığı alanlarda aile sağlığı merkezleri için yeni mekânların inşası veya kiralanması sağlanacaktır.(3)

Şekil 1’de birinci basamak sağlık hizmetlerinin halen sunulduğu yerler ve yeni dönemde hedeflenen teşkilat yapısı gösterilmektedir.

Mevcut olan ve fiilen birinci basamak sağlık hizmeti veren sağlık ocakları, sağlık merkezleri, AÇSAP merkezleri, verem savaş dispanserleri (VSD), kurum hekimlikleri, SSK dispanserleri ve SSK sağlık istasyonları iki ana yapı da bir araya getirilecektir.

Bölgede mevcut bulunan en uygun bir veya daha fazla mekan toplum sağlığı merkezi, diğerleri ise aile hekimleri ve aile sağlığı elemanlarının çalıştığı aile sağlığı merkezleri olarak kullanılacaktır. Toplum sağlığı merkezleri aynı zamanda eğitim ve planlama merkezleri olarak hizmet verecektir.

Uygun olan mekanlarda ilçe sağlık idaresi, toplum sağlığı merkezi ve 112 ilk ve acil yardım istasyonları aynı bina bünyesinde hizmet verebilecektir. Toplum sağlığı merkezlerinin, görev ve yetkileri başlıca topluma yönelik koruyucu sağlık hizmetleridir.

KAYNAKÇA 1-HALK SAĞLIĞI TEMEL BİLGİLER VEHBİ KOÇ VAKFI YAYINLARI
2-HALK SAĞLIĞI HEMŞİRELİĞİ İLKNUR AYDIN AVCI 3-AİLE HEKİMLİĞİ TÜRKİYE MODELİ EDİTÖR: PROF. DR. SABAHATTİN AYDIN 4-TÜRKİYE’ DE SAĞLIK HİZMETLERİ VE AVRUPA TOPLULUĞU ÜLKELERİ İLE KIYASLANMASI PROF. DR. RECEP AKDUR 5-

HALK SAĞLIĞI HİZMETLERİNE GİRİŞ

Benzer bir sunumlar

... konulu sunumlar: "HALK SAĞLIĞI HİZMETLERİNE GİRİŞ"— Sunum transkripti:

Benzer bir sunumlar

Proje hakkında

Geri bildirim

Giriş

Sosyal ağ üzerinden giriş yapmak:

HALK SAĞLIĞI HİZMETLERİNE GİRİŞ

Benzer bir sunumlar

... konulu sunumlar: "HALK SAĞLIĞI HİZMETLERİNE GİRİŞ"— Sunum transkripti:

Benzer bir sunumlar

Proje hakkında

Geri bildirim