Doç.Dr. Ahmet MUTLU Ondokuz Mayıs Üniversitesi

... konulu sunumlar: "Doç.Dr. Ahmet MUTLU Ondokuz Mayıs Üniversitesi"— Sunum transkripti:

1 Doç.Dr. Ahmet MUTLU Ondokuz Mayıs Üniversitesi
KENTLEŞME VE GELİŞME Doç.Dr. Ahmet MUTLU Ondokuz Mayıs Üniversitesi

2 1. Kentleşmenin Özellikleri
Kentleşme, demografik ve sosyolojik bir süreç olduğu kadar yönetsel bir süreçtir de. Genel işlevi ülke düzeyinde hukuku egemen kılmak ve düzeni sağlamak olan devletin, hızlı kentleşmenin doğuracağı sorunları çözmek için kent düzeyindeki yönetim işlevleri ve örgütlenme arasında yatay ve dikey ilişkileri düzenlenmesi önemlidir. Ekonomik, sosyal, fiziki ve nüfus bakımından şekillenen kentlerin hem kendilerine hem de ülkeye en uygun biçimi alması, yönetim işlevlerinin bir arada gerçekleşmesini gerektirir

3 Kentleşmenin yönetsel süreci ilgilendiren boyutları
Kentleşme, nüfusun kentlerde yoğunlaşması olarak demografik bir süreçtir. Kentleşme, kırsal istihdamın azalmasına ve kentsel istihdam biçimlerinin ağırlık kazanmasına yol açmaktadır. Kentleşme, fiziksel çevre ve yaşam koşullarında bir değişme yaratır. Kentleşme, toplumsal değişme ve yeniden biçimlenme sürecidir. Kentleşme, yeni örgütlenme biçimlerini ortaya çıkarır.

4 Kentlileşme Kentleşme aynı zamanda “demografik nitelikli bir süreç”tir. Kentleşmenin bir diğer özelliği “ekonomik nitelikli” oluşudur. “İnsan davranış ve ilişkilerinde kente özgü değişiklere yol açma potansiyeli” taşıması da kentleşmenin bir diğer özelliğidir. Kentleşmenin sosyo-kültürel nitelikli bu potansiyelinin gerçekleşmesi durumunda bireyler “kente özgü” nitelikler kazanmaktadır. Bireylerin “kente özgü/kentli” nitelikler kazanması sürecine “kentlileşme” adı verilir.

5 Kentleşme Göstergeleri
Tarımın modernleşmesi, emek-yoğun aile üretimi yerine pazara dönük teknoloji-yoğun üretimin önem kazanması, Üretim ve istihdamda sanayi ve hizmet sektörü lehine değişmeler olması, Nüfusun çoğunluğunun kır yerine kentsel alanlarda (il, ilçe, büyük kasabalar gibi) yaşaması, Kente özgü değer ve davranış kalıplarının oluşması, Ailede köklü değişimler olması (Ailenin üretim birimi olmaktan çıkması, küçülmesi, kadının çalışması, aile içinde demokratik tutumların yaygınlaşması gibi), İnsanlar arasında birincil ilişkilerin belirleyiciliğinin azalması ve ikincil ilişkilerin ön planda olması,

6 Kentleşme Göstergeleri
İnsanların kendilerini “birey” olarak algılaması ve geliştirmesi, Başarının toplumsal bir norm olması ve yatay-dikey hareketliliğin artması, Kitle iletişim sisteminin, yüz yüze iletişimden daha etkin hale gelmesi Sosyal güvenlik sistemlerinin toplumun her kesiminde yaygınlaşması, Eğitim yatırımlarının önemsenmesi ve nitelikli işgücünün artması, Kentin yönetilmesinde ve kararların alınmasında kent halkının etkili olması, Toplumsal alana yönelik normların, herkesi aynı biçimde bağlaması, ayrıcalıklı kesimlerin olmaması, Kentte yaşanabilir sosyal ve ekolojik çevrenin geliştirilmesi, Kentsel mekanın, tarihsel ve ekolojik dokuyu koruyacak biçimde planlanması.

7 Kentleşme-Modernleşme İlişkisi
“kentleşme, modernleşmeyi yaratmıştır” “modernleşme kentleşmeyi yaratmıştır”. Sanayi Devrimi sonrası her yüz yılın kendine özgü bir kent yapısı vardır. 20. yy. kentleşmesi de geçen yüzyılın kentleşmesinden çeşitli özellikleri itibariyle ayrılır.

8 Bağımlı Kentleşme BK: 19. Yüzyılda büyük kentlerin birçoğu, hammadde kaynaklarından ve maden havzalarından Avrupa ve Kuzey Amerika ülkelerine ihracat yapılan, buna karşılık o ülkelere getirilen sanayi mallarının alındığı ve dağıtıldığı geçiş merkezleri durumundadır. Rio de Janerio, Buenos Aires, Bombay, Calcutta ve Shangai. Aynı yüzyılın Avrupa ve Kuzey Amerika kentlerinde kentleşme ve bu kapsamdaki nüfus birikimi, sanayi devriminin yarattığı büyük sanayi kuruluşları çevresinde olmuştur. GOÜ’lerde gözlemlenen kentleşme biçimi -sömürgecilik çağının kentleşme biçimine benzer biçimde- bağımlı kentleşme özelliği gösterir.

9 Hızlı Nüfus Artışı Günümüzde gelişmekte olan ülkelerin hemen hepsinde gözlemlenen kentleşme biçimi -sömürgecilik çağının kentleşme biçimine benzer biçimde- bağımlı kentleşme özelliği gösterir. Günümüz kentleşmesinin bir diğer özelliği ise önceki yüzyıldan farklı olarak, nüfus patlamasına dayalı olmasıdır. Tıptaki ilerlemeler, salgın hastalıklarla mücadele yöntemlerinin gelişmiş olması nüfusun hızla artmasına yol açmıştır. 20. Yüzyılın başında gelişmiş ülkelerde %2 olan nüfus artış hızı, gelişmekte olan ülkelerde %2,8-3 civarında idi. arasında dünya nüfusu 520 milyon artmış, köylerin barındıramadığı nüfus kentlere akın etmiştir

10 Kentleşme Biçimi Bir başka özellik de kentin temelinde bulunan artı ürün üretiminin, gelişmiş ülkelerde henüz sanayileşmeden önce gerçekleşmiş olmasına karşın, GOÜ’lerde kentleşmelerini hızlandıran teknolojik yeniliklerle görece kısa bir zamandan beri tanışmışlardır. Bu durumla ilgili olarak, tarihsel olarak gelişmiş toplumlarda kentleşme genellikle kalkınma ile paralel gerçekleşmiş olmasına rağmen gelişmekte olan ülkelerde sanayileşme, kentleşmeyi yavaş bir hızla izlemekte ya da sanayileşmesiz bir kentleşme gerçekleşmektedir.

11 Postmodern Kent/Kentleşme
Postmodernizm: modernizmin yarattığı sorunların eleştirel analizi. postmodern kentleşmede esas olarak hızlı kentleşme ile ortaya çıkan sorunların tartışıldığı ve alternatifler üretildiği söylenebilir. Postmodern kentleşmede kentlerdeki mimariden yaşam tarzlarına, kültürden sanata, boş zamandan siyasete pek çok konu yeniden tartışılmakta ve kurgulanmaktadır. Kent kültürü, kentlilik bilinci, kentli hakları gibi olgular merkezdeki konulardır.

12 2. Kentleşme-Gelişme İlişkisi
«Gelişmenin mi kentleşmeye, yoksa kentleşme mi gelişmeye neden olmaktadır?» Gelişmiş ülkelerdeki kentleşme: Önce sanayileşme ve buna paralel bir zenginleşme; buna paralel olarak kentleşmenin ortaya çıkışı. Kentleşme ile gelişme arasında doğrusal bir ilişki.

13 2.1. Gelişmiş Ülkelerde Kentleşme
Ülkeler genellikle sanayileşmeyle, ticaret ve madencilikle kalkınırlarken, bu tür faaliyetlerin yapıldığı alanlardaki en önemli değişikliklerden birisi, nüfus oranındaki artıştır. GÜ’lerdeki kentleşmenin ve metropolitan alanların, genellikle sanayi bölgelerinde veya çevrelerinde ortaya çıkması rastlantı değildir. Bu, GÜ’deki sanayileşme ile kentleşmenin organik bağlantısını ortaya koyar.

14 Gelişmiş Ülkelerde Kentleşme
Sanayileşme-kentleşme ilişkisi, sanayileşmeye 18. yüzyılın ikinci yarısında başlamış olan İngiltere, Fransa, Almanya, Amerika ve diğer gelişmiş ülkelerde kolaylıkla izlenebilir. Kentlerde yaşama oranı 1890 yılında İngiltere’de % 49 iken 1900 yılında Almanya'da % 56,1, Fransa'da % 41, İspanya'da % 33,2, İsveç’te % 21,5, 1900 yılında ABD’deki oran % 39,7 olarak gerçekleşmiştir.

15 Gelişmiş Ülkelerde Kentleşme
Gelişmiş ülkelerdeki kentleşme, demografik, ekonomik, toplumsal ve kültürel bakımdan kendine özgü nitelikler taşır: Gelişmiş ülkelerde nüfus artışının ve köy-kent doğurganlık ayrımlarının kentleşmede önemli rol oynamaz. Sanayii, tarımsal işgücünü, sanayide çalışmak üzere kentlere çekmektedir. Ekonomik gelişmeyle birlikte nüfusun çoğunluğu hizmetlerde toplanmıştır. Kentleşme, toplumsal değişmeyi başlatmada ve hızlandırmada önemli bir değiştirici işleve sahiptir. Bu işleviyle kent, süreç içinde geleneksel kalıpları ortadan kaldırır, yeni kalıplar getirir. Yenilikler buralarda doğar ve buradan kırsala doğru yayılır. Kentler, burada yaşayanların bireysel davranışlarına belirli özellikler kazandırır

16 2.2. Gelişmekte Olan Ülkelerde Kentleşme
GOÜ’lerin kalkınma konusunda ortak bazı özelliklere de sahiptirler: Kişi başına düşen milli gelirin çok azdır. Tarıma dayalı istihdam ağırlıklıdır. Örneğin, Afrika ve Asya'daki gelişmekte olan ülkelerde insan gücünün yaklaşık % 70-90’ının tarım alanında istihdam edilmesine karşılık, gelişmiş ülkelerde bu oran yaklaşık % 5 civarındadır. Hızlı bir gelişme içerisinde olmalarına karşılık, esas nüfus kent dışı yerleşme alanlarında yaşar. Doğum oranının ölüm oranından fazla olması nedeniyle toplam nüfus içerisinde ve 15 yaşın altında üretici olmayan nüfus büyük bir miktar oluşturur. Kişi başına düşen milli gelirdeki düşüklük, çeşitli beslenme bozukluklarına sebep olmaktadır. Salgın hastalıklar sebebiyle ölüm yüzdesi yüksektir. Okuma yazma oranı düşüktür.

17 Gelişmekte Olan Ülkelerde Kentleşme
GOÜ’lerin kentleşmesi de kendine özgü demografik, ekonomik, toplumsal ve kültürel nitelikler taşır: II. Dünya Savaşı sonrası kentlerdeki doğurganlık oranlarının artması ve ölüm oranlarının düşmesi, nüfus artış oranının kırsaldan daha fazla olmasına yol açmıştır. Kentleşme, sanayileşmeden önce gitmekte, yer değiştiren faal nüfus, doğrudan tarım sektöründen hizmet sektörüne geçmektedir. Bu nedenle, bu ülkelerdeki büyük kentlerde hizmet sektörü daha çabuk büyümektedir. Sınai üretim odaklı olan GOÜ’lerde hizmet kesimi, sanayileşmenin emek-yoğun değil, sermaye-yoğun olması nedeniyle şişmektedir. Sınai üretimde de işsizlik ve eksik istihdam söz konusudur. GOÜ’lerde kentin, GÜ’lerdeki gibi toplumsal değişmeyi başlatma potansiyeli çok zayıftır. Buralarda yaşayanların bireysel davranışlarında kente özgü değişikliklerin oluşması çok zor olup, daha çok kente ve kıra özgü toplumsal ve kültürel değerlerin karışımından ibaret bir algı ve davranış biçimi gelişmektedir.

18 3. Türkiye’de Kentleşmenin Niteliği
Türkiye’ye özgü kentleşmenin tipik niteliğini kırdan kente yoğun göç oluşturur. Kentsel nüfus artış hızına paralel olarak, kırdan kente doğru olan iç göç de yıllar itibariyle artan bir eğilim ve dönemsel farklılıklar göstermiştir.

19 Yıllara Göre Doğduğu İl Dışında Yaşayan Nüfus ve Ülke Nüfusundaki Payı
Sayım Yılı Doğduğu İl Dışında Yaşayan Nüfus Artış Genel Nüfustaki Payı (%) 1935 - 6.8 1950 8.3 1960 11.0 1970 16.3 1980 21.4 1990 23.5

20 Türkiye’de Kentleşmenin Niteliği
yılları arası, ülkemizde bugün de sürmekte olan kentleşme sürecinin karakteristikleri:  Kentsel alanlarda yoğun nüfus artışı ve büyükşehirlerde yığılmalar vardır. Sırasıyla Marmara, Akdeniz ve Ege Bölgeleri’nde kentsel alanlarda yoğun nüfus artışı söz konusudur. Büyükşehir sayısı 16’ya ulaşmıştır ve bu yerlerde yaşayan nüfus, toplam nüfusun yaklaşık % 12’sini oluşturmaktadır. Kırsal nüfus Doğu Anadolu ve Karadeniz Bölgesi’nde hızla azalmaktadır.

21 Türkiye’de Kentleşmenin Niteliği
Türkiye’deki kentleşme, geçmişteki ve günümüzdeki biçimi itibariyle “az gelişmiş ve gelişmekte olan ülkeler kentleşmesine benzemekte” olduğundan, “sağlıksız/hastalıklı” bir kentleşme özelliği gösterir. Geleneksel ilişkilerin çözülmesine paralel olarak hız kazanan kentleşme süreci, toplumun yeniden biçimlenmesi bağlamında çeşitli sorunlar da taşımaktadır.

22 Türkiye’de Kentleşmenin Niteliği
Kentleşmenin kaynağı durumunda olan göçler, kırdan kente doğru tek yönlüdür. Bu süreç çoğunlukla doğrudan büyük kentlere yönelme biçiminde gerçekleşmekle birlikte bazen de önce ilçelere ya da küçük kentlere gitmek gibi ara geçiş noktaları kullanılarak gerçekleşmektedir. Türkiye’de kentleşmeyi belirleyen faktörler, kentleşmenin niteliğini ve özelliğini kendine özgü hale getirmekte, bu yönüyle de endüstrileşmiş ülkelerin kentleşmesinden farklılaşmaktadır.

23 Türkiye’de Kentleşmenin Niteliği
Türkiye’deki kentleşmenin en belirgin özelliği, büyük kentlerin daha da büyümesiyle ortaya çıkan “metropol kentler”dir. İstanbul, Ankara, İzmir, Adana, Kocaeli, Bursa, Mersin gibi kentler her yıl ortalama bir kentin birkaç katı büyümektedirler. Bu bağlamda, nüfusu ve daha fazla olan kentlerin sayısında sürekli bir artış görülürken, orta büyüklükteki kentlerle kasabaların kentsel nüfus içindeki payları azalmaktadır. Kentsel nüfusun kent sayısından daha hızlı artmasına bağlı olarak “ortalama kent büyüklüğü” de artmaktadır. Ülkemizde “büyük kent” sayılabilecek olan kentlerin kentli nüfustan aldıkları pay 1950’de %43,8 iken 1960’ta %45,3’e, 1970’te %58,5’e, 1980’de %63,3’e, 1990’da %67,4’e, 2000’de %70’e ve 2010’da da %77’ye yükselmiştir. Bu veriler ışığında Türkiye’de kentleşmenin daha çok belli büyüklüğün üzerindeki kentlerle ilgili bir süreç olduğu görülür.

24 Türkiye’de Kentleşmenin Niteliği
Türkiye’de kentleşme oranı Batılı endüstrileşmiş ülkelere göre düşük iken kentleşme hızı son derece yüksektir. 1965’ten sonra yıllık ortalama kentleşme hızı, çeşitli yıllar itibariyle sırasıyla % 7,2, % 6,3, % 5,1, %4,3, % 4 ve %3,6 olup, son dönemlerde yavaşlama eğilimindedir. Kentlerdeki nüfus artış hızının, gelişmiş ülkelerdekinden yüksek oluşu da kentleşme tipinin gelişmekte olan ülke kentleşmesine benzediğini ortaya koymaktadır.

25 Teşekkür ederim. Doç.Dr. Ahmet MUTLU