FİİLLER (EYLEMLER).

... konulu sunumlar: "FİİLLER (EYLEMLER)."— Sunum transkripti:

1 FİİLLER (EYLEMLER)

2 FİİLLER (EYLEMLER) Kainaatta iki temel öge vardır:
Birincisi her türlü canlı, cansız nesne ve kavramı karşılayan isimler. İkincisi bu isimlerin meydana getirdiği iş, oluş, ve hareketleri bildiren fiiller. Varlıkların yaptığı iş, oluş, ve hareketleri şahıs ve zamana bağlı olarak bildiren kelimelere fiil denir. oku - malı -sın yaşa – mış - ım git - ecek - iz sev – di - m Fiiller, kalıcı kavram ya da varlıkları karşılamaz. Bunları, yukarıda da belirttiğimiz gibi hareketleri, oluşları, durumları karşılar.

3 Fiiller anlattıkları hareketlerin niteliğine göre 3 gruba ayrılır:
1) Kılış Fiilleri: Yapılan işten etkilenen bir nesnenin olduğu fiillerdir. Bu fiillerde hareketin mutlak bir nesneye yönelmiş olması gerekir. Örneğin “kırmak” eyleminin oluşabilmesi için mutlaka kırılacak bir nesnenin olması gerekir. iç-mek, taşı-mak, fırlat-mak, oku-mak 2) Durum Fiilleri: Oluşum sırasında nesneye ihtiyaç göstermeyen fiillerdir. Yani bu fiillerde hareket vardır; ama bu hareket nesneyle ilgili değildir. otur-mak, doğrul-mak, yürü-mek, uzan-mak 3) Oluş fiilleri: Bu tür fiillerde bir hareket yoktur. Bunlar öznenin yapısında bir değişme bildirir. sol-mak, doy-mak, kızar-mak, uza-mak

4 FİİLLERDE ZAMAN (ANLAM) KAYMASI
Fiil çekimlerinde kullanılan kip ve zaman ekleri her zaman kendi anlamlarında kullanılmaz. Bu ekler birbirlerinin yerine de geçebilir. Kısaca, cümlede yüklemin çekimlendiği kip veya zamanla işin yapıldığı kip veya zamanın farklı olmasına anlam kayması denir. Sizi yarın burada bekliyorum. (bekleyeceğim) (şimdiki zaman) (gelecek zaman) Alparslan Malazgirt Savaşı’nı kazanıyor (kazandı) (şimdiki zaman) (geçmiş zaman) Ben kitap okumayı çok seviyorum. (severim) (şimdiki zaman) (geniş zaman)

5 Hoca bir gün eşeğine ters biner. (binmiş)
(geniş zaman) (geçmiş zaman) Biraz sonra gideriz. (gideceğiz) (geniş zaman) (gelecek zaman) Allah’ım sen bu çocukları affet. (emir kipi) (istek anlamında) Şu konuşan Ali olacak. (olmalı) (gelecek zaman) (gereklilik kipi) Yarın bu işi bitireceksiniz. (gelecek zaman) (emir kipindedir.)

6 EK FİİL (EK EYLEM) İsim soylu kelimelere eklenerek onların yüklem olmalarını sağlayan ve basit çekimli fiillere eklenerek birleşik çekimli fiiller oluşturan (-i mek) fiiline ek fiil denir. İsimlere gelerek onları yüklem yapar. (Ama fiilleştirmez.) basit çekimlidir. Basit zamanlı fiillere gelerek birleşik zamanlı fiil yapar.

7 1) Ek fiilin dört basit çekimi vardır.
a) bilinen geçmiş zaman: “-idi” hasta – y – dı – m hasta – y – dı – n hasta – y – dı hasta – y – dı – k hasta – y – dı – nız hasta – y – dı – lar O, sınıfımızın en çalışkanıydı. (çalışkanı idi.) Birkaç gündür çok rahatsızdım. (rahatsız idim.)

8 b) Öğrenilen geçmiş zaman: “-imiş”
yok – muş – um yok – muş – sun yok – muş yok – muş – uz yok – muş – sunuz yok – muş – lar En büyük oğlu doktormuş. (doktor imiş.) Savaş sırasında ben çocukmuşum. (çocuk imişim.)

9 c) Geniş Zaman: Geniş zamanda “-i mek” fiili yoktur. İsme getirilen şahıs ekleriyle yapılır. iyi – y – im iyi – sin iyi (dir) iyi – y – iz iyi – siniz iyi – (dir) – ler Bugün hava çok güzel. Bu çocuk süper.

10 d) Dilek – Şart kipi: “-ise”
dertli – y – se – m dertli – y – se – n dertli – y – se dertli – y – se – k dertli – y – se – niz dertli – ler – se (Bu kipte kelime yüklem olmaz. Cümleye şart anlamı katar.) NOT: Ek fiil yardımıyla sadece isimler değil, isim soylu zamir, sıfat, edat gibi sözcükler ve tamlamalar da yüklem olabilir. Seni telefonda arayan bendim. Önceki gün hava çok sıcakmış. Bu ödül, okul birincisinindir.

11 NOT: Ek fiilin 3. Tekil şahsında kullanılan “-dır” eki çoğu zaman
düşer. Ali bugün okulda (dır.) Bütün konularda çok dikkatli (dir.) NOT: Ek – fiil eki olan “-im” diğer “-ım, ve –m” ekleriyle karıştırılmamalıdır. Ben bir öğretmenim. (ek fiil) Bu yıl vefat etmiş öğretmenim. (iyelik eki)

12 2) Ek fiilin ikinci görevi ise basit çekimli (zamanlı) fiillere gelerek onları birleşik çekimli hale getirmektir. Merdivenlerden yavaş yavaş in – er – di. başar – ır – idim başar – ır – imiş başar – ır – isem

13 EK FİİLİN OLUMSUZU Ek fiille çekimlenmiş sözcükler “değil” edatıyla olumsuz yapılır. öğretmendim öğretmen değildim. hastaysa hasta değilse. şairim şair değilim. NOT: Diğer fiillerin “-me, -ma” ile, ek fiilin “değil” ile olumsuz yapılması, ek fiilin bulunmasını oldukça kolaylaştırır. ÖRNEK: Karnım iki gündür açtı. Kapıyı ardına kadar açtı. Karnım iki gündür açmadı. Karnım iki gündür aç değildi.

14 EK FİİLİN SORU ŞEKLİ Ek fiilin sorusu “-mı, -mi” soru ekiyle yapılır.
güzelmiş güzel miymiş? temizdi temiz miydi?

15 EK FİİLİN OLUMSUZ SORU ŞEKLİ
güzelmiş güzel değil miymiş? temizdi temiz değil miydi?

16 FİİLİMSİLER Fiillerden türemiş olmakla birlikte bir fiil gibi
çekimlenemeyen,olumlu, olumsuz, şekilleri yapılabilen ve cümlede isim, sıfat, zarf gibi görevlerde kullanılan sözcüklerdir. Fiilimsiler üç grupta incelenir.

17 1) İsim Fiil: Fiillere “-mek, -mak, -me, -ma, -iş, -ış, -uş, -üş” eklerinin getirilmesiyle yapılır. İsim fiil ekleri: “ma – y – ış – mak” şeklinde akılda tutulabilir. Onu burada bulmak mümkün değil. Size gelmeyi ben de çok istemiştim. Onun yemek hazırlayışını hiç gördün mü? En sevdiğim şey okumaktır. NOT: Bu ekleri benzer eklerle karıştırmamak gerekir. Sana, bir daha buraya gelme demiştim Bana sorunun cevabını açıkla-ma – ma – na çok üzüldüm.

18 NOT: Olumsuzluk eki, fiilimsi eklerinden daima önce gelir.
Bizimle gel – me – y – iş – ine çok üzüldüm. İsim – fiillerle ikileme kurulabilir. bitmek tükenmek, gidiş geliş, okuma yazma İsim – fiiller sıfat görevinde kullanılabilir. yapma çiçek, asma köprü, takma yol İsim tamlamalarının tamlayanında bulunabilir. çalışma masası, görüş mesafesi İsim – fiiller cümlede isim görevinde kullanılabilir. çalışma saatlerinizi değiştireceğiz.

19 NOT: İsim – fiil eklerini alan bazı sözcükler, kalıcı isim görevi üstlenir. Artık sözcük fiilimsi olmaktan çıkmış, bir nesneye ad olmuştur. Hiçbir eylem özelliği kalmamıştır. Biraz ekmek alabilir miyim? Bu bilgileri danışma verdi. Derste yağış türlerini işledik. Cümledeki altı çizili sözcükler artık varlıkları veya kavramları karşılayan birer isim olmuştur. NOT: Sözcüğün isimleşip isimleşmediğini anlamak için, onu olumsuz şekle getirebiliriz. Kelimenin olumsuzu yapılıyorsa isim – fiil demektir. Ayrıca isimleşen kelimelerde eylem özelliği olmazken isim – fiillerde eylem özelliği ise hâlâ vardır. Ekinleri ekim ayında ekmek gerekir. (isim – fiil) Bu adam bir oturuşta bir ekmeği yer. (isim)

20 2) Sıfat Fiil: Fiillere “-an, -ası, -mez, -ar, -dik, -ecek, -miş” eklerinin getirilmesiyle yapılır. Çoğu zaman sıfat görevinde kullanılır. Kışta açan çiçeklerin ömrü az olur. Çıkası gözün koca arabayı görmedi mi? Senin ne bitmez çilen varmış böyle. Burada benim işime yarar bir şey yok. Size biraz bilinmedik fıkralar anlatayım. Bana gazeteleri getirecek biri lazım. Eskimiş ayakkabılarını değiştirdi. NOT: İsim – fiillerde olduğu gibi sıfat – fiil eklerini alan bazı kelimeler fiilimsi olmaktan çıkarak kalıcı isim yapar.

21 Gelecek sizin olacak. Yakacak paraları toplndı. Dolmuş az önce kalktı. Bu tamlamanın tamlayanı düşmüş. Sıfat – fiiller adlaşmış sıfat görevi yapabilir. Gelen gideni aratır. (Gelen kişi giden kişiyi aratır) Gelen giden insanlar, bitmez tükenmez dertler. NOT: Kimi zaman sıfat – fiiller çekimli fiillerle karıştırılabilir. Gideceğim bu şehirden artık. (çekimli fiil) Gideceğim herkes tarafından biliniyor. (fiilimsi)

22 3) Zarf – fiil: (bağ – fiil, Ulaç):
Fiillere “-ıp, -ip, -up, -üp, -arak, -erek, -ınca, -ince, -unca, -ünce, -dıkça, -dikçe, -dukça, -dükçe, -madan, -meden, -a, -e, -alı, -eli, - ken, -maksızın, -meksizin” ekleri geirilerek oluşturulur. “ken – y – alı a – siy – e ince ip arak – dıkça e – madan maksızın” formülüyle ekler daha kolay hatırlanabilir. Kapıyı açınca karşımda onu gördüm. Soruları çözdükçe konuyu daha iyi anlıyorum. Bize haber vermeden gitmeyin. Bu kağıdı müdüre imzalatıp getirin. Televizyon seyrederken uyuya kalmışım. Gezdiği yerleri anlata anlata bitiremiyordu. Sadece kitap okuyarak bu bilgiler kazanılmaz.

23 NOT: Bağ – fiil eklerinin diğer fiilimsi eklerinden önemli bir
farkı vardır. Diğer fiilimsilerden sonra isim çekim ekleri kullanılabildiği halde bağ – fiillerden sonra hiçbir çekim eki kullanılmaz. Ancak çok az sayıda istisnaları vardır. Sen bunu anlayıncaya kadar, sana anlatacağım.

24 FİİLLERDE YAPI Yapılarına göre fiiller üçe ayrılır. BASİT FİİLLER
Herhangi bir yapım eki almamış, yalnızca kök durumundaki fiillerdir. Fiilin bölünmeyen en küçük parçası köktür. Al – mak, koş – mak, bil – mek, sor – mak, ağla – mak Derslerine çok çalış. Kitabı hemen oku.

25 NOT: Çekim ekleri sözcüğün yapısını değiştirmez.
geldi, geliyor, gelecek, gelmiş NOT: Türkçe’de fiil köklerinin yanında, bir de hem isim hem fiil kökü olan ikili kökler vardır. ağrı, boya, tat TÜREMİŞ FİİLLER Fiil ya da isim köklerine, fiil yapım eklerinin getirilmesiyle türetilen fiillerdir. başla, görüş, bulun, garipse Günde iki defa dişlerini fırçalar. Bahçedeki çiçekleri suladık. Türemiş fiiller, fiillerden, isimlerden ya da yansımalardan türetilir.

26 Fiilden türemiş fiiler:
bakış, sevin, kırıl, akıt, düşür İsimden türemiş fiiller: gözle, avla, selamlaş, incel, yaşa Yansımadan türemiş fiiller: çatla, patla, gürle, şırılda, tıkırda

27 BİRLEŞİK FİİLLER İki ya da daha çok sözcüğün bir araya gelerek oluşturdukları fiillerdir. Birleşik fiiller üçe ayrılır: Yardımcı fiille kurulan birleşik fiiller: İsim soylu bir sözcük ile bir yardımcı fiilin bir araya gelmesiyle oluşan birleşik fiillerdir. Bu fiilllerde asıl anlam, ism soylu kelimelerdir. Türkçe’de kullanılan başlıcayardımcı fiiller: Etmek, olmak, eylemek, buyurmak, kılmak (isim + yardımcı fiil)

28 Etmek: Uzun uzun kendinden söz etti. Hep şikayetçi olacağına biraz da şükret. Bu lüzumsuz işler beni hasta ediyor. NOT: “etmek” yardımcı fiil bazen asıl fiil olarak da kullanılır. Şemsi, boş vakitlerinde emlak komisyonculuğu ediyordu.

29 Olmak: Gelmemiz iyi oldu. Tanıştığıma memnun oldum. Kıymetli eşyalarım kaybolmuş. NOT: “olmak” fiili de kendi başına kullanılabilir. Bir kız çocukları daha oldu. Yemek henüz olmamış. Buyurmak: Fikrimizi söylemek için müsaade buyurun. Nasıl emir buyurulursa öyle yaparız.

30 Eylemek: Gönül sabreyle, sabreyle Aşkın beni mest eyledi Aldı gönlüm hasta eyledi Öldürmeye kasteyledi Gel gör beni aşk n’eyledi (yunus emre) Kılmak: Verilen hüküm icra kılındı. Denetim konusunda yetkili kılındı.

31 NOT: Yardımcı fiiller bazen isimlere ayrı bazense isimle birleşik
şekilde yazılır. Birleşik fiilin oluşması sırasında “düşme ya da türeme” şeklinde ses değişikliği varsa, iki sözcük bitişik yazılır. Ses değişikliği yok ise iki sözcük ayrı yazılır. sabır et sabret kayıp ol kaybol şükür et şükret af et affet his et hisset

32 2) Kurallı Birleşik Fiiller:
Bir fiil kök veya gövdesi ile kalıplaşmış bir fiilin bir ekle birleşip bir araya gelmesiyle oluşan fiillerdir. Bu fiillerde asıl anlam birinci sözcüktedir. Kalıplaşmış fiil, aslı fiilin anlamına hareketlilik kazandırır. Kurallı birleşik fiiller dörde ayrılır: a) Yeterlilik fiili b) Tezlik fiili c) Yaklaşma fiili d) Sürerlilik fiili

33 a) Yeterlilik fiili: Fiil kök ya da gövdesine “- e bilmek” getirilmesiyle oluşur. Fiil kök ya da gövdesine + - e bilmek anlatabilmek, sorabilmek, görebilmek Yeterlilik fiili “gücü yetme, yapabilme, başarma ya da ihtimal” anlamı bildirir. Bu soruları hepiniz cevaplayabilirsiniz. (gücü yetme) Eve tek başına gidebilir. (gücü yetme) Bu yaz İzmir’e gidebilirim. (ihtimal) İçeri girebilir miyim? (izin isteme)

34 NOT: Yeterlilik fiilinin olumsuzu yapılırken “bilmek” fiili kullanılmaz
olumsuzluk eki fiil kök ya da gövdesine “-ama, -eme” şeklinde eklenir. sorabilir soramaz dövebilir dövemez b) Tezlik fiili: Fiil kök ya da gövdesine “-ı vermek” getirilmesiyle oluşur. Fiil kök ya da gövdesine + -ı vermek Tezlik fiili; tezlik, çabukluk, birdenbirelik anlamı bildirir. Birden karşımıza çıkıverdi. Biz otururken içeri giriverdi. Tezlik fiili önemsememe anlamı da katabilir. Atıver şunları dışarı. Ne olacak, bir gün daha geliverirsin.

35 NOT: Tezlik fiilinin olumsuzu iki türlü yapılır.
Olumuzluk eki “vermek” fiilinden sonra getirilir. görüverdi görüvermedi açıverdi açıvermedi Olumsuzluk eki asıl fiilden sonra getirilir. geliverdi gelmeyiverdi uyuyuverdi uyumayıverdi

36 d) Sürerlilik fiili: Fiil kök veya gövdesinden sonra “durmak, gelmek, kalmak ve koymak” fiillerini eklenmesiyle oluşur. fiil kök veya gövdesine e gelmek -e durmak -e kalmak -e koymak Sürerlilik fiili, fiilde bildirilen işin devamlılığını, devam ettiğini bildirir. Uzaklaşan otobüsün ardından bakakaldı. Anlatılanları duyunca hepimiz hayretten şaşakaldık. NOT: Sürerlilik fiilinin olumsuz şekli yoktur.

37 3) Anlamca Kaynaşmış Birleşik Fiiller:
(deyim halindeki fiiller): İsim soylu sözcük ya da sözcüklerle bir fiilin bir araya gelip birleşmesiyle oluşur. Birleşme sırasında birleşik fiili oluşturan sözcüklerde en az biri, bazen de hepsi kendi anlamının dışında kullanılabilir. boy ölçüşmek, ileri sürmek, ağır basmak, başvurmak, kulağına gelmek, elinden tutmamak...

38 Birleşik fiilin oluşumu sırasında yalnız fiil, kendi anlamından
uzaklaşabilir. Zavallı buralarda çok eziyet çekti. Yapılanlara dayanamayıp hasta düştü. Hem isim hem de fiil kendi anlamından uzaklaşabilir. Şartlarımız elvermiyor.