TÜRKÇE DİL BİLGİSİ CÜMLE ve ÖGELERİ

... konulu sunumlar: "TÜRKÇE DİL BİLGİSİ CÜMLE ve ÖGELERİ"— Sunum transkripti:

1 TÜRKÇE DİL BİLGİSİ CÜMLE ve ÖGELERİ www.ogretmen.info

2 Örnek Ah, elim yandı! Bilseniz ne kadar sevinçliyim! Ne mutlu Türküm diyene! (Atatürk) d) Tamamlanmamış cümlelerin sonuna üç nokta (...) konur.Örnek - Teyzeniz hastaymış, geçmiş olsun. Şimdi nasıllar? - Onu dün...

3 I. CÜMLENİN ÖGELERİ “Aysel Antalya’yı görmedi.” cümlesini incelediğimizde, cümleyi oluşturan ögelerin üç değişik görevde bulunduğunu görmekteyiz: yüklem, özne, tümleç. 1. Yüklem Parçadan aldığımız: “Dün sabah okula giderken seni pencereden gözlüyordum.” “Yolda bir kadına çarptın.” cümlelerinde “gözlüyordum”, “çarptın” sözcükleri bir iş, oluş, eylem bildirmektedir. İş, oluş, eylem bildiren bu sözcükler birer fiildir. Cümledeki görevleriyle, “yüklem” dir.

4 Bir cümledeki varlıkların yaptığı işi, eylemi, içinde bulunduğu oluşu bildiren sözcüklere “yüklem” denir. Örnek İlk öğrenimi bu kentte yaptın. yüklem Babası bilgisayar almış. yüklem Yüklem, sözcük dizilerine cümle niteliği kazandıran bir ögedir. Bu nedenle cümlenin temel ögesi sayılır. Tek bir yüklemle de cümle kurulabilir. Bu tip cümlelerin bir tek ögesi varmış gibi görünse de, özne, yüklenim sonundaki kişi ekinde gizlidir. Açıkça söylenmeyip yüklemin sonundaki kişi ekinde gizli olan özneye “gizli özne” denir. Yaşlı kadın yavaş yavaş dışarı çıktı. yüklem

5 Örnek Kaçtım. yüklem - Kaçan kim? - Ben (gizli özne) Ağlıyordu. yüklem - Ağlayan kim? - O (gizli özne)

6 2. Özne “Özlen yarın Gaziantep’e gidecek.” “Berk annesini özlemişti.” “Ağaçlar yapraklarını döktü.” cümlelerinde “Özlen” kelimesi eylemi yapan varlığı, “Berk” kelimesi oluş içinde bulunan varlığı, “ağaçlar” kelimesi de oluş içinde bulunan varlığı bildirmektedir. “Özlen”, “Berk”, “ağaçlar” kelimeleri bu nedenle cümlelerin özneleridir. Bir cümlede yüklemin bildirdiği işi, eylemi yapan ya da oluş içinde bulunan varlığa “özne” denir.

7 Özneyi bulmak için, yükleme “Kim?” ya da “Ne?” sorularından birisi sorulur.Örnek Murat karı çok seviyordu. özneyüklem (Seven kim?) Bir karga ağaçta yuva kurdu. özneyüklem (Kuran ne?) Atatürk 1881 yılında Selânik’te doğdu. özneyüklem (Doğan kim?)

8 Ben dondurmayı çok severim. özneyüklem (Seven kim?) Onlar bu eve dün taşındılar. özneyüklem (Taşınan kim?) Kızcağız tir tir titriyordu. özneyüklem (Titreyen kim?) Babam eve bir balıkla döndü. özneyüklem (Gelen kim?)

9 Özne-yüklem uyumu: a) Özne hangi şahıs ise, yüklem de aynı şahıs ekini alır. Buna “ özne-yüklem uygunluğu ” denir.Örnek Siz, ilk defa yazı hayatınıza nasıl başladınız? özneyüklem Murat okula doğu koştu. özneyüklem O, 1972’de Bandırma’da doğdu. özneyüklem

10 b) Şayet özne birden çok ise, o zaman yüklemlerde bazı değişmeler olur. Aşağıdaki cümleleri inceleyelim: q Ali, Murat ve ben, Pamukkale’yi çok severiz. özneyüklem (Öznelerden biri birinci tekil veya çoğul şahıs ise yüklem birinci çoğul şahıs eki alır.) q Ali, Murat ve siz, Pamukkale’yi çok seviyorsunuz. özneyüklem (Öznelerden biri ikinci tekil ya da çoğul şahıssa, yüklem ikinci çoğul şahıs eki alır.)

11 q Ali, Murat ve o, Pamukkale’yi çok seviyorlar. özneyüklem (Öznelerden biri üçüncü tekil şahıs ya da çoğul şahıssa, yüklem üçüncü çoğul şahıs eki alır.) q Ali, Murat ve sen, Pamukkale’yi çok severiz. özneyüklem (Birden çok öznenin içinde birinci, ikinci ve üçüncü tekil veya çoğul şahıs zamirleri bulunursa, yüklem birinci çoğul şahıs olur.)

12 Örnekler Yaşlı kadın kapıya vurdu. özneyüklem Ahmet ödevlerini yaptı. özneyüklem c) Bir cümlede özne tekil bir şahıssa, yüklem de tekil; çoğul bir şahıssa yüklem de çoğul olur. Çocuklar vazoyu kırdılar. özneyüklem

13 Örnekler Ağaçlar çiçek açtı. özneyüklem d) Özne, insan dışındaki bir varlıksa (cansız varlıklar, hayvanlar, bitkiler) çoğul olsa bile yüklem tekil olur. Mor menekşeler, yoksul camları süslüyordu. özneyüklem Köpekler havlıyordu. özneyüklem

14 Örnekler Ormandaki tüm hayvanlar, kurnaz tilkinin yaptıklarını anlatıyorlardı. özneyüklem e) Öznelerin çoğul hayvan, bitki veya cansız varlıklar olan cümlelerde kişileştirme sanatı yapılmışsa, yüklemleri de çoğul olur: f) Özne, birin üstündeki sayı sıfatlarıyla veya birçok, birkaç gibi belgisiz sıfatlarla kurulmuş bir sıfat tamlamasıysa, yüklem tekil olur: Örnekler Dört çocuk parka gitti. özneyüklem

15 Birkaç adam bahçe duvarına yaklaştı. özneyüklem Üç turist otelde kaldı. özneyüklem g) Özne topluluk ismiyse, çoğul olsa bile yüklem tekil olur. Örnek Aileler, çocuklarının eğitimini düşünmek zorundadır. özneyüklem h) Özne, vücut organlarını gösteren çoğul bir sözcükse yüklem tekil olur.

16 Kulakları az işitiyor. özneyüklem Örnekler Gözleri görmez oldu. özneyüklem i) Özne zamanı gösteren çoğul bir sözcükse yüklem tekil olur. Örnek Aylar, yıllar birbirini kovaladı. özneyüklem ı) Öznesi, çoğul, soyut olan isimlerin yüklemi tekil olabilir. Örnek Dostlar alışverişte görsün. özneyüklem Duygularım sanki yok oldu. özneyüklem

17 Örnekler Mersin’de çok güzel parklar var. özneyüklem Okulda kimseler yok. özneyüklem Ancak, bazen “yok” kelimesini çoğul olarak kullanırız.Örnek Bahçede yoklar. k) Saygı göstermek amacıyla özne tekil, yüklem çoğul kullanılır. j) Yüklemleri “var”, “yok” sözcüklerinden biri olan cümlelerde özneler, çoğul da olsa yüklem tekil olur.

18 Örnekler Cumhurbaşkanımız yarın Paris’e gidecekler. özneyüklem Sayın Valimiz de toplantıda bulunacaklar. özneyüklem 3. Tümleç “Sizi bahçede gördük.” “Öznur bugün gelecek.” cümlelerindeki “bahçede”, “bugün” kelimeleri yüklemi yer ve zaman bakımından tamamlamaktadır. “bahçede” ve “bugün” kelimeleri, bu nedenle, cümlelerin tümleçleridir.

19 Bir cümlede yüklemi yer, zaman, sebep, araç ya da hâl gibi çeşitli yönlerden tamamlayan kelime ya da kelime gruplarına “tümleç” denir. Tümleç çeşitleri Düz tümleç (nesne) Dolaylı tümleç Zarf tümleci Edat tümleci a) Düz tümleç (nesne) “Kaptan gemiyi hareket ettirdi.” “Murat resim yapıyor.” cümlelerinde “gemiyi”, “resim” kelimeleri yüklemin bildirdiği iş, hareket ve oluşlardan etkilenen varlıkları göstermektedir. “gemiyi” ve “resim” kelimeleri bu nedenle bu cümlelerin nesneleridir.

20 Cümlede öznenin yaptığı işten etkilenen varlığa “ nesne ” denir. İki çeşit nesne vardır. Belirtisiz nesne: Nesne ismin yalın hâlindedir. Nesneyi bulmak için yükleme “Ne?” sorusu sorulur. Örnekler Annem kitap almış. öznebelirtisizyüklem (Kimnesne almış?)(Ne almış) Özge bilgisayar kullanıyor. öznebelirtisizyüklem (Kullanannesne kim?)(Ne kullanıyor?)

21 Badem ağaçları çiçek açtı. öznebelirtisizyüklem (Açan ne?)nesne (Ne açtı?) Murat şiir okudu. öznebelirtisizyüklem (Okuyannesne kim?)(Ne okudu?) Belirtili nesne: Nesne ismin “-i” hâlindedir. Nesneyi bulmak için yükleme “Neyi?”, “Kimi?” soruları sorulur. Örnekler Burcu defterini kapladı. öznebelirtisizyüklem (Kaplayannesne kim?)(Ne kapladı?)

22 Kirli hava sağlığımızı bozuyor. öznebelirtisizyüklem (Bozan ne?)nesne (Neyi bozuyor?) Aysel ödevini yaptı. öznebelirtisizyüklem (Yapannesne kim?)(Neyi yaptı?) O beni sevmiyor. öznebelirtisizyüklem (Sevmeyennesne kim?)(Kimi sevmiyor?) Murat onu affetmedi. öznebelirtisizyüklem (Affetmeyennesne kim?)(Kimi affetmedi?)

23 b) Dolaylı Tümleç “Yarın parka gideceğiz.” “Kiracılar evden çıktı.” “Onları arka bahçede gördüm.” cümlelerindeki “parka”, “evden”, “arka bahçede” kelimeleri yüklemin bildirdiği iş ve hareketlerin yöneldiği, bulunduğu, çıktığı yeri bildirmektedirler. Bu nedenle “parka”, “evden”, “arka bahçede” kelimeleri bu cümlelerden dolayı tümleç görevindedirler. Bir cümlede yüklemin bildirdiği iş, hareket ya da oluşun geçtiği, başladığı, ayrıldığı, bulunduğu, yöneldiği yerleri belirten tümleçlere “ dolaylı tümleç ” denir. Dolaylı tümleçler ismin, “-e”, “-de”, “-den” hâl eklerinden birini alırlar. Yükleme “Nereye?”, “Nerede?”, “Kime?”, “Kimde?” ve “Kimden?” soruları sorularak bulunur.

24 Örnekler Atatürk Selânik’te doğdu. öznedolaylıyüklem (Kimtümleç doğdu?)(Nerede doğdu?) Reşit Paris’e gitti. öznedolaylıyüklem (Kimtümleç gitti?)(Nereye gitti?) İlk adımlarını bu sokakta attın.Sen belirtili nesnedolaylıyüklemGizli Özne tümleç (Nerede attın?) Seni pencereden gördüm.Ben belirtilidolaylıyüklemGizli Özne nesnetümleç (Nereden gördüm?)

25 Öğretmen öğrencilerine ders anlatıyordu. öznedolaylıbelirtisizyüklem (Kimtümleçnesne anlatıyor?)(Kime anlatıyordu?) Ana fikrini konuşmanın giriş bölümünde belirtmiş. O belirtilidolaylı tümleç yüklemGizli nesne(Nerede belirtmiş?)Özne Annem bizi yanına çağırdı. öznebelirtilidolaylıyüklem nesnetümleç (Nereye çağırdı?)

26 c) Zarf Tümleci “Berk bugün doktora gidecek.” “Sabah çok geç kalktım.” “Kahveyi sütlü içerim.” cümlelerindeki, “bugün”, “çok geç”, “sütlü” kelimeleri yüklemleri; durum, zaman, miktar yönünden tamamlamaktadırlar. Bu nedenle “bugün”, “çok geç”, “sütlü” kelimeleri zarf tümlecidir. Cümlede yüklemin bildirdiği eylem ya da oluşu yer, zaman, hâl, azlık-çokluk bakımlarından tamamlayan tümlece “zarf tümleci” denir. Zarf tümleçleri yükleme “Ne zaman?”, “Nasıl?”, “Nereye?”, “Ne kadar?” soruları sorularak bulunur.

27 Uyarı: Uyarı: “Nereye?” sorusuna cevap veren “içeri, dışarı, yukarı, aşağı, ileri, geri, öte, beri” gibi kelimeler yer zarfı oldukları için cümle içinde “ zarf tümleci ” görevi görürler. Ancak bu kelimeler, ismin hâl eklerini aldıkları takdirde, zarf tümleci görevinde bulunmazlar. Örnekler Aysel gelecek sene üniversiteye başlayacak. öznezarf tümlecidolaylı tümleçyüklem (Ne zaman başlayacak?) Atatürk 1881’de Selanik’te doğdu. öznezarf tümlecidolaylı tümleçyüklem (Ne zaman doğdu?)

28 Geceleri pencereden şehrin ışıklarını seyrederim.Ben zarf tümlecidolaylıbelirtili nesneyüklemGizli (Ne zamantümleçözne seyrederim?) Şafakla beraber yola çıktık.Biz zarf tümlecidolaylıyüklemGizli (Ne zamantümleçözne çıktık?) Birkaç gün sonra tatile çıkacağız.Biz zarf tümlecidolaylıyüklemGizli (Ne zamantümleçözne çıkacağız?) Yolcular telaşla vapura bindiler. öznezarf tümlecidolaylıyüklem (Nasıltümleç bindiler?)

29 Güneş batınca şehrin ışıkları birer birer yandı. zarf tümleciöznezarfyüklem (Ne zamantümleci yandı?)(Nasıl yandı?) Akşama doğru hava birden bozdu. zarf tümleciöznezarfyüklem (Ne zamantümleci bozdu?)(Nasıl bozdu?) d) Edat Tümleci “Ahmet gemiyle gidecek.” “Mutlu olmak için kitap okuyun.” cümlelerindeki “gemiyle”, “mutlu olmak için” kelimeleri yüklemi sebep ve vasıta bakımından tamamlamaktadırlar. Bu nedenle “gemiyle”, “mutlu olmak için” kelimeleri edat tümlecidir.

30 Bir cümlede yüklemin anlamını sebep, araç vb. yönlerden tamamlayan tümleçlere “edat tümleci” denir. Edat tümlecini bulmak için yükleme “Ne ile?, “Kim ile?”, “Ne için?”, “Kim için?” soruları sorulur. Örnekler Ablam Gaziantep’e uçakla gidecek. öznedolaylı tümleçedat tümleciyüklem (Ne ile gidecek?) Mutlu olmak için kitap okuyun.Siz edat tümlecibelirtisizyüklemGizli (Niçinnesneözne (okuyun?)

31 Bir zamanlar kardeşimle iyi anlaşırdım.Ben zarf tümleciedat tümlecizarfyüklemGizli tümleciözne (Kiminle anlaşırdım?) Kardeşimin binmesi için bahçeye salıncak kurdum.Ben edat tümlecidolaylıbelirtisizyüklemGizli (Ne için kurdum?)tümleçnesneözne Resim yapmak için deniz kenarına indi.O edat tümlecidolaylıyüklemGizli (Ne için indi?)tümleçözne Yaş günü için kazak örüyor.O edat tümlecibelirtisizyüklemGizli (Ne için örüyor?)nesneözne

32 Dersimiz bitti… www.ogretmen.info