Temel Kavramlar İki Tür Akıl Yürütme

... konulu sunumlar: "Temel Kavramlar İki Tür Akıl Yürütme"— Sunum transkripti:

1 Temel Kavramlar İki Tür Akıl Yürütme
Prof. Dr. Mehmet Elgin

2 Temel Kavramlar İddia: Doğru veya yanlış değeri alan cümledir.
Eleştirel Düşünme: Bir iddiayı kabul etme, ret etme veya o iddia hakkında yargıdan kaçınma seçeneklerinden hangisini ne derecede eminlik ile belirleyeceğimizi dikkatli ve bilinçli bir şekilde yapma işidir. Mesele: En geniş anlamda uzlaşmazlık veya belirsizlik içeren bir sorundur. Argüman (akıl yürütme): Bir iddia (sonuç) ve bu iddiayı desteklemek için öne sürülen gerekçelerden (öncül) oluşan cümleler bütünüdür. Olgu: Doğruluğu yerleşik ve genel kabul gören yöntemlere göre gösterilmiş iddialar. Kanaat: Bir kişinin doğruluğuna inandığı iddiadır ancak iddianın doğruluğu gösterilmiş olmak zorunda değildir.

3 Temel Kavramlar Olgusal Mesel: Eğer bir meseleyi sonuca bağlamak için yerleşmiş ve genel kabul görmüş yöntemler varsa, o mesele olgusal konu hakkındadır. Olgusal Olmayan Mesele (Salt Kanaat Konusu): Eğer bir meseleyi sonuca bağlamak için yerleşmiş ve genel kabul görmüş yöntemler yoksa, o mesele olgusal olmayan meseledir. Nesnel İddialar: Olgusal meseleler hakkındaki iddialar nesnel iddialardır. Nesnel iddialarda tartışan taraflardan birinin iddiası doğru (nesnel olarak) diğerinin iddiası yanlış (nesnel olarak) olmak zorundadır. Öznel İddialar: Salt kanaat konusu olan meseleler hakkındaki iddialar öznel iddialardır. Öznel iddialarda tartışan tarafların iddialarının biri doğru diğeri yanlış olmak zorunda değildir.

4 «Duygularının aklını köreltmesine asla izin verme» Baba Filminden (The God Father)
Duygulardan tamamen yoksun birini insan olarak tanımlamak bile çok zor olabilir. Hume bizi harekete geçiren akıl değil duygulardır demiştir ve çoğu zaman nasıl davranacağımız konusunda bize duygularımız çok da yerinde rehberlik eder. Örneğin, kimsesiz bir çocuğa yardımcı olmak gibi veya tehlikede olan bir arkadaşımıza yardımcı olmak için düşünmeden harekete geçmemiz gibi. Öte yandan bazen duygularımız bizim önemli konularda akılcı kararlar vermemize de engel olabilir; ya da, Baba Filminde Don Corleon’un oğlu Michael Corleon’a verdiği öğütte ima edildiği gibi duygularımız aklımızı köreltebilir. Sonuç olarak, akıl da duygular da insanı tanımlayan ve birbirini tamamlayan özelliklerdir. O nedenle, duygularımıza kulak vermek kadar akıllı varlıklar olarak akıl yürütme yeteneğimizi kullanmamız ve ilgili olguları ve iyi kurulmuş argümanları dikkate almamız da önemlidir ki bunu yapmak Don Corleon’un söylediği gibi duygularımızın aklımızı köreltmesini engeller.

5 Bilişsel Önyargılar: İnanma Yanlılığı
Bize bir argüman veya akıl yürütme sunulduğunda çoğu zaman bilinçaltı süreçlerimizde farkında olmadan devrede olduğundan sadece o argümana odaklanıp verilen gerekçelerin sonucu gerçekten destekleyip desteklemediğini değerlendirmekten uzaklaşırız. Bilişsel önyargılar bizim bunu yapmamıza engel olur. Bütün köpekler hayvandır. Bazı hayvanlar kangaldır. O halde, bazı köpekler kangaldır. Bu argümanın öncülleri sonucunu destekliyor mu? Hayır çünkü ‘bazı hayvanlar kedidir’ deyip buradan ‘bazı köpeklerin kedi’ olduğu sonucunu çıkarmak ile yukarıda ‘bazı köpekler kangaldır’ sonucunu çıkarmak arasında hiçbir farklılık yoktur. Bizim burada argümana odaklanmamızı engelleyen bilinçaltı bilişsel bir önyargımızın devreye girmiş olmasıdır: doğru olduğunu güçlü bir şekilde inandığımız sonuç önermesine odaklandık ve bunun doğruluğu için öne sürülen gerekçeleri hiç hesaba katmadan bir değerlendirme yaptık. Bu duruma inanma yanlılığı adını vereceğiz.

6 Bilişsel Önyargılar: Zihinsel Kestirme
Bir konuyu ne sıklıkla düşündüğümüze bağlı olarak bazen olaylara olduğundan daha fazla olasılık atfetme durumudur. Örneğin, sürekli uçak kazaları ile ilgili haber okuyup, TV izlersek uçak kazalarına gerçekte olduğundan daha fazla olasılık atfetme eğilimi gösteririz. Buna Zihinsel Kestirme veya Psikolojideki terminoloji ile Bulunabilirlik Kısayolu diyoruz.

7 Bilişsel Önyargılar: Sözde Mutabakat Yanlılığı
Çoğu zaman kendi çevremizdeki insanların da bizi gibi düşünüyor olmasından toplumun genelinin de bizim gibi düşünüyor olduğu gibi bir sonuca gideriz. Bu duruma Sözde Mutabakat Yanlılığı adını vereceğiz. Bu bir yanlılıktır çünkü gerçekte çevremizdeki insanların toplama oranı küçük bir örneklem grubu oluşturacaktır.

8 Bilişsel Önyargılar: Etkileşimli Talep
Etkileşimli Talep veya başka adı ile Topluluk Etkisi Psikolojisi görüşlerimizi diğer insanların görüşlerine uygun hale getirme eğilimidir. Örneğin, sınıfta sorular bir soruya dair bir kanaat oluşmaya başlarsa herkesin görüşlerini bu kanaat doğrultusunda değiştirmesi eğilimi bunlardan bir tanesidir. Hatta bazı durumlarda oluşmaya başlayan kanaat ne kadar akıl dışı olsa da bu durumun ortaya çıktığı psikologların yaptığı çalışmalarla gösterilmiştir.

9 Bilişsel Önyargılar: Olumsuzluk Yanlılığı
Yine psikologların yaptığı çalışmalarda büyük oranda bizlerin olumsuz haberi olumlu olan habere göre daha fazla ağırlık verme eğilimindeyiz. Yani bir konuda bir olumlu bir de olumsuz haberi değerlendirmemizi istenildiğinde baştan olumsuz haberin doğruluğuna dair bir yanlılık içerisindeyiz. Bu duruma Olumsuzluk Yanlılığı diyoruz.

10 Bilişsel Önyargılar: İç-Grup Yanlılığı
İç-Grup Yanlılığı kendi sosyal, ekonomik, siyasi, mesleksel ve vb. dahil olduğumuz gruplardaki insanları değerlendirirken daha olumlu ama bizim dahil olduğumuz gruplara dahil olmayan insanları değerlendirirken daha olumsuz olma eğilimi gösteriyoruz. Bununla bağlantılı olan başka bir yanlılık ise Temel Yükleme Hatasıdır. Kendi dahil olduğumuz gruplara dahil olan insanların başarılarını, çok çalışmaya, çabaya, akıllı olmaya vs. bağlarken başarısızlıkları da şansızlığa bağlama eğimindeyizdir; ancak, bizim dahil olduğumuz gruplara dahil olmayan insanları değerlendirirken onların da hayatın zor şartları tarafından çevrelendiğini ve benzer zorlukların da onlar için geçerli olduğunu unutup, onların başarılını şansa bağlarken başarısızlıklarını ise tembelliğe ve onların kişisel eksikliklerine bağlama eğiliminde oluruz.

11 Bilişsel Önyargılar: Yetkiliye İtat
Yine Stanley Millgram (psikolog) insanların yok yere diğer insanlara sadece yetkili emir verdiği için bir çeşit oyunda bile elektrik verebileceğini göstermiş ve bu çalışmalarını kitaplaştırmıştır. Deneyde, beyaz önlük giyen birileri sıradan insanlara (deneklere) masum insanlara öldürücü elektrik şoku vermeyi emrettiğinde, deneklerin bunu kolaylıkla yapabileceğini göstermiştir.

12 Bilişsel Önyargılar: Aşırı Özgüven Etkisi
Örneğin bir sınavın nasıl geçtiği ile ilgili öğrenciler genellikle kendilerinin sınavda aldıkları notlardan daha başarılı olduğunu düşünme eğilimindedir. Bu durum hayatın bir çok alanı için de geçerlidir. Aşırı Özgüven doğruyu bulmamızı sağlayan değil, görmemizi engelleyen durumdur.

13 Bilişsel Önyargılar: Ortalamadan Daha-İyi Aldanması
Yine yapılan çalışmalarda bir çok insanın çeşitli özellikler bakımından kendilerini ortalamanın üzerinde değerlendirme eğiliminde olduklarını göstermiştir. Örneğin, Eleştirel Düşünme kitabının yazarları Moore ve Parker öğrencilere bir anket uygulayıp eleştirel düşünmelerini değerlendirmelerini istemiştir. Öğrencilerin, yüzde sekseninden fazlası kendilerinin yüzde onluk dilime gireceğini söylemişlerdir. Daha sonra, bu Ortalamadan Daha-İyi Aldatması öğrencilere açıklandığında da gelişme sınırlı kalmıştır.

14 Bilişsel Önyargılar Neden Önemli
Her hangi bir ön yargı bizim eğriyi doğrudan ayırmamızın önünde engeldir. O nedenle, eleştirel düşünmenin amacı doğruya ulaşmak olduğuna göre her türlü önyargıdan kurtularak akıl yürütmeleri veya argümanları değerlendirmemiz gerekir. Fakat bilişsel önyargılar diğerlerine göre daha önemlidir çünkü kendimizi kurtarmamızın en zor olduğu türden önyargılardır. Bunun nedeni, bu önyargıların bilinçaltımıza yerleşmiş olması ve çoğunlukla farkında bile olmamamızdır. O nedenle, argümanları değerlendirirken bilişsel önyargılar konusunda farkındalığımızı daha yüksek tutmamız gerekir. Don Carleon’un sözünü biraz değiştirerek söyleyecek olursak: «Duygularımızın ve önyargılarımızın aklımızı köreltmesine izin vermemeliyiz».

15 Doğruluk ve Bilgi Bu iki kavram da felsefe tarihi boyunca tartışıla gelmiştir ancak biz bu derste bu kavramları günlük kullanımlarına yakın ele alacağız. Doğruluk: Bir iddia doğrudur ancak ve ancak o iddia hakkında olduğu şeye denk düşüyorsa. Örneğin, “Bugün günlerden Çarşambadır” iddiası doğrudur ancak ve ancak bugün günlerden Çarşamba ise. Bilgi: Bir kişi bir iddiayı bilir ancak ve ancak (a) o kişi o iddianın doğruluğuna inanıyor, (b) iddia doğru ve (c) o kişinin o iddianın doğruluğuna dair güçlü delilleri var ve iddianın yanlışlı olduğunu düşünmesi için hiçbir sebep yoksa.

16 İki Tür Akıl Yürütme: Dedüksiyon
Dedüktif Argüman: Argümanın öncüllerinin (gerekçeler) sonucunu (iddia) ispatladığı iddia edilen argümanlardır. Eğer iddia doğru ise, argüman iyi (geçerli) bir argümandır; eğer iddia yanlış ise argüman kötü (geçersiz) bir argümandır. Geçerlilik: Bir argüman geçerlidir ancak ve ancak o argümanın öncüllerini doğru sonucunu yanlış kabul etmek olması mantıksal olarak imkansız ise.