FİİLLER(EYLEM) İş, oluş ve hareket bildiren sözcüklere fiil denir. Bir sözcüğün fiil (eylem) olup olmadığını anlamak için o sözcüğün hem cümledeki anlamına.

... konulu sunumlar: "FİİLLER(EYLEM) İş, oluş ve hareket bildiren sözcüklere fiil denir. Bir sözcüğün fiil (eylem) olup olmadığını anlamak için o sözcüğün hem cümledeki anlamına."— Sunum transkripti:

1 FİİLLER(EYLEM) İş, oluş ve hareket bildiren sözcüklere fiil denir. Bir sözcüğün fiil (eylem) olup olmadığını anlamak için o sözcüğün hem cümledeki anlamına hem de “mek, mak” mastar ekini alıp alamadığına bakmak gerekir. Araba (mak) bilgisayar(mak) ben(mek) güzel(mek) Gül(mek) yaz(mak) büyü(mek) geç(mek)

2 FİİLLER(EYLEM) Gül(mek) yaz(mak) büyü(mek) geç(mek) Gülmek sana çok yakışıyor.Fiilimsi (isim-fiil) NOT: Bir sözcük mastar eki olan –mek, -mak ile birlikte kullanılmışsa fiil değil fiilimsidir. Ali’nin bir atı vardı. Ali eve çok geç vardı. Yüklem Yüklem Bu sözcükler her zaman fiil midir?

3 FİİLLER(EYLEM) Fiiller karşıladıkları anlamlara göre üçe ayrılmıştır. 1.İş (kılış) Fiilleri 2.Oluş Fiilleri 3.Durum (hareket) fiilleri

4 FİİLLER(EYLEM) 1.İş (kılış) Fiilleri: Hareketi anlatan fiillerdir. Bu işi yapan bir özne vardır ve bu işten etkilenen bir nesne bulunur. Nesne bulunduğu için bu fiiller geçişli fiillerdir diyebiliriz. İş-kılış fiillerinin başına “onu” kelimesini getirdiğimizde anlamlı bir ifade oluşur. “Neyi, kimi” sorularına cevap verirler. Ahmet, elindeki taşı suya attı. Neyi? sildi. anlattı. temizledi. yazdı. onu

5 FİİLLER(EYLEM) 2. Oluş fiilleri: Kendiliğinden oluşan değişikliği anlatan fiillerdir. Oluş fiillerinde zaman unsuru vardır, eylemin gerçekleşmesi için belli bir sürenin geçmesi gerekir, çünkü zamanla ortaya çıkan durumu anlatırlar. Bu eylemler nesne alamadıkları için geçişsizdirler. Dolayısıyla “neyi, kimi” sorularına cevap vermezler. Beş sene içinde çok hızlı yaşlandı. Neyi? büyümüş. sarardı. ağarıyor. zayıflamış. onu GETİRİLEMEZ

6 FİİLLER(EYLEM) 3. Durum fiilleri: Öznenin içinde bulunduğu durumu anlatan fiillerdir. Eylem öznenin kendi iradesi ile gerçekleşmiştir; ancak yapılan işten etkilenen herhangi bir nesne yoktur, nesneye ihtiyaç duyulmaz. Dolayısıyla nesne alamadıkları için geçişsiz fiillerdir, “neyi, kimi” sorularına cevap veremezler, başına “onu” sözcüğü getirildiğinde anlamsız olur. Uzun zamandır ilk kez güldü. Neyi? uyumuş. dinlendi. ağlıyor. korkacak. onu GETİRİLEMEZ

7 FİİLLER(EYLEM) ÇEKİMLİ FİİL: Bir fiilin kip ve şahıs ile ifade edilmiş haline “çekimli fiil” denir. Oku – yor- um Çekimli fiil Eylemin kim tarafından ve ne zaman yapıldığını bildiriyor.

8 FİİLLER(EYLEM) FİİLLERDE KİP Türkçede kipler iki grupta incelenir. Haber Kipleri Dilek Kipleri 2.Geniş zaman kipi 5.Duyulan geçmiş zaman 4.Görülen geçmiş zaman 1.Şimdiki zaman kipi 3.Gelecek zaman kipi 2.Dilek-şart kipi 4.Emir Kipi 1.Gereklilik kipi 3.İstek kipi

9 FİİLLER(EYLEM) FİİLLERDE KİP Haber Kipleri -yor 2.Geniş zaman kipi 5.Duyulan geçmiş zaman 4.Görülen geçmiş zaman 1.Şimdiki zaman kipi 3.Gelecek zaman kipi-ecek… -mış… -r, ar… -dı… Ekleri

10 FİİLLER(EYLEM) FİİLLERDE KİP Dilek Kipleri -meli Dilek-şart kipi Emir kipi Gereklilik kipi İstek kipi-e -se - Ekleri

11 FİİLLER(EYLEM) Burada cuma günleri pazar kuruluyor. Gelecek zaman Paramı hemen şimdi isterim. Çocuk bir de bakar ki çantası yerinde yok. Arabayı yazın alırız. Nasrettin Hoca birgün pazara gider.Duyulan geçmiş zaman Şimdiki zaman Duyulan geçmiş zaman Geniş zaman Bunu alacak, götürecek, dayına teslim edeceksin. Altı aylıkken dişim çıktı. Annen yarın baklava yapıyor mu? Kolay gelsin. Emir Duyulan geçmiş zaman Gelecek zaman İstek kipi yerine

12 FİİLLER(EYLEM) Bir kipin-zamanın, bir başka kip yerinde kullanılmasına fiillerde zaman-anlam kayması denir. Bir başka ifadeyle; eylemin, çekimlenişine göre taşıması gereken anlamın dışına çıkmasıdır.

13 FİİLLER(EYLEM) ŞAHIS EKLERİ Şahıs ekleri, eylemin hangi şahıslar tarafından yapıldığını gösterir. Türkçede ben, sen, o, biz, siz onlar olmak üzere altı şahıs vardır. ben 2. Tekil şahıs eki 1. Çoğul şahıs eki 1. Tekil şahıs eki 3. Tekil şahıs ekio sen biz 2. Çoğul şahıs ekisiz 3. Çoğul şahıs ekionlar -ım - -sın -ız -sınız -lar

14 FİİLLER(EYLEM) FİİLDE ÇATI Yüklem olan fiilin cümledeki özne ve nesne ile olan ilişkisine “fiilde çatı” denir. Ceviz, bu tür açık alanlar için vazgeçilmez bir ağaçtır. İsim cümlesi Aşağıdaki cümleyi çatı bakımından inceleyelim. NOT: Yüklemi isim olan cümlelerde (isim cümleleri) çatı aranmaz.isim

15 FİİLLER(EYLEM) FİİLDE ÇATI Fiilde çatı konusu, eylemin cümledeki nesneyle ve özneyle olan ilişkisi bakımından ikiye ayrılmaktadır. B-ÖZNESİNE GÖRE FİİLLER 1. Geçişli fiiller 3. Oldurgan fiiller A- NESNESİNE GÖRE FİİLLER 2. Geçişsiz fiiller 2. Edilgen fiiller 1. Etken fiiller 3. Dönüşlü fiiller 4. Ettirgen fiiller 4. İşteş fiiller

16 FİİLLER(EYLEM) FİİLDE ÇATI Peki eylemin nesne alıp almaması ne demektir? Eylem, bir nesne üzerinde gerçekleşmiyor. Eylem, bir nesne üzerinde gerçekleşiyor. Eylemin belirttiği hareket, olay ya da kılış nesne üzerinde gerçekleşiyorsa yani bir “nesneyi” etkiliyorsa, bu fiil nesne alabiliyor ve geçişli demektir. Kuşlar yemlerini yediler. Sabah yürüyüşe çıktık.

17 FİİLLER(EYLEM) Nesne alabilen fiillerdir. (Cümlede nesne varsa veya nesne sonradan eklenebiliyorsa cümlenin yüklemi geçişli bir fiildir demektir.) 1. Geçişli fiiller: A- NESNESİNE GÖRE FİİLLER Cümlede nesneyi buldurmaya yönelik olan “neyi, kimi ve ne” sorularına cevap verebilen fiillerdir. Geçişli fiiller, başına “onu” kelimesi geldiğinde anlamlı bir ifade oluştururlar. (Çünkü onu kelimesi cümlede nesne görevinde bulunur.)

18 FİİLLER(EYLEM) Bozulan televizyonu hemen tamir etti. 1. Geçişli fiiller: A- NESNESİNE GÖRE FİİLLER Marketten meyve ve sebze aldım. Havalimanında yaklaşık yarım saat bekledim. Hiç sıkılmadan, büyük bir keyifle dinlerdik.

19 FİİLLER(EYLEM) Nesne alamayan fiillerdir. Cümleye dışarıdan herhangi bir nesnenin getirilemediği fillerdir. 2. Geçişsiz fiiller: A- NESNESİNE GÖRE FİİLLER Yükleme sorulan ve nesneyi buldurmaya yönelik olan “neyi, kimi ve ne” sorularına cevap veremeyen fiillerdir. Geçişsiz fiillerin başına “onu” kelimesi getirmeye çalıştığınızda anlamda bir bozukluk ile karşılaşırsınız.

20 FİİLLER(EYLEM) Bu olaydan sonra tamamen içine kapandı. 2. Geçişsiz fiiller: A- NESNESİNE GÖRE FİİLLER Beni görünce hemen boynuma sarıldı. Yorgunluktan gelir gelmez yatağına uzandı. UYARI: Dilimizde bazı kelimeler cümle içinde kazandıkları anlamları ile hem geçişli hem de geçişsiz şekilde kullanılabilmektedir. Yolda köpek sürüsü ile karşılaştığımdan eve kadar koştum. (Geçişsiz) Beden eğitimi öğretmenliği için dört yüz metreyi iki dakikada koştum. (Geçişli) Odanın içinde sabahtan beri dolaşıyordu. (Geçişsiz) (Neyi dolaşıyordu = ? ) Bu tarihi sarayı keyifle dolaşıyordu. (Geçişli) (Neyi dolaşıyordu = Bu tarihi sarayı)

21 FİİLLER(EYLEM) Geçişsiz bir fiilin “-r, -t, -tır” eklerinden birini alıp geçişli hale getirilmesiyle oluşan fiile “oldurgan çatılı fiil” denilmektedir. 3. Oldurgan fiiller: A- NESNESİNE GÖRE FİİLLER Oldurgan Fiil Uyu-mak Düş-mek Geçişsiz Fiil Kaç-mak Kaç-ır-mak Uyu-t-mak Düş-ür-mek Gül-mek Gül-dür-mek

22 FİİLLER(EYLEM) Arkadaşımın bu hareketi beni çok korkuttu. 3. Oldurgan fiiller: A- NESNESİNE GÖRE FİİLLER Misafirleri için bütün bir hindiyi pişirdi. Oyuncularını iki gün boyunca dinlendirdi.

23 FİİLLER(EYLEM) Geçişli bir fiilin kök ya da gövdesine “-r, -t, -tır” eklerinden birinin veya ikisinin üst üste getirilmesiyle oluşturulan, bunun sonucunda geçişlilik derecesi arttırılan (bir nevi çift geçişli) fiillere “ettirgen çatılı eylemler” denir. 4. Ettirgen çatılı fiiller: A- NESNESİNE GÖRE FİİLLER Ettirgen Fiil Temizle-mek Bul-mak Geçişli Fiil Sil-mek Sil-dir-mek Temizle-t-mek Bul-dur-mak Kes-mek Kes-tir-mek

24 FİİLLER(EYLEM) Bal mumundan heykelini yaptırmış. 4. Ettirgen fiiller: A- NESNESİNE GÖRE FİİLLER Misafirlerin tümünü havaalanından aldırdı. Bütün evi ona sildirdi. NOT: Ettirgen fiillerde, eylem çoğunlukla özne tarafından değil de bir aracı tarafından yapılır, özne işi ya ikinci bir kişiye yaptırır ya da ikinci kişiyi aracı koyarak üçüncü kişiye yaptırır.

25 FİİLLER(EYLEM) B- ÖZNESİNE GÖRE FİİLLER 2. Edilgen fiiller 4. İşteş fiiller 1. Etken fiiller 3. Dönüşlü fiiller

26 FİİLLER(EYLEM) Cümlede bildirilen işin, hareketin gerçek özne tarafından bizzat gerçekleştirildiği fiillere “etken fiil” denir. 1.Etken çatılı fiiller: B- ÖZNESİNE GÖRE FİİLLER Onarma işini, özne kendisi yapmıştır. Şairler insanı tanımayı başaramazlarsa şiirden uzaklaşırlar. Sahneye çıkınca salondakileri başımla selamladım. Babam bahçenin kapısını onardı. Hızla yağan yağmurun altında arabaya doğru koştuk. Gerçek özne UYARI: Gizli özne de cümledeki eylemi bizzat kendisi yaptığından gerçek özne olarak incelenir, bu yüzden cümlede özne gizli şekilde verilse bile yüklem etken çatılı fiil olur

27 FİİLLER(EYLEM) Eylemi gerçekleştiren kişi ya da varlığın belli olmadığı fiillere “edilgen çatılı fiiller” denir. 2.Edilgen çatılı fiiller: B- ÖZNESİNE GÖRE FİİLLER Etken çatılı fiillere –l ve –n ekleri getirilerek yapılır. Edilgen eylemle kurulmuş cümlelerde özne, gerçek özne değildir. Sözde özne olarak kullanılır.

28 FİİLLER(EYLEM) 2.Edilgen çatılı fiiller: B- ÖZNESİNE GÖRE FİİLLER Söndürme işini yapan öznedir. Etken. Yangın kısa sürede söndürüldü. Kitaptaki yanlışlar düzeltildi. İtfaiye yangını kısa sürede söndürdü. Editör kitaptaki yanlışları düzeltti.Gerçek özne Sözde özne Odanın her yerini süsledi. Gerçek özne Odanın her yeri süslendi. Sözde özne Etken Edilgen Etken Edilgen Bu bina Hasan usta tarafından yapıldı.Örtülü sözde özneEdilgen

29 FİİLLER(EYLEM) Fiil, -l ve –n ekleri almasına rağmen eylemin kim tarafından yapıldığı belli olan, yapılan işten etkilenenin özne olduğu fiillerdir. 3.Dönüşlü çatılı fiiller: B- ÖZNESİNE GÖRE FİİLLER Gerçek özne - Etken Oda süslendi. Çocuk babasının kollarına atıldı. Fadime odayı süsledi. Fadime süslendi.Gerçek özne – Dönüşlü (işten etkilenen öznedir.) Sözde özne - Edilgen Gerçek özne - Dönüşlü Murat, eve gider gitmez yıkandı.Gerçek özne - Dönüşlü İki yıllık eşinden tek celsede boşandı.Gerçek özne - Dönüşlü

30 FİİLLER(EYLEM) Fiil kök ve gövdelerine –ş eki getirilerek yapılan eylemlerdir. Bu tür fiillerde karşılıklı yapma veya birlikte/beraberce yapma anlamı vardır. 4.İşteş çatılı fiiller: B- ÖZNESİNE GÖRE FİİLLER Birlikte Yapılan İşteş Fiiller Dövüş- selamlaş- İtiş- Araş- görüş- buluş- Karşılıklı İşteş Fiiller Tartış- haberleş- atış- Ötüş-bekleş- gülüş- Uçuş- ağlaş- kaçış- Koşuş- doluş- kapış- Yazış- anlaş- bağrış-

31 FİİLLER(EYLEM) DİKKAT: Fiilerden bazıları doğrudan “ş” işteşlik eki almadığı halde, kalıplaşarak birden fazla kişi tarafından yapılma anlamı kazandıkları için işteş olarak kabul edilirler. 4.İşteş çatılı fiiller: B- ÖZNESİNE GÖRE FİİLLER Karşılıklı yapma anlamı var. İşteş Savaş(mak) Dertleş(mek) Uzunca bir zamandan sonra tekrar barıştılar. Güreş(mek) Sözleş(mek) Tüm sınıf bu sınavı geçebilmek için gece gündüz çalıştı. İşteş çatılı bir fiil değildir. Çalış- kök halindedir. –ş işteş eki almamıştır. ‘Çalıştım’ şeklinde tekil olabilmektedir.

32 FİİLLER(EYLEM) Aşağıdakilerden hangisi nesne-yüklem ilişkisi bakımından diğerlerinden farklıdır? A) Kentin kapısından çıkarken bir ses duydu. B) Çocuklarını ve komşularını da çağırdı. C) Parmaklarıyla sana başkalarını işaret edecekti. D) Kimseden yardım istemeden çocuklarını bugünlere getirdi. E) Hayata, fakir bir köylü çocuğu olarak başlamıştı. FİİLDE ÇATI CEVAP:E

33 FİİLLER(EYLEM) Aşağıdaki cümlelerden hangisi özne-yüklem İlişkisi bakımından diğerlerinden farklıdır? A) Her iki taraftan da olumlu cevaplar alındı. B) Oda, alçı bloklarla ortasından ikiye bölündü. C) Gelişimi kutlamak için büyük törenler düzenlendi. D) içindeki aşk ateşi yeniden alevlendi o gün. E) Sohbet hırkası son defa giyilmişti bu akşam. FİİLDE ÇATI CEVAP:D

34 FİİLLER(EYLEM) Ek fiil, tek başına bir anlamı olmayan ancak eklendiği sözcüğe çeşitli anlamlar yükleyen ve bazı görevleri bulunan “i-mek” fiilidir. Ek fiil nedir? Bir fiil çeşidi midir? Fiiller gibi çekimlenebilir mi? Olumsuz çekimleri yapılabilir mi? Ek fiilin görevleri nedir? EK FİİL (EK EYLEM) KipEk fiil Ek fiil; kip ve şahıs ekleri alabilir. Ek fiilin sadece 4 kiple çekimi vardır. diİ Görülen geçmiş zaman kipi mişİ Öğrenilen geçmiş zaman kipi seİ Şart kipi dirİ Geniş zaman kipi

35 FİİLLER(EYLEM) Ek fiil konusunu çoktan öğrenmişti. Film çok güzeldi. EK FİİL (EK EYLEM) Aldığın şeyler çok pahalıymış. “Yusuf ile Züleyha” romanını tekrar okuyacakmış. Yatağın dağınıksa toplar mısın? Belki de söyledikleri doğrudur. ? Dikkat: Birinci cümlenin kipi, görülen geçmiş zamandır. ‘dı’ kipi isme değil düşmüş olan i- fiiline gelmiştir.

36 FİİLLER(EYLEM) 1-İsim ve isim soylu sözcüklere gelerek onları cümlede yüklem yapar. Ek fiilin iki görevi vardır:. EK FİİL (EK EYLEM) 2-Basit zamanlı fiillere gelerek onları birleşik zamanlı fiil yapar.

37 FİİLLER(EYLEM) Ek Fiilin Görülen Geçmiş Zamanı GÖREVLERİ: EK FİİL (EK EYLEM) Mesleğimi yapamadığım için mutsuzdum. (mutsuz idim) Hem evinde hem iş yerinde oldukça başarılı bir kadındı. (kadın idi) Sen ve ben çok iyi bir ekiptik. (ekip idik) Hazırlıklı olmamalarına karşın konuya hakimdiler. (hakim idiler) (hakimlerdi) Çok para verip aldığı arabanın motoru güçlü değildi. (değil idi) / (olumsuzu)

38 FİİLLER(EYLEM) Ek Fiilin Duyulan Geçmiş Zamanı GÖREVLERİ: EK FİİL (EK EYLEM) Bu ay faturaları ödeyecek kişi benmişim. ( ben imişim) Zannettiğimden de akıllıymışsın. (akıllı imişsin) (“y” kaynaştırma harfi) Yemekte şehriye çorbası varmış. (var imiş) Siz paradan değil, yürekten yana zenginmişsiniz. (zengin imişsiniz) Yollar, sanıldığı gibi karla kaplı değilmiş. (değil imiş) / (olumsuzu)

39 FİİLLER(EYLEM) Ek Fiilin Şartı GÖREVLERİ: EK FİİL (EK EYLEM) Akşamları çok yorgunsam spora gitmem. (yorgun isem) Gözlerin bozuksa seni mülakatta elerler. (bozuk ise) Tansiyonu yüksek, ateşi ise normalin üstünde. Bu duyduklarım doğru ise onlara dava açacağım. Sorular zor değilse neden bu kadar yanlış yaptın? (değil ise)/ (olumsuzu) Ek fiilin olumsuzu yapılabilir. Doğru ise / doğru değil ise Ek fiil Bağlaç

40 FİİLLER(EYLEM) Ek Fiilin Geniş Zamanı GÖREVLERİ: EK FİİL (EK EYLEM) Enstrüman çalma konusunda oldukça yetenekliyimdir. (yetenekliyim) Sandığımdan daha da hızlısın. Bu hayatta hiç kimse mükemmel değildir. Senden bana haber getiren yeşilbaşlı telli turnalardır. Yeni tasarladığım ayakkabı son derece şık bir görünüme sahip. (sahiptir) Olumsuzu

41 FİİLLER(EYLEM) Ek fiilin diğer görevi de basit zamanlı bir fiilin, birleşik zamanlı fiil olarak çekimlenmesini sağlamaktır. BİRLEŞİK ZAMANLI FİİLLER: EK FİİL (EK EYLEM) Basit zamanlı fiil nedir? Uyu + muş + um = Uyumuşum (Basit zamanlı fiil) Bir fiilin “tek kip eki” ve “şahıs” ile çekimlenmesi, o fiilin basit zamanlı fiil olması anlamına gelmektedir. Git + meli + yiz = Gitmeliyiz (Basit zamanlı fiil) Bil + iyor + sun = Biliyorsun (Basit zamanlı fiil)

42 FİİLLER(EYLEM) BİRLEŞİK ZAMANLI FİİLLER: EK FİİL (EK EYLEM) Birleşik zamanlı fiil nedir? Uyu + muş + idi + m = Uyumuştum (Birleşik zamanlı fiil) Fiilin birleşik zamanlı olması demek, ek fiil yardımıyla “iki kip ekinin” bir araya gelmesi demektir. Git + meli + ise + k = Gitmeliysek (Birleşik zamanlı fiil) Bil + iyor + imiş + sin = Biliyormuşsun (Birleşik zamanlı fiil)

43 FİİLLER(EYLEM) BİRLEŞİK ZAMANLI FİİLLER: EK FİİL (EK EYLEM) Birleşik zamanlı fiiller 3’e ayrılır. 1. Hikâye birleşik zamanlı fiiller 3. Şart birleşik zamanlı fiiller 2. Rivayet birleşik zamanlı fiiller Fiil kök + Kip eki + idi + Şahıs eki Fiil kök + Kip eki + ise + Şahıs eki Fiil kök + Kip eki + imiş + Şahıs eki Gördüydüm, uyumuştum, yazıyordum, yıkacaktı, beklerdin, gitmeliydim, yeseydim Yapmışmışım, özlüyormuş, boyayacakmışım, çözermişim, bileymişim, görseymişim Sorduysam, geçmişsen, satıyorsa, yiyeceksek, öğretirseniz, izlemeliyse

44 FİİLLER(EYLEM) (I) Teke onunla birlikte aşağı iniyordu. (II) Düz bir kayanın üstünde durdu. (III) Düzlüğün ortasında derince bir çukur vardı. (IV) Çukur ağzına kadar yağmur suyuyla doluydu. (V) Toros kayalıklarında çok görmüştü bunlardan. Yukarıdaki parçada numaralanmış cümlelerden hangisinde yüklem ek- eylemle çekimlenmemiştir? A) I. B) II. C) III. D) IV. E) V. EK FİİL CEVAP:B

45 FİİLLER(EYLEM) Aşağıdakilerden hangisinde ek-eylemin görevi diğerlerinden farklıdır? A) Kuş, mavi bir ışığa bürünmüş, uçuyordu. B) Örümcek ağ yapmış ve ağın köşesine sinmişti. C) Arının sırtında kendi suretini görürdü. D) Yüreğindeki sevinç daha da kaynaşıyordu. E) Burası kumluk değil, derin bir yardı. EK FİİL CEVAP:E