Doç. Dr. Ahmet UĞUR İnönü Üniversitesi İktisat Bölümü

... konulu sunumlar: "Doç. Dr. Ahmet UĞUR İnönü Üniversitesi İktisat Bölümü"— Sunum transkripti:

1 Doç. Dr. Ahmet UĞUR İnönü Üniversitesi İktisat Bölümü
MONOPOL (TEKEL) Doç. Dr. Ahmet UĞUR İnönü Üniversitesi İktisat Bölümü

2 Monopol Monopol (tekel) kavramı, alım-satıma konu olan bir mal veya hizmetin tek bir firma tarafından üretilmesi veya satılması olarak ifade edilmektedir. Bir diğer ifade ile bir piyasada çok sayıda alıcı karşısında tek satıcının bulunması monopol olarak adlandırılmaktadır. Satıcı tekeli de denilen monopolün iki karakteristik özelliği vardır: Birincisi monopolcünün arzını kontrol ettiği malın ikamesinin olmaması, ikincisi monopolcünün faaliyette bulunduğu piyasa başka firmaların girememesidir.

3 Monopolü Meydana Getiren Nedenler
Yasal Nedenler: Pazar imtiyazı, ürünün patent hakkı ve bir malın tek satıcısı olma hakkının yasa yoluyla bir firmaya verilmesi durumunda oluşan monopoldür. Ekonomik Nedenler: Doğal tekel durumu, firmanın yerleşim üstünlüğü, hammadde kaynaklarının sadece bir firmanın elinde bulunması gibi nedenlerden dolayı piyasa başka firmaların girmesinin mümkün olmadığı durumda ortaya çıkar. Doğal tekel, üretim ölçeğinin sadece tek bir firmanın üretim yapmasına imkan tanıdığı veya bir firmanın ölçek ekonomisinden dolayı diğer firmalardan daha düşük maliyetle üretim yapması sonucu malı daha düşük fiyata arz etmesi ile ortaya çıkar. Fiili Nedenler: Kartel ve Tröst gibi birleşmeler yoluyla da monopol ortaya çıkabilir. Kartel, büyük ölçekli firmaların pazar, fiyat, bölge paylaşımı gibi konularda işbirliği yapmaları anlamına gelir. Tröst ise firmaların tek bir firmaymış gibi davranmasının ötesinde birleşmelerini ifade etmektedir.

4 Monopolcünün Talep Eğrisi
Monopol piyasasında tanım gereği belirli bir malı üreten ve arz eden tek bir firma bulunmaktadır. Monopol piyasasında piyasa talebinin tamamı bir firmaya yöneldiğinden firma malına olan talep piyasa talebi ile çakışmaktadır. Diğer bir ifadeyle, negatif eğimli bir fonksiyon olduğunu söyleyebiliriz. Dolayısıyla, firma satışını arttırmak istiyorsa fiyatı düşürmek zorundadır.

5 Monopolcünün Talep Eğrisi

6 Monopolcünün Toplam Gelir Eğrisi
Toplam gelir, malın fiyatı ile satış miktarının çarpılması suretiyle elde edilir (TR = P x Q). Monopolcünün toplam gelir eğrisi, tam rekabetçi firmanın toplam gelir eğrisinden farklıdır. Çünkü monopolcü firma negatif eğimli bir talep eğrisiyle karşı karşıyadır. Monopolcü daha çok satmak istiyorsa, malın fiyatını düşürmek zorundadır. Monopolde toplam gelir fonksiyonunda hem P, hem de Q artık birer değişkendir.

7 Monopolcünün Toplam Gelir Eğrisi

8 Monopolcünün Toplam Gelir Eğrisi

9 Monopolcü Firmanın Ortalama Gelir Eğrisi
Ortalama gelir, birim başına düşen geliri ifade etmektedir. Toplam gelirin üretim miktarına bölünmesi suretiyle elde edilir. Ortalama gelir, malın fiyatına eşittir. Bu nedenle ortalama gelir eğrisi aynı zamanda firma talep eğrisini vermektedir. Monopolcünün ortalama gelir eğrisi, tıpkı tam rekabetçi firmanın ortalama gelir eğrisi gibi talebe eşittir. Ancak tam rekabetçi firmanın ortalama gelir ve talep eğrisi yatay eksene paralelken, monopolcü firmanın ortalama gelir ve talep eğrisi negatif eğimlidir.

10 Monopolcü Firmanın Marjinal Gelir Eğrisi
Marjinal gelir, bir malın satış miktarı bir birim arttırıldığında toplam gelirde meydana gelen değişikliği ifade eder. Yani satılan son birim maldan elde edilen gelirdir. Marjinal gelir eğrisi ortalama gelir eğrisine yön verir. Ortalama gelirin azalmasının nedeni marjinal gelirin ondan daha hızlı azalmasıdır.

11 Monopolcü Firmanın Marjinal Gelir Eğrisi

12 Monopolcü Firmanın Marjinal Gelir Eğrisi

13 Monopolcü Firmanın Marjinal Gelir Eğrisi
Monopolcü firmanın ortalama geliri ve talebi birbirine eşit; ancak marjinal gelirden büyüktür. Monopolcü firmanın marjinal hasılatının fiyattan ve ortalama gelirden düşük olmasının nedeni, malını daha çok satmak isteyen monopolcünün fiyatı düşürmek zorunda olmasıdır. Çünkü monopolcünün karşı karşıya olduğu talep eğrisi negatif eğimlidir. Hem ortalama gelir ve talep hem de marjinal gelir negatif eğimlidir. Marjinal gelir eğrisinin eğimi, ortalama gelir ve talep eğrisinin eğiminin iki katıdır. Diğer bir ifadeyle, ortalama gelir eğrisinin eğimi, marjinal gelir eğrisinin eğiminin yarısına eşittir. MR = 100 – 2Q AR = P = 100 – Q

14 Monopolcü Firmanın Marjinal Gelir Eğrisi
Monopolcü firma için marjinal gelir şu şekilde hesaplanabilir: Bu bağıntıya iktisat terminolojisinde Amoroso-Robinson Şartı (İlişkisi) denir.

15 Marjinal Gelir ve Toplam Gelir

16 Marjinal Gelir ve Toplam Gelir
Toplam gelirin negatif eğimli olduğu, esnekliğin birden küçük olduğu, marjinal gelirin sıfırdan küçük olduğu bölgede monopolcü firma üretim yapmaz. Monopolcü firma hasıla maksimizasyonunu amaçlıyorsa, esnekliğin bire eşit olduğu ya da marjinal gelirin sıfıra eşit olduğu noktada üretim yapar. Monopolcü firmanın üretim yapmayı tercih ettiği bölgede, e ≥ 1 veya MR ≥ 0 olacaktır.

17 Lerner Endeksi Monopolcü, malın fiyatını ya da satış miktarını belirleyebilir. Monopolcünün malın fiyatını belirleyebilme gücü “monopol gücü” olarak adlandırılır. Monopol gücü Lerner Endeksi ile hesaplanır. Lerner endeksi 0 ile 1 arasında bir değer almaktadır. Endeksin 1’e eşit olması mutlak tekel gücünü; 0’a eşit olması da tekel gücünü kaybettiğini ifade eder. Endeksin 1’e yakın olması tekel gücünün nispeten yüksek ve 0’a yakın olması da tekel gücünün nispi olarak düşük olduğu anlamına gelmektedir

18 Lerner Endeksi Monopolcünün malın fiyatını marjinal maliyetin üstünde belirleyebilme gücü arttıkça monopol gücü artmaktadır. Bu durum talebin fiyat esnekliği ile de ilgilidir. Talebin fiyat esnekliğinin sonsuz olduğu tam rekabet durumunda firma fiyatta küçük bir değişikliğe gittiğinde satış miktarı sıfıra düşer. Bu yüzden fiyatı, marjinal maliyetin üzerinde belirleyemeyeceği için monopol gücü sıfır olur. Talep esnekliği azaldıkça firma fiyat alıcı konumdan, fiyat belirleyici konuma geçer. Talep esnekliği azaldıkça firmanın malın fiyatını marjinal maliyetin üstünde belirleyebilme gücü arttığı için monopol gücü artar.

19 Monopolde Firma Dengesi
Monopol piyasasında aşırı kâr durumunda bile piyasaya yeni firma girişi olmayacaktır. Zira monopol piyasasında piyasaya giriş engellenmiştir. Bu nedenle de kısa dönemde aşırı kâr elde eden monopolcü firma, uzun dönemde de aşırı kâr elde edecektir. Kâr maksimizasyonu iki şekilde ifade edilebilir: Toplam gelir ile Toplam maliyet arasındaki farkın ençoklaşması durumu MR’nin MC’ye eşit olması durumu

20 TR – TC Yaklaşımına Göre Monopolcü Firmanın Dengesi

21 MR – MC Yaklaşımına Göre Monopolcü Firmanın Dengesi

22 Sayısal Örnek Talep fonksiyonu Q=40-0,25P olan tekelci bir firmanın toplam maliyet fonksiyonu ise aşağıdaki gibidir: TC= Q Q +800 Bu verilere göre tekelci işletmenin kar maksimizasyon üretim miktarı nedir? Bu üretim miktarında karı ne kadardır?

23 Monopolde Fiyat Farklılaştırması
Monopolcü, bir malın tek satıcısı olduğundan kârını maksimize etmek için farklı piyasalarda malı farklı fiyatlardan satabilir. Buna fiyat farklılaştırması denir. Fiyat farklılaştırması her zaman başvurulabilen bir uygulama değildir. Gerekli şartlar yerine geldikten sonra fiyat faklılaştırması yapılabilir. Aksi takdirde toplam hasılayı artırmaya yönelik yapılacak bir uygulama tersine toplam hasılayı azaltma sonucunu ortaya çıkarabilir.

24 Fiyat Farklılaştırması İçin Gerekli Şartlar
Monopolcü firma piyasadaki fiyatı belirleme gücüne sahip olacak kadar piyasaya hükmetme gücüne sahip olmalıdır Tüketicilerin, monopolcü firmanın ürettiği veya sattığı mala ilişkin talep esneklikleri farklı olmak zorundadır. Monopolcünün satış yaptığı piyasanın ayrışmış olması yani bir bölgede alım-satımı yapılan malın aynı fiyatlarla diğer bölgede alım-satımının yapılamaması gerekmektedir. Piyasalar bölünebilir olmalıdır. Ayrıca bölünebilen piyasalar arasında geçiş mümkün olmamalıdır. Bölünebilen piyasalar için talebin fiyat esnekliği farklı olmalıdır. Piyasayı alt piyasalara bölüştürmek için ek maliyetlerin olmaması yahut maliyetin göz ardı edilebilir olması gerekmektedir.

25 Birinci Derece Fiyat Farklılaştırması
Tam fiyat farklılaşması da denir. Monopolcü, fiyat farklılaştırmasını yaparken tüketicilerin satın alma güçlerini ve tercihlerini göz önünde bulundurarak farklı fiyat uygulamasına gitmektedir. Yani monopolcü, her bir alıcının katlanabileceği en yüksek fiyattan malı satar. Monopolcü, tam fiyat farklılaştırması yaptığında tüketici rantının tümünü ele geçirir.

26 İkinci Derece Fiyat Farklılaştırması
Miktarlar arası farklılaşma da denir. Monopolcü, tüketici rantının bir kısmını alamaz. Elektrik, su, telefon gibi devlet monopollerinde ürünün kullanım miktarına (belirli bir ton ya da k/w saatten sonra farklı fiyat uygulanması) göre farklı fiyat uygulanması bu duruma örnek gösterilebilir.

27 Üçüncü Derece Fiyat Farklılaştırması
Bazı monopolcülerin üretimine farklı talep esnekliklerine ait guruplardan talep gelebilir. Bu durumda monopolcü, piyasaları ayırır ve malın küçük kısmını talep esnekliği düşük olan piyasada yüksek fiyattan; kalan kısmını ise talep esnekliği nispeten yüksek olan piyasada düşük fiyattan pazarlayarak toplam kârını maksimize eder.

28 Üçüncü Derece Fiyat Farklılaştırması
Üçüncü derece fiyat farklılaşması yapabilmek için iki koşul söz konusudur: Birincisi, tüketicilerin düşük fiyatla satılan yerden malı satın alıp, yüksek fiyatla satılan yerde satma imkanının olmamasıdır. Yani arbitraj yapma imkanı olmamalıdır. İkincisi, bölünen piyasalarda talebin fiyat esnekliği farklı olmalıdır. Bu durumda monopolcü, piyasayı, talebin fiyat esnekliğine göre gruplandırır. Monopolcü, ilgili malı, talebin fiyat esnekliğinin yüksek olduğu alt piyasalarda düşük fiyatla; tersine talebin fiyat esnekliğinin düşük olduğu alt piyasalarda yüksek fiyatla satarak kârını maksimize eder.

29 Örnek Sorular Soru1: “Tekelci Güç”ün tanımı aşağıdakilerden hangisidir? (KPSS-2005) Firmanın fiyatını marjinal maliyetinin üzerinde belirleyebilme kabiliyetidir Firmanın marjinal maliyetini marjinal hasılatına eşitleyebilme kabiliyetidir Firmanın fiyatını marjinal maliyetine eşitleyebilme kabiliyetidir Firmanın fiyatını ortalama değişken maliyetinin üzerinde belirleyebilme kabiliyetidir Firmanın mutlak değer olarak arz esnekliğinin 1’den büyük olduğu fiyat (miktar) bölgesinde faaliyet gösterebilme kabiliyetidir

30 Örnek Sorular Soru2: Bir futbol takımı kadın seyircilere 20, erkek seyircilere 30 TL’den bilet satmaktadır. Bu futbol takımının uyguladığı fiyat farklılaştırması aşağıdakilerden hangisidir? (KPSS-2007) Birinci derece (tam) fiyat farklılaştırması İkinci derece fiyat farklılaştırması Üçüncü derece fiyat farklılaştırması Blok fiyat fiyat farklılaştırması Çift taraflı tarife yoluyla fiyat farklılaştırması Soru3: Negatif eğimli ve doğrusal bir talep eğrisinden elde edilen toplam hasılat eğrisinin şekliyle ilgili aşağıdaki ifadelerden hangisi kesinlikle doğrudur? (KPSS-2010) Yataydır Dikeydir U şeklindedir Ters U şeklindedir Talep fonksiyonu bilinmeden bir şey söylenemez

31 Örnek Sorular Soru4: fiyatın marjinal maliyete eşit olduğu noktada üretim yapan tekelci bir firmayla ilgili aşağıdaki ifadelerden hangisi doğrudur? (KPSS-2009) Tekelci firma karını maksimize etmektedir Tekelci firma karını minimize etmektedir Tekelci firma pozitif kar elde etmektedir Tekelci firma karını maksimize edebilmek için üretimini azaltmalıdır Tekelci firma karını maksimize edebilmek için üretimini arttırmalıdır Soru5: Monopolcü firma ürettiği mala olan talebin esnekliğini 3 olarak tahmin etmektedir. Malın birim fiyatı 15 TL’dir. Firmanın marjinal maliyet fonksiyonu MC=2+4Q ise, firmanın karını en çoklaştırdığı üretim düzeyi kaçtır? 5 4 3 2 1