İYELİK EKLERİ ÇOKLUK EKİ /-ki/ AİTLİK EKİ “mİ” SORU EDATI

... konulu sunumlar: "İYELİK EKLERİ ÇOKLUK EKİ /-ki/ AİTLİK EKİ “mİ” SORU EDATI"— Sunum transkripti:

1 İYELİK EKLERİ ÇOKLUK EKİ /-ki/ AİTLİK EKİ “mİ” SORU EDATI

2 b) İYELİK EKLERİ iye = sahip
Tanımı: İyelik ekleri, eklendikleri ismin kime ait olduğunu bildiren eklerdir. Konuşmada kişiler üçe ayrılır. Bunlar da teklik ve çoklukta olabilir: 1. konuşan / konuşanlar (ben / biz) 2. kendisine konuşulan / kendilerine konuşulanlar (sen / siz) 3. hakkında konuşulan / haklarında konuşulanlar (o / onlar)

3 b) İYELİK EKLERİ Türkçede iyelik ekleri şunlardır: a) Birinci teklik kişi iyelik eki (1Tie), /-m/ - İsim ünlüyle bittiğinde, doğrudan doğruya gelir: ütü+m, masa+m, yazı+m, usta+m, oda+m, kanka+m, anne+m, koca+m, amca+m, vb. İstisna: su+m değil de su+(yu)m (Tahminen: *sıb+ım > sub+ım > su(ø)+(y)um) - İsim ünsüzle bittiğinde, araya dar bir ünlü girer: kız+(ı)m, eş+(i)m, ev+(i)m, gül+(ü)m, oğul+(u)m (> oğlum), bilgisayar+(ı)m, vb. Bu dar ünlü, büyük ve küçük ünlü uyumuna uyar.

4 b) İYELİK EKLERİ b) İkinci teklik kişi iyelik eki (2Tie), /-n/ - İsmin sonunda ünlü varsa, o zaman doğrudan doğruya bu ek gelir: yara+n, sayı+n, koşu+n, teyze+n, aile+n, gösteri+n, ileti+n, vb. İstisna: su+n yerine su+(yu)n. - İsmin sonunda ünsüz varsa, ekten önce araya dar bir ünlü girer: ders+(i)n, saç+(ı)n, gurur+(u)n, göz+(ü)n, vb. Bu dar ünlü, büyük ve küçük ünlü uyumuna uyar.

5 b) İYELİK EKLERİ c) Üçüncü teklik kişi iyelik eki (3Tie), /-İ/ - Ek, büyük ve küçük ünlü uyumuna uyar. - İsim ünsüzle bittiğinde, ek doğrudan doğruya eklenir: saç+ı, ev+i, buz+u, söz+ü, vb. - İsim ünlüyle bittiğinde ise, ekten önce araya “s” kaynaştırma ünsüzü girer: deri+(s)i, kapı+(s)ı, kutu+(s)u, kötü+(s)ü, vb. (Not: “s” kaynaştırma ünsüzü sadece 3Tie’nden önce kullanılır!) İstisna: su+(s)u yerine su+(y)u. Yanlış kullanımlar (iki+(s)i’nden analojiyle): bir+i+(s)i, üç+ü+(s)ü, dört+ü+(s)ü (>dördüsü), beş+i+(s)i, vb. Doğru kullanımlar: bir+i, üç+ü, dört+ü (>dördü), beş+i, vb.

6 b) İYELİK EKLERİ ç) Birinci çokluk kişi iyelik eki (1Çie), /-mİz/ - Ek büyük ve küçük ünlü uyumuna uyar. - İsim ünlüyle biterse, doğrudan doğruya isme gelir: yapı+mız, bölge+miz, koşu+muz, görgü+müz, vb. İstisna: su+muz yerine su+(yu)muz. - İsim ünsüzle biterse, ekten önce araya büyük ve küçük ünlü uyumuna göre dar bir ünlü girer: çay+(ı)mız, dert+(i)miz (>derdimiz), tuz+(u)muz, söz+(ü)müz, vb.

7 b) İYELİK EKLERİ d) İkinci çokluk kişi iyelik eki (2Çie), /-nİz/ - Ek büyük ve küçük ünlü uyumuna uyar. - İsim ünlüyle biterse, doğrudan doğruya isme bu ek gelir: görgü+nüz, iğne+niz, maşa+nız, soru+nuz, vb. İstisna: su+nuz yerine su+(yu)nuz. - İsim ünsüzle biterse, ekten önce araya büyük ve küçük ünlü uyumuna uygun dar bir ünlü girer: kız+(ı)nız, köpek+(i)niz (>köpeğiniz), kulüp+(ü)nüz (>kulübünüz), okul+(u)nuz, vb.

8 b) İYELİK EKLERİ e) Üçüncü çokluk kişi iyelik eki (3Çie), /-lArİ/ - Ek, büyük ünlü uyumuna uyar. - İsmin ünlü veya ünsüzle bittiği farketmeksizin, doğrudan doğruya gelir: arabaları <araba+ları, düşleri <düş+leri, elleri <el+leri, kuşları <kuş+ları, vb. Dikkat: Bazen /-lArİ/ eki yerine, söz konusu /-lAr/ çokluk eki ve /-İ/ 3Tie olabilir: Onun çocukları var. (3Tie) Onların çocukları var. (3Çie)

9 b) İYELİK EKLERİ İyelik ekleri geriye bakar ve bir isim unsuru ister: Meyrem’in eşi. Ülkemin durumu. Saç rengi.

10 b) İYELİK EKLERİ İyelik eklerinin şeması: TEKLİK ÇOKLUK 1. Kişi /-m/
/-mİz/ 2. Kişi /-n/ /-nİz/ 3. Kişi /-İ/ /-lArİ/

11 c) ÇOKLUK EKİ Bugün Türkçede çokluk eki sadece /-lAr/ ekidir.
İki varyantı vardır ve büyük ünlü uyumuna uyar. İsmin ünlü veya ünsüzle bittiği farketmeksizin doğrudan kullanılır: araba+lar, gece+ler, taş+lar, seçenek+ler, vb. Eskiden: /-z/ ikili çokluk eki: göz, diz, omuz, ikiz, vb. /-An/ çokluk eki: oğul+an (>oğlan), kız+an, vb. Bugün bunlar yapım ekidir. Dikkat: Çekimli fiillerde kullanılan /-lAr/ eki çokluk eki değil de 3. çokluk şahıs ekidir: gel-di-ler, kaç-mış-lar, vb.

12 ç) /-ki/ AİTLİK EKİ Tanımı: Aitlik eki, eklendiği isim veya isim soylu kelimelere bir yerde veya zamanda bulunma veya bir varlığa ait olma anlamı katar. Ad durum ekleri isimlerin mutlak sonunda kullanılır. Ancak, aitlik eki, bir istisna oluşturarak, ad durum eklerinden sonra gelebilen tek ektir.

13 ç) /-ki/ AİTLİK EKİ Sadece GEN ve LOC eklerinden sonra gelir: - GEN ekinden sonra: ben+im+ki, sen+in+ki, o+(n)un+ki, Emre+(n)in+ki, biz+im+ki, ev+in+ki, komşu+(n)un+ki, bura+(n)ın+ki, vb. - LOC ekinden sonra: siz+de+ki, ora+da+ki, Sevim+de+ki, su+da+ki, ağaç+ta+ki, kutu+da+ki, vb.

14 ç) /-ki/ AİTLİK EKİ Aitlik eki, isim unsurundan sonra bir başka isim unsuru düştüğünde kullanılır: sen+in eş+(i)n > sen+in+ki Ø /-ki/ aitlik eki, aslında, bu duşen isim unsurunun yerine kullanılır. Bu durumda, düşen isimden sonra gelen tüm ekler, /-ki/ aitlik ekinden sonra kullanılır. biz+im çocuk+lar > biz+im+ki+ler, ev+de misafir+ler+in > ev+de+ki+ler+in, vb.

15 ç) /-ki/ AİTLİK EKİ Bu düşen unsur, sifat-fiil de olabilir: yüzünde var olan acı ifade > yüzündeki acı ifade yüzünün var olan acı ifadesi > yüzününki acı ifade Düşen unsur kelime grubu olabilir: bardağın kırılan kenarı > bardağınkisi Bazı zaman zarflarından sonra da gelebilir: akşam+ki, gece+ki, sabah+ki, yarın+ki, vb. Aitlik eki tek varyantlı ekler arasına girer, ancak son zamanlarda /-kü/ diye ikinci bir varyant ortaya çıkmağa başladı. Bu varyant sadece birkaç kelimede görüldüğü için, henüz aitlik ekini iki varyantlı ekler arasına almak doğru olmaz: dün+kü, bugün+kü, çünkü.

16 ç) /-ki/ AİTLİK EKİ Dikkat: Çoğu zaman yazı dilinde /-ki/ aitlik eki “ki” bağlacı ile karıştırılmaktadır. Aitlik eki iki isim unsuru arasında sadece ilişki kurar, ancak iki unsuru bağlamaz. O kadar koştu ki kalbi duracaktı. (“O kadar koştu.” VE “Kalbi duracaktı.”) Derin derin düşündük ki yanlış yapmayalım. (“Derin derin düşündük.” VE “Yanlış yapmayalım.”)

17 d) “mİ” SORU EDATI Çoğu zaman literatürde yanlış olarak “mi soru eki” olarak görülebilir. Bazı Türk şivelerinde gerçekten de ek olarak kullanılır, ancak Türkiye Türkçesinde edat görevindedir. Dolayısıyla, hiç istisna durumlar olmadan, her zaman kelimeden ayrı yazılır. Görevi: Kendisinden önceki kelimeye soru anlamı katarak, soru cümlesi kurar. Diğer sözlerle soru, kendisinden önceki ilk kelimeyle alakalıdır.

18 d) “mİ” SORU EDATI Cümle başı hariç, tüm diğer yerlerde kullanılabilir: Ertan işe dün gitmek istemedi. Ertan mı dün işe gitmek istemedi? Ertan işe mi dün gitmek istemedi? Ertan işe dün mü gitmek istemedi? Ertan işe dün gitmek mi istemedi? Ertan işe dün gitmek istemedi mi? (Neden cümle başında gelmez?) Araya başka kelimeler giremez. (Neden?)

19 d) “mİ” SORU EDATI Soru anlamı her zaman sadece bir kelimeyle alakalı olmayabilir. Çoğu zaman bir kelime grubuna soru anlamı katar: Televizyon starı mı geldi dedin? Dün öğleden sonra mı yağmur yağdı? Önümüzdeki hafta mı finaller? Bir kelime, daha doğrusu bir edat olmasına rağmen, istisna olarak, dört varyantı var: mı, mi, mu, mü. Büyük ve küçük ünlü uyumuna uyar.

20 Aşağıdaki metinde isim çekim eklerini bulunuz:
Siyah çerçeveli gözlükleri ona entelektüel bir hava veriyordu. "Hiç senin tipin değil aslında" dedim. "Benim tipim olanları da gördük." "Bu yaştaki kadınlarla uğraşmak zordur ama." "Ayrıca böyle gidersen yüz yaşına geleceksin ve hâlâ yanında kimse olmayacak." "Şahsen programdan sonra ilgilenmeyi düşünüyorum." Elvan Perin Orkestrası olarak, Etiler'deki ilk gecemizdi. Masaların neredeyse tamamı dolmuştu, işletmecilerin yüzü gülüyordu. Başımı çevirip mekânı dolduran kalabalığa baktım ve Elvan kardeşimizin benim zannettiğimden de meşhur olduğunu düşündüm (Tuna Kiremitçi, “Bu İşte Bir Yalnızlık Var”)

21 Aşağıdaki metinde isim çekim eklerini bulunuz:
Altan malum hedefine o kadar kilitlenmişti ki, yanından ayrıldığımı fark etmedi bile. Gruptaki öteki oğlanlar sahne kenarındaki bir masada oturmuş gülüşüyorlardı. Onlara yaklaşınca ellerindeki maytapları yakıp bana doğru salladılar. "Olayımız nedir?" dedim. "On ikiye doğru başlarız herhalde" dedi Hakan. Bas gitarı o çalıyordu grupta. "Onu sormuyorum. Etrafta bir sürü kız var. Niye bir şey yapmıyorsunuz?" "Altan Abi bizim yerimize zamparalık yapar nasılsa." "O zaman sana bir şey söyleyeyim" dedim, eğilip kulağına fısıldayarak (Tuna Kiremitçi, “Bu İşte Bir Yalnızlık Var”)

22 Aşağıdaki metinde isim çekim eklerini bulunuz:
"Özür dileyeceğine git de şu kızlarla tanış. Odasına girdiğimde Elvan ayaklarım uzatmış cep telefonuyla konuşuyordu. Üzerinde allı pullu sahne kostümü vardı. Yeni sıkılmış, ağır bir parfüm kokusu burnuma doldu. Makyaj masası renk renk çiçekle doluydu. Ben kapıya doğru geri hamle edince eliyle kalmamı işaret etti. "Nasılsınız?" dedi, telefonu çantasına koyarken. "Kalabalığın farkında mısınız?" (Tuna Kiremitçi, “Bu İşte Bir Yalnızlık Var”)

23 BUGÜNLÜK BU KADAR 