DENEYSEL VE YARI DENEYSEL ARAŞTIRMA TASARIMLARI

... konulu sunumlar: "DENEYSEL VE YARI DENEYSEL ARAŞTIRMA TASARIMLARI"— Sunum transkripti:

1 DENEYSEL VE YARI DENEYSEL ARAŞTIRMA TASARIMLARI
Öğr. Gör. Funda Veren

2 Deneysel Çalışmalar Deneysel çalışmalar bir yada daha fazla etkenin deney grubu üzerinde olası etki ve sonuçlarının kontrol grubuna göre faklı olup olmadığını, fark varsa ne kadar olduğunu göstermek için yapılan çalışmalardır.

3 Deneysel Çalışmalar Deneysel araştırma neden sonuç ilişkilerini belirlemek amacı ile doğrudan araştırmacının kontrolü altında gözlenmek istenen verilerin üretildiği araştırma türüdür.

4 Deneysel Çalışmalar Araştırmacı araştırma sürecinde aktif bir katılımcı olarak deneyin parçasıdır.

5 Deneysel Çalışmalar Tanımlayıcı ve/veya korelasyon türü araştırmalarda var olan durum gözlenirken, deneysel türde gözlenmek istenenlerin araştırmacı tarafından üretilmesi söz konusudur.

6 Deneysel Çalışmalar Deneme yaklaşımı ile yapılmış her araştırmada mutlaka bir karşılaştırma vardır. Bu belli bir şeyin kendi içindeki değişimleri ya da iki şey arasındaki ayrımların karşılaştırılması anlamına gelir. Deneme ortamı yapay ya da doğal koşullarda fakat araştırmacının kontrolü altında gerçekleştirilir.

7 Deneysel Çalışmalar Deneysel tasarımın amacı, nedenselliğin incelenmesidir. Bu amaca erişebilmek için tasarımın temelini oluşturan girişimin (bağımsız değişken) gerçek etkisinin bağımlı değişkenin ölçülmesi yoluyla saptanması gerekir.

8 Deneysel Çalışmalar Girişimin gerçek etkisini ortaya koyabilmek için bulguların geçerliliğini etkileyebilecek durumların tümüyle denetim altına alınması zorunludur.

9 Deneysel Çalışmalar Deneysel bir araştırmada amaçlar genellikle hipotezler olarak ifade edilir. Böylece olayların olası nedenlerine ilişkin yargılar sınanmış olur.

10 Deneysel Çalışmaların Özellikleri
Deney koşullarının ve değişkenlerin maniplasyonu Kontrol grubu kullanılması Kontrol değişkenlerinin konsantre edilmesi Araştırma hipotezleri ile ilgili değişkenlerin maksimize edilmesi Araştırma sonuçlarını etkileyebileceği düşünülen ve deneyin bir parçası olmayan istenmeyen değişkenlerin minimize edilmesi Karıştırıcı faktörlerin minimize edilmesi

11 Deneysel Çalışmaların Özellikleri
İç Geçerlilik: Bu deneysel çalışma ile elde edilen sonuçlar gerçekten bir farklılık yarattı mı? Dış Geçerlilik: Bu sonuçlar benzer koşullarda, benzer gruplara ne kadar genellenebilir? Sınırlılık ve yapaylık

12 Deneysel Tasarımda 3 Önemli Özellik
Gerçek deneysel tasarımda aşağıdaki üç önemli özelliğin aynı anda sağlanma zorunluluğu söz konusudur. Bunlar; 1. Yönetme (Maniplasyon) 2. Rasgele Dağıtım (Randomizasyon) 3. Denetim (Kontrol)

13 Yönetme (Maniplasyon)
Araştırmacının bağımsız değişkeni bilinçli olarak değiştirip ilgili bağımlı değişken üzerindeki etkisini gözlemesidir. Yönetme, denek gruplarından en az birine “bir şeyler” yapmaktır.

14 Örnek 1. Pediatri hemşirelerinin üniforma renklerinin hastanede yatan çocuklarda gülümseme gibi pozitif duygusal tepkilere yol açtığı şeklinde bir hipoteziniz olsun. Bu örnekte bağımsız ya da durumu etkileyen değişken üniforma rengidir. Bu durumun maniple edilmesi; bir kısım hemşireye beyaz üniforma bir kısmına da pembe üniforma giydirilmiş olarak ayrılması yoluyla gerçekleştirilmiş olur. Bu çalışmada iki grup çocuğun (birisi beyaz üniformalı ve diğeri pembe üniformalı hemşirelerce bakım verilen iki çocuk hasta grubu) duygusal tepkilerini (bağımlı değişken) çocuklar hastaneye yattıktan 24 saat sonra karşılaştırabiliriz.

15 Rasgele Dağıtım (Randomizasyon)
Kişilerin evrenden yansız olarak seçilmesi ve deney ve denetim (kontrol) gruplarına yansız olarak atanması işlemidir. Rasgelelik temel olarak her deneğe her hangi bir grupta yer almada eşit şans vermedir.

16 Denetim (Kontrol) Araştırmacının kontrol grubu kullanarak, deney ortamında ve deney anında girişimin bağımlı değişken üzerindeki tüm etkilerini denetleyebilmesidir. Deneysel bir çalışmada denetim terimi aslında tüm temel deneysel etkinlikleri özetler; rasgele dağıtım, deneysel kuralların özenle hazırlanması (deneysel protokolün ayrıntılı olarak planlanması) ve bir kontrol grubu kullanılması ile denetim elde edilir.

17 Örnek 1. Hipotez: “ Prematüre bebeklerin diyetine eklenen “X” karışımı büyümeyi etkiler” olsun. Belirli bir grup prematüre bebeğin günlük diyetlerine iki hafta boyunca vitamin ve diğer besin unsurlarından oluşan özel bir karışım eklediğimizi düşünelim. *İki hafta sonra bu bebeklerin ağırlığını tarttığımızda bu tedavinin etkinliği konusunda bilgi verir mi? Beslenme desteği (bağımsız değişken) ve *kilo artışı (bağımlı değişken) arasında nedensel bir ilişki olduğunu gösterir mi?

18 Deneysel Desenler

19 Deneysel Araştırma Desenleri
Gerçek deneysel desenler Yarı deneysel desenler Deneme öncesi desenler

20 Deneysel Tasarımlar Boyut Desen Temel Özellikleri Bağımsız Değişkenler
Üzerindeki Kontrol Deneysel Yarı Deneysel Deneysel Olmayan Bağımsız değişkenlerin maniplasyonu, kontrol grubu, randomizasyon Bağımsız değişkenlerin maniplasyonu, randomizasyon ya da kontrol grubu yok Bağımsız değişkenlerin maniplasyonu yok

21 DENEYSEL TASARIMLAR

22 Deneysel Tasarımlar a. Ön Test- Son Test, Kontrol Gruplu Düzen
b. Son Test, Kontrol Gruplu Düzen c. Solomon Dört Gruplu Düzen d. Çoğul Etmenli Düzen (Faktöryel düzen)

23 Ön Test- Son Test, Kontrol Gruplu Düzen / Desen
Girişim öncesi uygulanan ön test ile her iki grup gözlenir. Kontrol grubunun kullanılması ile, iç geçerliliği tehlikeye sokacak birçok etmenin etkisi en aza indirilir. Sakınca: araştırmadan çekilme durumunun bir grupta daha fazla görülebilmesidir. Sakınca: sonuçların ancak benzer gruplar ve benzer alanlar için genellenebilmesidir.

24 Son Test, Kontrol Gruplu Düzen
Bir önceki düzene çok benzemekle birlikte ondan daha az güçlüdür. İç geçerlilik tehditleri az oranda bulunmaktadır. Ön test kullanılmadığı için testten etkilenme söz konusu değildir. Sakınca: ön testin olmaması, girişimin etkisinin yönünü ve gücünü saptamada yetersizliğe yol açmasıdır.

25 Solomon Dört Gruplu Düzen
En kuvvetli deneysel yaklaşımdır. Yansız atama vardır. Son test ile girişimin etki derecesi görülebilir. Örneklem büyüklüğünün artması ile dış geçerlilik artar. İç geçerlilik düzeyi yüksektir. Ön testin uygulanmadığı 3. ve 4. gruplar da testin etkisini denetlemek için kullanılır. Yeterli sayıda grupları oluşturmada güçlük yaşanabilir.

26 Örnek 1. Girişim: Hemşirelerin yaşlılara karşı olumlu tutum geliştirmesini sağlamaya yönelik bir kurs programı Deney grubunun deney öncesinde tutumlarını ölçme işlemi onların bu konuya karşı bilgi ve bilinç kazanmasına katkıda bulunarak tutumlarını etkileyebilir. Bu durumda deney sonrası ölçülen tutumu değerlendirirken bunun ne kadarının testin kendisinden, ne kadarının girişimden kaynaklandığını bilemeyiz.

27 Çoğul Etmenli Düzen (Faktöryel düzen)
İki ya da daha çok değişkenin ve bunların değişik düzeylerinin (faktörlerin) etkisi incelenebilir. Çoğunlukla kullanılan faktöryel düzenler 2x2 ya da 2x3 düzenlerdir. Çoklu nedenselliği saptama açısından güçlüdür.

28 Örnek 1. Prematüre bebekler için iki terapötik stratejinin karşılaştırılmasıyla ilgilendiğimizi varsayalım. Yöntemin biri dokunsal, ikincisi ise işitsel uyarma içeriyor olsun. Aynı anda günlük uyaran miktarının bebeğin gelişimiyle ilişkili olup olmadığını öğrenmek istiyoruz. Araştırma için bağımlı değişkenler, bebeğin gelişimi, kilo alımı, kardiyak tepkiler gibi çeşitli ölçümler olabilir.

29 1. İşitsel uyaran alan bütün prematüre bebekler, gelişmelerinde dokunsal uyaran alan
bebeklerden daha fazla mı yararlı etkilenir? 2. Uyaranların süresi bebeğin gelişimi ile ilişkili midir? 3. Belirli bir oranda işitsel uyaran farklı bir orandaki dokunsal uyarandan daha mı etkilidir?

30 İşitsel uyaranların dokunsal uyaranlardan daha fazla tercih edildiğini (ya da tam tersi) ve günde 45 dakikalık bir uyarma süresinin günde 15 dakikalık uyarmadan daha etkili olduğunu söylemenin yetersiz olacağını düşünebiliriz. Daha çok ilgilenilen, bu iki değişkenin birbirleriyle etkileşiminin nasıl olduğudur (kombinasyon halinde nasıl davrandıklarıdır). Sonuçlarımız, 15 dakikalık dokunsal uyaran ve 45 dakikalık işitsel uyaranın en yararlı girişim olduğunu gösterebilir. Bu sonuca, yalnız bir bağımsız değişkeni maniple eden ve diğer ikincisini sabit tutan iki ayrı deney gerçekleştirerek varamayız.

31 Yarı-deneysel Tasarımlar

32 Yarı-deneysel Tasarımlar
Sosyal bilim, sağlık ve hemşirelik araştırmalarında etik ve uygulanabilirlik açısından birçok nedenle deneysel düzenin her zaman kullanılması olanaksızdır. Bu alanlarda çoğu zaman deneysel bir çalışma için laboratuar koşullarını oluşturmak olanaksızdır. Genellikle çalışma alanlarının doğal ortamlar olması nedeniyle rastlantısallık ve denetim güçlükleri yaşanmaktadır.

33 Yarı-deneysel Tasarımlar
Yarı-deneysel tasarımlar deneysel denetimlerin olanaksız olduğu durumlarda nedenselliğin incelenmesinde seçenekli bir yol olarak geliştirilmiştir. Bu tasarım, gerçek deneysel tasarımın üç önemli öğesi olan yönetme, rastlantısallık ve denetimden en az birinin eksikliğinde geçerliliği tehlikeye sokan birçok etmenin denetiminin sağlanması amacıyla geliştirilmiştir.

34 Yarı-deneysel Tasarımlar
1. Deney Öncesi Tasarımlar a. Tek Gruplu Son Test Düzeni b. Benzer Olmayan Gruplarda Son Test Düzeni c. Tek Grupta Ön Test-Son Test Düzeni 2. Benzer Olmayan Kontrol Grubu Düzeni (Benzer olmayan gruplarda ön test-son test düzeni) 3. Zaman Dizisi Düzenleri (Basit zaman düzeni) 4. Benzer Olmayan Kontrol Gruplu Düzenler ve Zaman Dizisi Düzenleri a. Benzer Olmayan Kontrol Gruplu Ön Test-Son Test Düzeni b. Girişimin Kesildiği Ön Test-Son Test Düzeni c. Girişimin Yinelendiği Düzen d. Benzer Olmayan ve Girişim Uygulanmayan Kontrol Grubu İle Zaman Dizisi e. Girişimin Durdurulduğu/Kesildiği Aralıklı Zaman Dizisi f. Çok Yinelenen Zaman Dizisi

35 1. Deney Öncesi Tasarımlar
Tek Gruplu Son Test Düzeni Deney grubunun seçiminde tam denetim sağlanamaz. Kontrol grubu olmadığı ve ön test uygulanmadığı için, sonuçları yalnızca girişimin etkisine bağlamak olanaksızdır, yani nedenselliğin değerlendirilmesinde güçlük vardır. Ayrıca tek grup üzerinde çalışıldığı için iç geçerliliğin düşük olması da en önemli sakıncalarından biridir.

36 1. Deney Öncesi Tasarımlar
Benzer Olmayan Gruplarda Son Test Düzeni Kontrol grubu rastlantısal seçim gözetilmeden girişimin uygulanmadığı ortamda doğal olarak bulunanlardan oluşturulmuştur. Ön testin olmaması da değişimin belirlenmesinde önemli bir engel oluşturmaktadır. Gruplar arasında son testlerdeki değişiklik girişime bağlı olabileceği gibi grupların seçimine bağlı da olabilir.

37 1. Deney Öncesi Tasarımlar
Tek Grupta Ön Test-Son Test Düzeni Bu düzen daha sık kullanılan deney-öncesi bir düzendir. Ön test ve son test ölçümleri arasındaki değişiklik ön testte yaşanan deneyime bağlı olabilir. Kontrol grubu olmadığı için iç geçerlilik tehditleri bulunmaktadır.

38 2. Benzer Olmayan Kontrol Grubu Düzenleri
Benzer Olmayan Gruplarda Ön Test-Son Test Yarı Deneysel Düzen Yarı deneysel tasarımlar içinde en temel ve hemşirelikte en çok kullanılan düzenlerdir. Buradaki “benzer olmayan kontrol grubu” rastlantısal oluşturulmuş bir grup olmadığından bir kontrol grubundan çok “karşılaştırma grubu” olarak düşünülebilir.

39 3. Zaman Dizisi Düzenleri
Hem rastlantısallığın hem de karşılaştırma grubunun kullanılmadığı düzenler olarak belirmesine karşın her ikisinin birlikte kullanıldığı düzenleri de içermektedir. Herhangi bir kontrol ya da karşılaştırma grubu yoktur. Girişim öncesi ön test sonuçlarındaki değişim ölçülebilir. Kayıt tutma işlemlerinin ve veri toplamada kullanılan yapının zaman diliminde değişikliğe uğrayabilmesi, bu düzenlerin sakıncaları arasındadır.

40 4. Benzer Olmayan Kontrol Gruplu Düzenler ve Zaman Dizisi Düzenleri Örnekleri
Benzer Olmayan Kontrol Gruplu Ön Test – Son Test Düzeni

41 Girişimin Kesildiği Ön Test-Son Test Düzeni
4. Benzer Olmayan Kontrol Gruplu Düzenler ve Zaman Dizisi Düzenleri Örnekleri Girişimin Kesildiği Ön Test-Son Test Düzeni Tüm testler arasındaki süreler eşit olmalıdır. Girişimin durdurulma/kesilme uygulaması, hemşirelik alanında etik açıdan tartışılmaktadır.

42 Girişimin Yinelendiği Düzen
4. Benzer Olmayan Kontrol Gruplu Düzenler ve Zaman Dizisi Düzenleri Örnekleri Girişimin Yinelendiği Düzen

43 Benzer Olmayan ve Girişim Uygulanmayan Kontrol Grubu İle Zaman Dizisi
4. Benzer Olmayan Kontrol Gruplu Düzenler ve Zaman Dizisi Düzenleri Örnekleri Benzer Olmayan ve Girişim Uygulanmayan Kontrol Grubu İle Zaman Dizisi Kontrol grubunun eklenmesi bulguların geçerliliğini büyük ölçüde güçlendirir. Zaman alıcı ve pahalı bir yöntemdir.

44 Girişimin Durdurulduğu/Kesildiği Aralıklı Zaman Dizisi
4. Benzer Olmayan Kontrol Gruplu Düzenler ve Zaman Dizisi Düzenleri Örnekleri Girişimin Durdurulduğu/Kesildiği Aralıklı Zaman Dizisi Araştırma süresince yaşanan olaylar, seçim ve ölçüm aracından kaynaklanan tehlikeler azaltılmış olur. Girişimin durdurulmasından kaynaklanan etik problemler söz konusu olabilir.

45 Çok Yinelenen Zaman Dizisi
4. Benzer Olmayan Kontrol Gruplu Düzenler ve Zaman Dizisi Düzenleri Örnekleri Çok Yinelenen Zaman Dizisi Nedenselliği ortaya çıkarmak için güçlü bir düzendir. İç geçerlilik tehditlerinin etkisi azalmaktadır.

46 Örnek 1. Erken biberonla beslenmedeki prematüre bebeklerin fizyolojik ve davranışsal stres tepkileri üzerinde beslenme dışı emmenin etkilerini araştırmak için yarı deneysel bir araştırma gerçekleştirilmiştir.

47 Örneklem 20 prematüre bebekten oluşmaktadır.
Bunların 10’u biberonla besleme öncesi ve sonrası beş dakika beslenme dışı emme gerçekleştirmektedir. Karşılaştırma grubu olarak diğer 10 bebek ise (beslenme dışı emme gerçekleştirmemektedir) ırk, cinsiyet, doğum kilosu ve gebelik yaşlarına göre deney grubuyla eşleştirilmişlerdir.

48 Fizyolojik stres, kalp hızı ve oksijen dolgunluğu açısından ölçülmüştür.
Her biri için ortalama oranlar üç süre göz önüne alınarak hesaplanmıştır: beslenme öncesi beş dakika, biberonla beslenmenin ilk beş dakikası ve toplam beslenme sonrası beş dakika. Davranışsal stres, dört zaman kesitinde bebeğin davranışsal durumunun gözlemlenmesiyle ölçülmüştür.

49 Sonuçlar: Biberonla beslenme öncesi ve sonrası beslenme dışı emen bebeklerin beslenmeden beş dakika sonra sakin bir davranış sergilediklerini göstermiştir. Buna karşın, kalp hızı için hiçbir girişim, zaman ya da girişim sayısı arasında bir etkileşimin olmadığı görülmüştür. Oksijen satürasyonu girişimden etkisizdir. Zaman akışı içerisindeki farklı ölçümlerde farklılıklar yapmaktadır.