YATIRIM ve FİNANS TEORİSİ

... konulu sunumlar: "YATIRIM ve FİNANS TEORİSİ"— Sunum transkripti:

1 YATIRIM ve FİNANS TEORİSİ
III. BÖLÜM : Türkiye’de Sermaye Piyasası Faaliyetleri ve İstanbul Menkul Kıymetler Borsası IV. BÖLÜM: Faiz Oranları, Türleri ve Paranın Zaman Değeri Prof. Dr. Sudi APAK

2 III. BÖLÜM : Türkiye’de Sermaye Piyasası Faaliyetleri ve İstanbul Menkul Kıymetler Borsası
Türkiye’de Borsanın Tarihçesi Sermaye Piyasasının Kurumsal Yapısı Türk Sermaye Piyasasında Sermaye Piyasası Araçları İstanbul Menkul Kıymetler Borsası (İMKB) İMKB Takas ve Saklama AŞ

3 1.Türkiye’de Borsanın Tarihçesi
Osmanlı Dönemi 1839 Balta Limanı Ticaret Anlaşması 1839 Tanzimat Hareketi 1854 Kırım Savaşı Ertesi (Galata Bankerleri) 1856 Islahat Fermanı (Yabancılara Yeni İmkanlar ve Bankalar) 1864 Havyar Han ve Bankerlerin Örgütlenmesi 1866 Dersaadet Tahvilat Borsası 1873 Borsanın Maliye Bakanlığına Bağlanması 1881 Muharrem Kararname-Düyun-u Umumiye 1906 Esham ve Tahvilat Borsası Cumhuriyet Dönemi 1923 Ek Tüzük 1927 Esham ve Tahvilat, Kambiyo ve Nukut Borsası

4 Yeni Dönem 1929 Menkul Kıymetler ve Kambiyo Borsaları Kanunu
1929 İstanbul Menkul Kıymetler Borsası (İsim Değişikliği) 1938 Kambiyo, Esham ve Tahvilat Borsası (İsim Değişikliği ve Ankara’ya taşınma) 1941 Kambiyo, Esham ve Tahvilat Borsası (İstanbul’a taşınma) 1960 Sonrası (Tasarruf Bonoları) 1970 Halka Açık Şirketler 1980 Bankerler Dönemi Yeni Dönem Sayılı Sermaye Piyasası Kanunu Sayılı Menkul Kıymet Borsaları Hakkında Kanun Hükmünde Kararname Menkul Kıymet Borsalarının Kuruluş ve Çalışma Esasları Hakkında Yönetmelik İMKB Yönetmeliği İMKB Faaliyete Geçti Hisse Senetleri Piyasasında İlk İşlem

5 Sermaye Piyasası Kanunu ve Sermaye Piyasası Faaliyetleri
1981 yılına kadar Türk Ticaret Kanunu, Medeni Kanun ve Borçlar Kanunu ile düzenlenmeye çalışılan Sermaye Piyasası faaliyetleri 2499 Sayılı Yasa ile tam bir yasal çerçeveye oturtulmuştur. Türk Sermaye Piyasası Kanunu’na göre sermaye piyasası faaliyetleri aşağıdaki gibidir: Kurul kaydına alınacak sermaye piyasası araçlarının ihraç veya halka arz yoluyla satışına aracılık Daha önce ihraç edilmiş olan sermaye piyasası araçlarının aracılık amacı ile alım satımı Ekonomik ve finansal göstergelere, sermaye piyasası araçlarına, mala, kıymetli madenlere ve dövize dayalı vadeli işlem ve opsiyon sözleşmeleri dahil her türlü türev araçlarının alım satımının yapılmasına aracılık Repo işlemleri Yatırım danışmanlığı Portföy işletmeciliği ve yönetimi

6 2. Sermaye Piyasasının Kurumsal Yapısı
Sermaye Piyasası Kurulu (SPK): Sermaye Piyasası Yasası’ndan aldığı yetkiler ile Türkiye’deki sermaye piyasası faaliyetlerini düzenleyici ve denetleyici kuruluştur. Sermaye Piyasası Kurulu Halka Açık Anonim Ortaklıklar İstanbul Menkul Kıymetler Borsası Sermaye Piyasasının Diğer Kurumları Bağımsız Denetim Kuruluşları Derecelendirme Kuruluşları Genel Finans Ortaklıkları Takas ve Saklama Bankası Yatırım Danışmanlığı Şirketleri Portföy Yönetimi Şirketleri Aracı Kuruluşlar Aracı Kurumlar Bankalar Yatırım Fonları Yatırım Ortaklıkları

7 2.1. Sermaye Piyasası Kurulu
Tüzel bit kamu kuruluşu olan SPK, Sermaye Piyasasının kendisine verdiği yetkileri kullanmaktadır. Merkezi Ankara’da olup, Bakanlar Kurulu tarafından atanan bir başkan ve 6 üyeden oluşur. Kurulun görev ve yetkileri düzenleme ve denetimle ilgilidir. 2.2. Anonim Şirketler Anonim Şirketler: Sermayesi paylara bölünmüş ticari bir sermaye şirketidir. Sermaye piyasası faaliyetleri büyük ölçüde şirketlerin ihraç ettikleri hisse senedi, tahvil veya diğer menkul değerlere dayanmaktadır. Sermaye piyasasının temel araçları olan bu menkul kıymetler genel olarak anonim şirketler tarafından ihraç edilmektedir.

8 Halka Açık Anonim Ortaklıklar: Pay sahibi sayısı 250’yi aşan anonim ortaklıklardır.
Bir anonim şirketin halka açılması çeşitli yollardan olabilir. Bunlar: Doğrudan doğruya halka açık şirketlerin kurulup halka hisse senedi arz etmesi Kapalı şirketlerin halka açılması Rüçhan Hakkı: Anonim şirketlerin eski ortaklarının artırılan sermayeden yeni pay alma haklarıdır. Sermaye Piyasası Kanunu halka açık anonim ortaklıkları ile ilgili yeni beş önemli husus getirmiştir: Esas sermaye sisteminin yanı sıra uygulamaya konan kayıtlı sermaye sistemi Kar dağıtımı Yeniden değerleme Mali tablo ve rapor düzenleme yükümlülüğü Şirketlerle ilgili özel durumların halka duyurulması

9 Esas Sermaye Sistemi ve Kayıtlı Sermaye Sistemi
Esas Sermaye Sistemi: Sermaye artırımlarının genel kurul kararıyla yapıldığı sermaye sistemidir. Kayıtlı Sermaye Sistemi: Sermaye artırımlarının genel kurul tarafından belirlenen ve SPK tarafından onaylanan bir tavan sermaye tutarına kadar yönetim kurulu tarafından yapıldığı sermaye sistemidir. Kar Dağıtımı Sermaye Piyasası Kanunu halka açık şirketlerde hisse senetleri sahiplerine dağıtılan karlara ilişkin düzenlemeyi halka açık olmayan anonim şirketlere göre biraz farklılaştırmıştır. Anonim şirketlerde kar dağıtımı kararı şirket genel kuruluna verilmiştir. Genel kurul isterse kar dağıtımı yapmamaktadır. Buna karşılık halka açık şirketler net karlarından vergi ve benzeri düşülmek suretiyle bulunan dağıtılabilir karın %20’sini dağıtmak zorundadır.

10 Yeniden Değerleme Yeniden Değerleme: Şirketlerin aktifinde bulunan bina,demirbaş, makine, nakil vasıtası gibi sabit kıymetlerin defter değerlerinin enflasyon ve diğer nedenlerle farklılaşmış gerçek piyasa değerlerine eşitlenmesidir. Şirketler kendilerini enflasyona karşı her yıl Maliye Bakanlığı’nın ilan ettiği yeniden değerleme katsayısı (şirket bina ve demirbaşlarının enflasyon nedeniyle artan değerlerini mali tablolara yansıtmak amacı ile her yıl Maliye Bakanlığı tarafından ilan edilen katsayıdır) ile demirbaşlarını ve binalarını yeniden değerleme yaparak korumaktadırlar.

11 Mali Tablo Ve Rapor Düzenleme Yükümlülüğü
Halka açık anonim şirketler, tüm halka açık şirketler gibi, mali tablolar hazırlamak zorundadır. Ancak halka açık anonim şirketlerde kamuoyunun daha iyi aydınlatılması, şirket faaliyetleri ile ilgili olarak yatırımcılara daha detaylı bilgiler vermek amacıyla bu şirketler ve aracı kurumlardan, SPK, yıllık bilanço ve gelir tablolarının dışında altı aylık, üç aylık gelir tablosu ve bilanço ile ek bazı mali tablolar hazırlanmasını isteyebilir. Ara Bilanço ve Gelir Tablosu: Mali yılın içinde 3, 6 ve 9 aylık olarak ya da yıl içinde herhangi bir tarih itibari ile hazırlanan mali tablolardır.

12 Özel Durumların Kamuya Açıklanması
Sermaye piyasasında yatırımcıların eşit rekabet ortamında yatırım yapmalarını temin etmek, içeriden haber alanların ticaretine ve yapay fiyat oluşumlarına engel olmak amacı ile şirketlerle ilgili özel haberlerin SPK veya İMKB aracılığı ile aynı anda halka duyurulması gerekmektedir. Özel Durumlar: Kamunun sürekli aydınlatılması temelinde sermaye piyasasının açıklık ve dürüstlük içinde işleyişini sağlamak, tasarruf sahipleri, amacıyla, sermaye piyasası araçlarının değerini ve yatırım kararlarını etkileyebilecek şirketle ilgili önemli olay ve gelişmelerdir. 2.3. Aracı Kuruluşlar Aracı Kurum: Sermaye Piyasası Kanunu hükümlerine tabi olan ve İMKB Hisse Senedi ile Tahvil ve Bono Piyasaları’nda işlem yapabilen kurumlardır.

13 2.4. Yatırım Fonları ve Ortaklıkları
Yatırım Fonları: Halktan topladığı paralar karşılığı, sermaye piyasası araçlarından ve kıymetli madenlerden oluşan portföyleri yöneten ve profesyonel bir yönetimle riskin dağıtılması ilkesine uyularak inançlı mülkiyet ve mal varlığının korunması ilkesine uygun olarak menkul kıymet portföyü işletmeyi amaçlaya kuruluşlardır. Yatırım fonlarını şu kuruluşlar kurabilir: Sermaye Piyasası Kurulu tarafından belirlenmiş esaslara uygun bankalar, Aracı kurumlar, Sigorta şirketleri, Emekli ve yardım sandıkları.

14 Yatırım Fonlarının Sınıflandırılması Fon Tipleri
A Tipi Yatırım Fonları: Portföyünün en az %25’i Türkiye’de kurulmuş A.Ş.’lerin hisse senetlerinden oluşan fonlardır. B Tipi Yatırım Fonları: A tipi yatırım fonları dışındaki fonlardır. Fon Türleri Tahvil Ve Bono Fonu: Kamu ve/veya özel sektör borçlanma araçlarına yatırmış fonlardır. Hisse Senedi Fonu: Türkiye’de kurulmuş ortaklıkların hisse senetlerine yatırılmış fonlardır. Sektör Fonu: Belirli bir sektörü oluşturan ortaklıkların menkul kıymetlerine yatırılmış fonlardır. İştirak Fonu: Kurucunun iştiraklerince çıkarılmış menkul kıymetlere yatırım yapan fonlardır. Grup Fonu: Belli bir topluluğun menkul kıymetlerine yatırım yapan fonlardır. Yabancı Menkul Kıymetler Yatırım Fonu: Yabancı özel ve kamu sektörü menkul kıymetlerine yatırmış fonlardır.

15 Altın ve Diğer Kıymetli Madenler Fonu: Ulusal ve uluslararası borsalarda işlem gören altın ve diğer kıymetli madenler ile bu madenlere dayalı sermaye piyasası araçlarına yatırılmış fonlardır. Karma Fon: Hisse senetleri, borçlanma senetleri, altın ve diğer kıymetli madenler ile bunlara dayalı sermaye piyasası araçlarından en az ikisinden oluşan ve her birinin değeri fon portföyü değerinin %20’sinden az olmaya fonlardır. Likit Fon: Vadesine 90 günden az kalmış sermaye piyasası araçlarından oluşan fonlardır. Endeks Fon: Portföyünün en az %80’i devamlı olarak baz alınan ve Kurul tarafından uygun görülen bir endeksin değeri ile fonun birim pay değeri arasındaki korelasyon katsayısı (ilişki/paralellik en az %90 olacak şekilde) endeks kapsamındaki menkul kıymetlerin tümünden ya da örnekleme yoluyla seçilen bir kısmından oluşan fonlardır. Değişken Fon: Portföy sınırlamaları itibariyle yukarıdaki türlerden herhangi birine girmeyen fonlardır.

16 Yatırım Ortaklıkları Yatırım Ortaklıkları: Halktan topladıkları paralar karşılığı, sermaye piyasası araçlarından, gayrimenkullerden, gayrimenkule dayalı projelerden ve kıymetli madenlerden oluşan portföyleri işletmek üzere anonim ortaklık şeklinde ve kayıtlı sermaye esasına göre kurulan sermaye piyasası kurumlarıdır. Yatırım fonları yatırım yaptıkları araçlara göre, üç ayrı türe ayrılmaktadır. Bunlar; Menkul Kıymet Yatırım Ortaklıkları: Sermaye piyasası araçları ile ulusal ve uluslararası borsalarda veya borsa dışı organize piyasalarda işlem gören altın ve diğer kıymetli madenler portföyünü işletmek üzere anonim ortaklık şeklinde ve kayıtlı sermaye esasına göre kurulan sermaye piyasası kurumlarıdır. Gayrimenkul Yatırım Ortaklıkları: Sermaye Piyasası Kanunu tarafından düzenlenen ve gayrimenkullere, gayrimenkule dayalı projelere, gayrimenkule dayalı sermaye piyasası araçlarına yatırmak suretiyle faaliyet gösteren özel bir portföy yönetim şirketi tipidir. Risk Sermayesi Yatırım Ortaklığı: Kayıtlı sermayeli olarak kurulan ve çıkarılmış sermayelerini esas olarak sermaye ve faiz kazancı elde etmek amacıyla risk sermayesi yatırımlarına yönelten halka açık anonim ortaklıklardır.

17 Türk Sermaye Piyasasında Sermaye Piyasası Araçları
Menkul Kıymetler: Ortaklık veya alacaklılık hakkı sağlayan, belli bir meblağı temsil eden, yatırım aracı olarak kullanılan, dönemsel gelir getiren, misli nitelikte, seri halinde çıkarılan, ibareleri aynı olan ve şartları SPK tarafından belirlenen kıymetli evraktır. Diğer Sermaye Piyasası Araçları: Menkul kıymetler dışında kalan ve şartları SPK tarafından belirlenen evraktır. 4. İstanbul Menkul Kıymetler Borsası (İMKB) İstanbul Menkul Kıymetler Borsası (İMKB): İMKB 1986 yılında faaliyete geçmiş ve gelişme olan borsalar arasında önemli bir yere sahip olmuştur. Piyasa Değeri: Şirketin hisse senetleri değeri ile hisse sayısının çarpımından elde edilen toplam cari ederidir. İMKB Pazarları İMKB’nin dört pazarı vardır. Hisse Senedi Pazarı Tahvil ve Bono Pazarı Uluslararası Pazar Vadeli Pazar

18 Hisse Senedi Piyasası T+2 Sistemi: İMKB Hisse Senetleri Piyasası’nda ödeme ve hisse senetlerinin hesaba geçirilmesi için öngörülen 2 günlük süredir. Günlük Marj: Her seans içinde bir gün önceki seansın ağırlıklı ortalama fiyatına göre hisse senetlerinin düşme veya yükselme seviyelerini sınırlayan yüzde bir orandır. İMKB Hisse Senedi Piyasası Pazarları Birincil Piyasa 1. Ulusal Pazar 2. Ulusal Pazar Toptan Satışlar Pazarı Yeni Ekonomi Pazarı Gözaltı Pazarı Rüçhan Hakkı Kupon Pazarı

19 Kurtaj Tarifesi ve Borsa Payı
Kurtaj: Aracı kurumların menkul kıymet alım-satımından alabilecekleri komisyon oranıdır. Üyelerin borsa payı olarak ödeyecekleri ücret ise, her üyenin günlük hisse senedi işlem hacminin yüzbinde 1’idir. Üye Temsilcileri Genel olarak üç ayrı borsa pozisyonu mevcuttur. Bunlar; Sorgu-Broker Yardımcısı Temsilci Broker Baş Temsilci- Chief Broker İMKB Tahvil ve Bono Piyasası Sabit gelirli menkul kıymet işlemlerinin şeffaf ve rekabete açık bir ortamda işlem görmesini sağlamak, bu menkul kıymetlerin likiditesini arttırmak ve piyasada bilgi akışını hızlandırmak amacı ile İMKB bünyesinde Tahvil ve Bono Piyasası kurulmuştur.

20 İMKB Uluslararası Pazar
İşlem Limitleri Tahvil ve Bono Piyasasında işlem yapmak isteyen banka ve aracı kurumların her biri için Borsa tarafından tranşlar halinde işlem yapabilme limiti tespit edilir. Ancak işlem yapabilme limitinin üst sınırı banka ve aracı kurumlar için özkaynaklarının on kartını aşamaz. Bu pazarda işlem gören menkul kıymetler şunlardır: Devlet Tahvili, Hazine Bonosu, Dövize Endeksli Gelir Ortaklığı Senetleri, Gayrimenkul Sertifikaları, Borsa Konutunda bulunan Özel Sektör Tahvilleri İMKB Uluslararası Pazar Bu pazar iki alt bölümden oluşmaktadır: Yabacı hisse senetlerini temsil eden depo sertifikalarının işlem gördüğü İMKB UP Depo Sertifikaları (DS) Piyasası Uluslararası borçlanma araçlarının işlem gördüğü İMKB UP Uluslararası Tahvil ve Bono Piyasası

21 İMKB Vadeli Pazar 2001 yılında kurulan bu Pazar dolar ve Euro cinsinden vadeli işlem sözleşmelerinin alınıp satıldığı pazardır. Yalnız bankaların işlem yapabildiği bu pazarda 2004 yılına kadar çok az sayıda işlem gerçekleşmiştir. İMKB Takas ve Saklama Bankası AŞ (Takasbank): İMKB bünyesinde bir departman olarak faaliyet göstermekte iken 1992 yılı başında İMKB Takasbank AŞ ünvanı ile faaliyete geçen hisse senetlerinin saklanması, takası ve aracı kurumların finansal ihtiyaçları için görev yapan kuruluştur.

22 IV. BÖLÜM: Faiz Oranları, Türleri ve Paranın Zaman Değeri
Faiz Oranlarının Tanımı ve Yapısı Nominal Faiz Oranları Reel Faiz Oranı Vade Yapısı Teorilerine Genel Bir Bakış Faiz Oranları ve Paranın Zaman Değeri Gelecek Değer Şimdiki Değer

23 1. Faiz Oranlarının Tanımı ve Yapısı
1.1.Nominal Faiz Oranı: Risk primlerini içeren faiz oranıdır. Nominal Faiz (i) = R + EP + ÖRP + LP + VP R = Riskten Arınmış Oran (Enflasyonun olmadığı bir ortamda hazine bonosunun getirisidir) EP = Enflasyon Primi (Yatırımcıların beklediği enflasyon oranıdır) ÖRP = Ödenmeme Risk Primi (Aynı vade ve pazarlanabilirliğe sahip olan bir şirket tahvili ile devlet tahvilinin faizleri arasındaki farktır) LP = Likidite Risk Primi (Kısa sürede ve fiyat iskontosu yapılmadan paraya çevrilemeyen menkul değerlerin faizine eklenen primdir) VP = Vade Risk Primi (Uzun vadeli menkul değerlerin vadelerinden dolayı aldıkları ilave risktir)

24 1.2. Reel Faiz Oranı: Bir menkul kıymetin enflasyon
priminden arındırılmış faizidir. Tüketici Fiyat Endeksi: Devlet İstatistik Enstitüsü tarafından belirlenmiş bit grup malın fiyatındaki dönemsel artışıdır. 1.3. Diğer Faiz Oranı Türleri Vadeye Kadar Getiri: Taahhüt edilmiş gelecekteki nakit ödemelerinin bugünkü değerini cari pazar değerine eşitleyen iskonto oranıdır. K bonosunun vadesi bir yılda dolmakta ve yatırımcısı vade sonunda YTL almaktadır. Bononun pazardaki fiyatı YTL’dir. K menkul değerinin vade sonu getirisi aşağıdaki şekilde hesaplanmaktadır:

25 (1 + rK ) x = rK = %20 Spot Oran: İskontolu bir menkul kıymetin belli bir zamandaki vadeye göre getirisidir. Pt : Bononun şu anki pazar değeri t : Vade Mt: Vade sonu değeri Buna göre K bonosunun spot oranı şu şekilde hesaplanacaktır: S1 = %20

26 2. Vade Yapısı Teorilerine Genel Bir Bakış
Forward Oran: Gelecekteki bir dönemin faiz oranıdır. Formülü genellersek t-1 ve t yıllık spot oranları ve t-1 yılı ile t yılı arasındaki forward oranı: (1 + ft-1,t ) = (1 + St )t / (1 + St-1 )t olacaktır. 2. Vade Yapısı Teorilerine Genel Bir Bakış Herhangi bir zamanda, vade yapılarının biçimini etkileyen üç muhtemel faktör vardır. Faiz oranlarının gelecekteki istikametlerine göre pazarın beklentileri, Beklenen tahvil getirilerinin likidite primleri, Fonların kısa vadeli pazarlardan (veya uzun) uzun vadeli (veya kısa) akışlarında ortaya çıkabilecek engeller veya pazarın yetersizlikleri. Bu faktörleri kapsayan konu ile ilgili üç önemli teori vardır:

27 3. Faiz Oranları ve Paranın Zaman Değeri
2.1. Piyasa Beklentileri Teorisi: Faiz oranlarının pazarın beklentilerine göre oluştuğunu öne süren vade yapısı teorisidir. 2.2. Likidite Tercihi Teorisi: Vade yapısının biçiminin likidite priminin varlığından etkilendiğini öne süren vade yapısı teorisidir. 2.3. Piyasa Kısımları Teorisi: Kısa ve uzun vadeli piyasaların birbirlerinden bağımsız olduğunu öne süren vade yapısı teorisidir. 3. Faiz Oranları ve Paranın Zaman Değeri Paranın zaman değeri paraya uygulanan faize dayanılarak hesap edilmektedir.

28 Basit Faiz Oranı: Yalnız ana paraya uygulana faizi dikkate alan faiz oranıdır.
BF = P x i x N BF = Basit Faiz Tutarı P = Bugünkü Bir Ödeme i = Faiz Oranı N = Süre Bileşik Faiz Oranı: Faizin de faizini dikkate alan bir faiz hesaplama türüdür.

29 3.1. Gelecekteki Değer: Belirli bir tarih itibari ile
şimdiki veya gelecekte elde edeceğimiz nakit akışlarının faizleri ile birlikteki değeridir. Gelecekteki Değerin Hesaplanması FV = P (1 + i)t FV = Gelecekteki Değer P = Bugünkü Değer veya ana para miktarı i = Yıllık faiz oranı N = Dönem sayısı 3.2. Şimdiki Değer: Bugün itibari ile gelecekte elde edeceğimiz nakit akışlarının faizleri ile birlikteki değeridir.

30 3.3. Taksitli Ödemelerin Gelecekteki Değeri
Anüite (Taksitli Ödeme): Eşit taksitlerle dönemsel olarak yapılan ödeme veya tahsilattır.

31 3.5. Sonsuza Kadar Devam Eden Nakit Akışlarının Bugünkü Değeri
A = Anüitenin değeri i = yıllık faiz oranı 3.4. Taksitli Ödemelerin Bugünkü Değeri 3.5. Sonsuza Kadar Devam Eden Nakit Akışlarının Bugünkü Değeri 3.6. Etkin Faiz Oranı: Yıl içindeki bileşik faiz uygulamalarını da dikkate alan yıllık faiz oranıdır.