Türk Dili I Hafta 3 1 TÜRK DİLİ I Okutman Vedat BALKAN Hafta 3.

... konulu sunumlar: "Türk Dili I Hafta 3 1 TÜRK DİLİ I Okutman Vedat BALKAN Hafta 3."— Sunum transkripti:

1 Türk Dili I Hafta 3 1 TÜRK DİLİ I Okutman Vedat BALKAN Hafta 3

2 Türk Dili I Hafta 3 1 Türk Dilinin Tarihi Gelişimi 1 (Başlangıçtan Eski Türkçe Dönemine Kadar) 3.1. Türk Dilinin Tarihi Gelişimi 3.2. Başka Dillerin Metinlerinde Çeviri Yazısı Yapılmış Türkçe Kelimeler 3.3. Türkler Tarafından Türkçe Olarak Yazılmış İlk Türkçe Dönemi Kaynakları 3.3. Türkler Tarafından Türkçe Olarak Yazılmış İlk Türkçe Dönemi Kaynakları a)Varsayılan Dönemler b)İzlenebilen Dönemler

3 Türk Dili I Hafta 3 1 3.1. Türk Dilinin Tarihi Gelişimi Yaşayan en eski dillerden biri olan Türk dilinin tarihi gelişim dönemlerinin bir kısmı dil bilginlerince bilimsel olarak var olabileceği düşünülen ya da kanıtlanabilen dönemlerdir. Bir kısmı ise, ya Türklerin kendi dilleri ile kendilerinin yazdığı eserlerden ya da başka milletlerin yazılı kaynaklarında yazıya geçirilmiş Türkçe kelimelerden izlenebilen dönemlerdir. Türk dilinin en eski belgelerinin bir kısmı bizzat Türkler tarafından yazılmış eserlerdir. İ.S. VII. yüzyıldan itibaren takip edebildiğimiz, Köktürk ve Uygur Türklerine ait metinler bunlardandır. Ayrıca, bugün için “Köktürk harfleri” adı ile meşhur olan, Batılı bilim adamlarınca ise “Runik yazı” diye adlandırılan eski “Türk yazısı” ile yazılmış pek çok metin, milattan önceki yıllara kadar uzanmaktadır.

4 Türk Dili I Hafta 3 1 Bizzat Türkler tarafından yazılmış bu tür metinler dışında, başka kavimlerin kaynaklarında çeviriyazısı yapılmış Türkçe kelimeler de günümüze ulaşmıştır. Sümer, Çin, Bizans ve Arap kaynaklarında geçen Türkçe kelimeler bu tür kaynaklardandır. Yani, eski kaynaklarımız iki ana grupta incelenebilir: 1. Başkaca dillere geçmiş veya başka dillerin belgelerinde çeviri yazısı yapılmış kelimelerimiz; 2. Doğrudan doğruya Türk dili ile yazılmış eserlerimiz.

5 Türk Dili I Hafta 3 1 3.1.1. Varsayılan Dönemler 3.1.1.1. ANA ALTAY DİL BİRLİĞİ Türk dilini, “Altay dilleri” diye adlandırılan bir dil âilesinin üyesi saymak yaygın bir eğilim hâline gelmiştir. Çeşitli ‘ses’, ‘şekil’ ve ‘dizim’ özelliklerine bakılarak akraba oldukları düşünülen bu dillerdeki benzerliklerin sadece eski bir kültür alış-verişi sonucu doğmuş olduğunu düşünenler de vardır. “Altay Dilleri Teorisi”, Türk, Moğol, Mançu-Tunguz, Kore ve Japon dillerinin ortak bir kaynaktan geldiği görüşünü savunan bir teoridir.Teoriye göre, bu diller “Altay Dil Ailesi”nin birer üyesidirler. İsveçli subay Ph. J. von Strahlanberg’in Ruslara tutsak olduğu yıllarda Volga boylarından Sibirya’ya kadarki bölgede konuşulan diller için kendi gözlemlerine dayanarak yaptığı kaba sınıflandırma bu teorinin çekirdeğini oluşturmuştur

6 Türk Dili I Hafta 3 1 3.1.1.2. Ön Türkçe Türk dilinin tek bir ana dil halinde yaşadığı dönemdir. Başlıca iki ses özelliğinin değişime uğraması sonucu iki ana dala ayrılmıştır. LİR ve ŞAZ esasına göre ayrılan bu iki dönemi ANA BATI (LİR) TÜRKÇESİ ve ANA DOĞU (ŞAZ) TÜRKÇESİ olarak adlandırabiliriz

7 Türk Dili I Hafta 3 1 3.1.2. İzlenebilen Dönemler 3.1.2.1. İLK TÜRKÇE (İ.Ö.3200-İ.S.VI.yy.) İ.Ö.3200 yıllarına kadar uzanan Sümerce kaynaklarda belirlenen Türkçe alıntı kelimelerin bir kısmı LİR Türkçesi, bir kısmı ise ŞAZ Türkçesi özelliği gösterdiğinden, “ANA TÜRKÇE” dediğimiz ve iki ana kolu olan dönemi o tarihten başlatabiliriz. VII. yüzyıldan itibaren bizzat Köktürkler tarafından yazılan Köktürkçe metinler ile Kırgızlardan kalma Yenisey metinlerine kadar bu dönem devam etmiştir.

8 Türk Dili I Hafta 3 1 3.1.2.1.1. Başka Dillerin Metinlerinde Çeviri Yazısı Yapılmış Türkçe Kelimeler 3.1.2.1.1.1. SÜMERCE METİNLERE GİRMİŞ TÜRKÇE KELİMELER Sümerce, İ.Ö. 3. binyılda Mezopotamya’nın güneyinde konuşulan, çivi yazısıyla yazılmış metinleri bulunan, bilinen en eski yazılı dildir. Sümer dilinin tarihi, “Arkaik”, “Eski (Klasik)”, “Yeni” ve “Sümer Sonrası” olmak üzere dört dönemde ele alınır. İ.Ö. 3200- 2500 arasına tarihlendirilen “Arkaik” Sümer dili, ticaret, yönetim ve eğitimle ilgili metinlerle günümüze ulaşmıştır. İ.Ö. 2500-2300 arasına tarihlendirilen “Eski (ya da Klasik)” Sümer dili ise Lagaş krallarına ait metinlerin dilidir. Bu metinler arasında ticari anlaşmalar, hukuki ve idari metinler, tanrılara adanmış yazıtlar, mektuplar yer alır “Yeni” Sümer döneminde bir Sami halkı olan Akadlar Babil’i ele geçirdiğinden, Akad dili Sümer dilini gölgede bırakmıştır. Bu dönem, çölden gelen Sami halklarının 3. Ur sülalesini yıkıp İsin, Larsa ve Babil’de Sami hanedanları kurmaları üzerine İ.Ö. 2000’de sona ermiştir. İ.Ö. 2000’de Sümerler siyasi kimliklerini yitirince, konuşma dili olarak, Sümerce, yerini Akad diline bırakmış, fakat çivi yazısı kullanıldığı sürece yazı dili olmaya devam etmiştir. “Sümer Sonrası” olarak adlandırılan bu dönemden kalma eserlerin çoğunun dili, ikidilli idi (Sümer ve Babil dilleri)

9 Türk Dili I Hafta 3 1 3.1.2.1.1.2. Çince Kaynaklara Girmiş İlk Türkçe Kelimeler Huncaya ait en eski dil malzemelerini Çince kaynaklarda bulabilmekteyiz. Bunların en eskileri İ.Ö. 3. yüzyıl ile İ.S. 4. yüzyılda arasından kalan bazı sözler ile, İ.S. 4. yüzyıl başlarından kalma kısa bir Hunca beyittir. Çin kaynaklarında kaydedilmiş ve tespit edilebilen en eski Hunca söz, king-lo (eski söylenişi *king-lak) “Hunların tören kılıcı”dır. Bu kelime Divanu Lügati’t-Türk’te kıŋrak “kasap bıçağı, satır” olarak kaydedilmiştir. Günümüzde ise, Yeni Uygurcada kiŋrak “büyük bıçak, satır” şeklinde geçmektedir. İ.S. 4. yüzyıl başlarından kalan ve Çince kaynakta anlamı da verilen Hunca beyitin transkripsiyonu Pulleybank tarfından şöyle yapılmaktadır: Süke tılıkang // Bukuk-gu tutang Anlamı da şudur: “(Düşman) ordusuna karşı çıkın // Bukuk’u (lideri) tutsak alın!” Beyitteki ilk kelime ordu ve savaş anlamındaki “sü” sözüdür. “+ke “ yönelme halidir. “talık- / tılık-“ ise Köktürkçedeki “taşık-“ (dışarı çıkmak, isyan etmek, baş kaldırmak) kelimesinin LİR Türkçesindeki ‘l’li şeklidir. Sınundaki “-ang” eki de ‘emir’ bildirir. Bukuk kelimesi, Hun başkentini kuşatan düşman ordusu liderinin unvanıdır. “tut-ang” şekli de, “tut-“ fiilinin emir çekimidir.

10 Türk Dili I Hafta 3 1 3.1.2.1.2. Türkler Tarafından Türkçe Olarak Yazılmış İlk Türkçe Dönemi Kaynakları 3.1.2.1.2.1. ESİK TAS KURGANI Eski Türk yazısı ile yazılmış, takip edebildiğimiz en eski kaynak, muhtelif kurganlardan çıkan metinlerdir. Tüekta kurganından çıkarılan koşum takımlarına ait parçalardan bazılarında runik yazılar bulunduğu görülmektedir. Altay kurganlarından çıkarılan altın tokalar vb. üstünde de aynı türden yazılar bulunmuştur. Fakat, en önemli keşif, Kazakistan’da, “Altın Elbiseli Adam”ın bulunduğu Esik Tas kurganından çıkan malzemelerdir (İ.Ö. V-IV. yüzyıl).

11 Türk Dili I Hafta 3 1 Bu kurgandaki eşyalardan bir gümüş tas veya çanaktaki yirmi altı karakterden oluşan yazı, şimdiye kadar ele geçirilen en eski parçadır. Bu metin üzerine çeşitli okuma denemeleri olmuşsa da, en iyi okuma denemesinin Olcas Süleyman tarafından yapıldığı kabul edilmektedir. Süleymanov yazıtı şu şekilde okuyup anlamlandırmaktadır: “khan uya üç otuzı(da) cok boltı utugsı tozıltı” ‘Han’ın oğlu 23 yaşında yok oldu, (halkın) adı sanı yok oldu.’ İçindeki ‘cok’ kelimesine ve Süleymanov’un bazı karakterleri bilinenden farklı şekilde transkripsiyonlamasına rağmen, bu okuma kolay kolay reddedilemez.

12 Türk Dili I Hafta 3 1 Bununla birlikte, yazıtın kısa olması kabulü güçleştirmektedir. Kısa bile olsa, aynı tipteki karakterleri Süleymanov’un okuduğu şekilde okuyabileceğimiz başkaca metinler de bulunursa, mevcut okuma önerisi herkes tarafından kabul edilmiş olacaktır. Kazakistan’da bir araştırma gezisi yapan Nejat Diyarbekirli, dönüşünde bu metin ile ilgili araştırmaları yayınlamıştır.

13 Türk Dili I Hafta 3 1 Bölüm (Hafta) Özeti Sümercedeki ödünçleme kelimeler, Türk dilinden alınmıştır. Landsberger’in, “Sümerlerin kuzeyinde, dağlık bölgelerde yaşayan ve Sümerceye kelimeler vermiş bulunan Proto-Euphrates (Ana Fırat) ve Proto- Tigris (Ana-Dicle) olarak nitelediği dil, Türk dilidir. Bugün için insanlık tarihinin bilinen en eski yazılı belgeleri Sümerce metinlerdir. Sümerlerin ve dillerinin kimliği, yaşayan veya tarih bir milletle akrabalıkları henüz tespit edilememiştir. Ancak, dünyanın en eski yazılı metinleri olan Sümerce belgelerde alıntı sözler olarak geçen ve Türk diline ait olduğu kanıtlanan bu yüz altmış beş kelime, dilimizin belirlenebilen en eski şekillerini de temsil etmektedir. O halde, şu anda, dünyada bilenen en eski yazılı belgeye sahip olan dil de Türk dilidir. Sümerce ile yaşayan diller arasındaki en inandırıcı tezi, XX. yüzyılın sonunda, Prof. Dr. Osman Nedim Tuna ortaya koymuştur.

14 Türk Dili I Hafta 3 1 Kaynaklar 1. GÜLSEVİN, Gürer vd., Türk Dili I-II, Afyon Eğitim, Sağlık ve Bilimsel Araştırmalar Vakvfı Yayını, Afyonkarahisar, 2008. 2. Türk Dil Kurumu, İmla Kılavuzu, Ankara,2000. 3. Türk Dil Kurumu, Türkçe Sözlük, Ankara, 2000 4. Türk Dil Kurumu, Yabancı Kelimelere Karşılıklar, Ankara, 1998.