Hayvan Deneyleri Laboratuvarları Kuruluş ve İşletmesi “Deney Hayvanları Kullanım Sertifikası Kursu" 13 Aralık 2013 Prof.Dr. Recep YAĞIZ T.Ü. Tıp Fakültesi.

... konulu sunumlar: "Hayvan Deneyleri Laboratuvarları Kuruluş ve İşletmesi “Deney Hayvanları Kullanım Sertifikası Kursu" 13 Aralık 2013 Prof.Dr. Recep YAĞIZ T.Ü. Tıp Fakültesi."— Sunum transkripti:

1 Hayvan Deneyleri Laboratuvarları Kuruluş ve İşletmesi “Deney Hayvanları Kullanım Sertifikası Kursu" 13 Aralık 2013 Prof.Dr. Recep YAĞIZ T.Ü. Tıp Fakültesi KBB AD.

2 Tanımlar Deney hayvanı: Deneyde kullanılan veya kullanılacak hayvan. Deney hayvanı kullanıcısı: Deney hayvanı kullanarak her türlü eğitim, araştırma, uygulama ve test yapmak isteyen veya bu programların yapılmasında deney hayvanlarına dokunarak ve gözlemleyerek katkıda bulunan öğrenciler, araştırmacılar, akademik, sağlık, teknik ve idari personel.

3 Deney Hayvanlarının En Çok Kullanıldığı Alanlar: Tıbbi araştırmalar, Biyolojik, veteriner, eczacılık, diş hekimliği araştırmaları, Davranış bilimleri, İlaç sanayii, Kozmetik sanayii, Teşhis ve tedavide kullanılacak biyolojik materyal üretimi

4 Uluslararası ve Ulusal Mevzuat The Principles of Humane Experimental Technique 1959 Hayvan Hakları Evrensel Bildirgesi (1978) Helsinki Bildirgesi (1964 ve revizyonları en son 2004) Avrupa Birliği Kararları (Strasburg 1986) 86/609/EEC Hayvanları Koruma Kanunu 5199 Sayılı (01. 07.2004) Hayvan Deneyleri Etik Kurullarının Çalışma Usul Ve Esaslarına Dair Yönetmelik (06.07.2006 tarihli Resmi G)

5  5199 Sayılı Hayvanları Koruma Kanunu (01. 07.2004) Hayvan deneyleri Madde 9.- Hayvanlar, bilimsel olmayan teşhis, tedavi, deneylerde kullanılamazlar. Tıbbi ve bilimsel deneylerin uygulanması ve deneylerin hayvanları koruyacak şekilde yapılması ve deneylerde kullanılacak hayvanların uygun biçimde bakılması ve barındırılması esastır. Başkaca bir seçenek olmaması halinde, hayvanlar bilimsel çalışmalarda deney hayvanı olarak kullanılabilir. Uluslararası ve Ulusal Mevzuat

6  5199 Sayılı Hayvanları Koruma Kanunu (01. 07.2004) Hayvan deneyi yapan kurum ve kuruluşlarda bu deneylerin yapılmasına kendi bünyelerinde kurulmuş ve kurulacak etik kurullar yoluyla izin verilir. Etik kurulların kuruluşu, çalışma usul ve esasları, Tarım ve Köyişleri Bakanlığı ile Sağlık Bakanlığının ve ilgili kuruluşların görüşleri alınarak Bakanlıkça çıkarılacak yönetmelikle belirlenir. Uluslararası ve Ulusal Mevzuat

7  Hayvan Deneyleri Etik Kurullarının Çalışma Usul ve Esaslarına Dair Yönetmelik 06.07.2006 Tarihli ve 26620 sayılı Resmi Gazete Yönetmeliğin amacı, deney hayvanları ile yapılacak olan bilimsel araştırma, test, sağlık hizmetleri uygulamaları, eğitim-öğretim ve yayın gibi temel etkinliklerde kullanılan yöntem ve materyaller ile ilgili minimum etik standartları saptamak, etik ilkeler doğrultusunda görüş bildirmek ve araştırma önerilerini bu açıdan incelemek üzere oluşturulacak Hayvan Deneyleri Merkezi Etik Kurulu ve Hayvan Deneyleri Yerel Etik Kurullarının kuruluş ve çalışma esaslarına, yapılması planlanan işlemlerin sunulmasına, araştırma ve çalışma önerilerinin incelenmesine, izin verilmesine, uygulamalara, uygulamaların izlenmesine, deney hayvanları üzerinde yapılan bütün işlemlerin kayıt altına alınmalarına ve bu işlemlerin anında ya da geriye doğru izlenebilmelerine, ilgili bütün işlemlerin denetlenebilirliğinin sağlanmasına ve ilgili işlemlerin gerektiğinde sonlandırılmalarına ilişkin esasları belirlemektir. Uluslararası ve Ulusal Mevzuat

8 Hayvan Deneyleri Yerel Etik Kurullarının (HADYEK) Kuruluşu Hayvan deneyleri yerel etik kurulları(HADYEK) bu Yönetmeliğin yayımı tarihinden itibaren bir yıl içinde aşağıdaki şekilde kurulur; a) 5199 sayılı Kanunun 9 uncu maddesi hükmü gereğince yerel etik kurullar, deney hayvanı kullanan Sağlık, Tarım ve Köy işleri, Çevre ve Orman ve Milli Eğitim Bakanlıklarına bağlı araştırma ve hizmet veren kurum ve kuruluşlar ile yüksek öğretim kurumlarında kurulur. Bunların dışında kalan ve bu Yönetmeliğin öngördüğü şekilde deney hayvanı kullanmak isteyen tüm resmi ve özel kurum ve kuruluşlar Hayvan Deneyleri Merkezi Etik Kuruluna başvurarak yerel etik kurul kurma izni talep eder. Hayvan deneyleri yerel etik kurulu bulunmayan kurum ve kuruluşlarda hayvan deneyleri yapılamaz. b) Yerel etik kurul kurulabilmesi için kurum bünyesinde asgari olarak, hayvanların tür özellikleri gözetilerek konforlarının sağlandığı, stressiz ve sakin bir yaşam sürdürebildikleri, veteriner hizmetlerinin verildiği bir hayvan üretim ve/veya barındırma ünitesi bulundurmak zorunludur.

9 T.Ü. HADYEK Yönergesi Madde 6. T.Ü. Hayvan Deneyleri Yerel Etik Kurulunun görevleri: Deney hayvanları üzerinde yapılacak tüm işlemlerin etik yönden kabul edilebilir sınırlarını belirlemek Kurum içerisinde deney hayvanı kullanılması sürecinin etik kurallara uygun olarak yapılmasını sağlamak, gerektiğinde sonlanmasına karar vermek Protokole aykırı çalışma saptanırsa gerektiğinde sonlandırılmasına karar vermek Deney hayvanları ile çalışacak personelin gerekli eğitimi almasını sağlamak bu amaçla sertifika programları düzenlemek sertifikası olmayanların hayvan deneyi yapmasını engellemek Üretim ve uygulama bölümlerini denetlemek Yıllık çalışma raporlarını her yıl Hayvan Deneyleri Merkezi Etik Kuruluna sunmak Ölü hayvanlar ve tıbbi atıkların 2872 sayılı çevre kanuna göre bertarafını sağlamak Deney hayvanlarının kayıt altına alınmalarını ve izlenebilmelerini sağlamak.

10 T.Ü. HADYEK Yönergesi DENEY HAYVANI İLE UĞRAŞACAK PERSONELİN EĞİTİMİ Madde 7.f. Deney Hayvanları Kullanım Sertifikası Programlarında Bulunması Zorunlu Konular 1.Deney hayvanları morfolojisi (anatomisi + histolojisi). 2.Deney hayvanları fizyolojisi. 3.Hayvan deneyleri etiği ve alternatif deney metotları. 4.Deney hayvanları kullanım teknikleri (teorik + pratik).Tutuş teknikleri.Enjeksiyon teknikleri.Kan alma teknikleri Anestezi – ötenazi teknikleri. 5.Hayvan deneyleri laboratuarları kuruluş ve işletmesi. 6.Temel laboratuar güvenliği. 7.Hayvan refahı ve davranış özellikleri. 8.Deney hayvanları üretimi. 9.Deney hayvanları biyokimyası.

11 Hayvanlar Üzerinde Yapılacak Deneylerde, En Temel Konular Standart deney hayvanı, güvenilir veri elde etmenin olmazsa olmaz bir koşuludur! Deney hayvanları uygun koşullarda yetiştirilmeli, barındırılmalı, kullanılmalı. Araştırıcılar, laboratuvar hayvanları kullanma kursunu almalıdır.

12  Barınak Yerleşim, Fiziki ve Teknik Şartları: Hayvanların, malzemelerin ve personelin barınak içerisindeki hareketi, temizden kirliye doğru olması hijyen yönünden çok önemlidir. Barınağın; – Tek katlı, – Çift koridorlu, – Çift kapılı olması avantaj Hayvan Deneyleri Laboratuvarları Kuruluş ve İşletmesi

13  Barınak Yerleşim, Fiziki ve Teknik Şartları:  Personel Odaları ve İdari Bölüm; Üretim alanı girişinde, idari ekip ve personel için gerekli dinlenme odaları, dolaplar, duşlar ve ofisler bu alanda yer almalı,  Laboratuvar, Deney ve İşlem Odaları; Üretim alanları, Kafes ve ekipmanların özellikleri, hayvanların uygun koşullarda barındırılmalarına imkan sağlamalı, Ekipman ve malzemelerin temizliği/dezenfeksiyonu için oda, Sterilizatör,

14 Hayvan Deneyleri Laboratuvarları Kuruluş ve İşletmesi  Barınak Yerleşim, Fiziki ve Teknik Şartları:  Malzeme odası ve depo,  Jeneratör  Yemlerin konulacağı depo uygun ısı, uygun nem, haşerattan korunma, uygun havalandırma  Havalandırma; kokuyu, ısı artışını vs önlemeli,  Atık İmha Alanı; atıklar soğutmalı depolarda tutulmalı,  Biyotehdit Odası; biyolojik tehlike içeren materyal ve kimyasallar burada tutulmalı,  Servis Alanları; koridorlar personel ve ekipmanın geçişine uygun genişlikte olmalı

15  Sağlık ve Hijyenik Şartlar; Tesis içi hayvan nakilinde dezenfekte edilmiş plastik tip taşıma kafesleri kullanılmalı, Kafesler haftada en az bir kere yıkanıp temizlenmeli, Böcek ve yabani fare/sıçan gibi zararlılara karşı mücadele edilmeli, Hayvan Deneyleri Laboratuvarları Kuruluş ve İşletmesi

16  Üretim alanlarında hayvanların; – Doğum, – Ölüm, – Karantina girişi, – Satış, – Salgın hastalık vakaları, – Otopsi bulgularına ait bilgileri gösterir kayıt tutulmalı, – Üretim alanındaki hayvanların orijini ve nereden temin edildiği tarihli olarak belgelenmelidir. Hayvan Deneyleri Laboratuvarları Kuruluş ve İşletmesi

17 Farklı yaş ve türdeki hayvanlar aynı kafeste bulundurulamaz. İşletmeler içerisinde gübre, çöp ve benzeri atıklar bulundurulmamalı. Üretim alanlarının hijyen ve sağlık kontrolü gerekli görüldüğü durumlarda, yönetmelik gereği her üç ayda bir HADYEK üyeleri tarafından yapılır. Hayvan Deneyleri Laboratuvarları Kuruluş ve İşletmesi

18  Güvenlik: Güvenliğin sıkı denetlenmesi; deneylerin aksamaması, hayvan kaybının önlenmesi bakımından oldukça önemli,  Çift kapılı giriş ve kilitler  Elektronik giriş kartları,  dezavantajı kaybolması veya başkalarının eline geçmesi,  Parolalı elektronik kartlı girişler  Güvenlik personeli ve kapalı devre sistemi güvenliği arttırabilir. Hayvan Deneyleri Laboratuvarları Kuruluş ve İşletmesi

19 Barınak Laboratuvar hayvanlarının yetiştirilmesinde optimum çevre şartlarının sağlanması çok önemlidir.  Işık (Aydınlatma)  Loş ışık, şiddeti ve süresi kontrol edilebilen suni aydınlatma Penceresiz odalar, doğal ışık istenmez Işık kaynağı: Floresan lambalar – Koridorlar; beyaz floresan – Hayvan odaları; turuncu floresan Aydınlık/Karanlık peryodu: 12 saat/12 Saat – Üreme/cinsel aktiviteyi etkilemekte Işığın dalga boyu ve şiddeti 350-400 lüks düzeyi Hayvan Deneyleri Laboratuvarları Kuruluş ve İşletmesi BARINMA

20  Sıcaklık : optimum 21±2 °C – Laboratuvar hayvanlarının çoğu homoiotermiktir (sıcak kanlı). – Ortam ısı değişimine adapte olabilmek için enerji harcar  Rutubet (Nem): İdeal bağıl nem %55±10 – Terleme yok, ortam sıcaklığı artığında solunum sayısı artar ve buharlaşmayla ısı kaybederler, – Nemin azlığı/fazlalığı hayvanlarda hastalığa neden olabilmekte Hayvan Deneyleri Laboratuvarları Kuruluş ve İşletmesi BARINMA

21  Havalandırma (İklimlendirme) – Ilık temiz hava ile sağlanmalı (Air condition/Vantilasyon) – Oda hava değişimi: 4-20 kez /saat  Gürültü (85 dB) – Hayvanlar daha hassas, – Önemli bir stres kaynağı (Çalışma sonuçlarına etki!!!)  Haşerat kontrolü Hayvan Deneyleri Laboratuvarları Kuruluş ve İşletmesi BARINMA

22  Kafes Kontrolü (Mikroçevre) – Kafesler içi görülebilen poliüretan veya paslanmaz çelik olmalı, – Kolay temizlenebilir, dezenfekte edilebilir nitelikte olmalı, – Hayvanların genel davranışlarının kontrolü, – Sağlık durumlarının kontrolü Hayvan Deneyleri Laboratuvarları Kuruluş ve İşletmesi BARINMA

23 Hayvanların dengeli beslenmesi önemli, Laboratuvar hayvanları için standardize edilmiş (%21-24 HP içerikli) pelet yem. Kobayların su ve C vitamini ihtiyaçları pelet yemin yanı sıra günlük taze sebze (marul, havuç, salatalık v.b.) verilerek karşılanabilir, Tavşanlara da sebze verilmesinde büyük fayda vardır Hayvan Deneyleri Laboratuvarları Kuruluş ve İşletmesi BESLENME

24 Su ihtiyaçları genellikle azdır, ancak susuzluğa dayanma kabiliyetleri de çok azdır. Bu yüzden genellikle taze içme suyu sürekli ve ad libitum (istenildiğinde-istenildiği kadar) su sağlanmalıdır Hayvan Deneyleri Laboratuvarları Kuruluş ve İşletmesi BESLENME

25 T.Ü. Tıp Fakültesi Deney Hayvanları Birimi  Kuruluş Amacı: T.Ü. Tıp Fakültesi Dekanlığı'na bağlı olarak bilimsel araştırmalar ve eğitim etkinliklerinde gereksinim duyulan deney hayvanlarının uygun ortamda yetiştirilmesi, bakılması ve hayvanlar üzerinde yapılacak deneysel araştırmaların alt yapısını sağlamak.(Mart 2003)

26 İDARİ BÖLÜMLABORATUVAR T.Ü. Tıp Fakültesi Deney Hayvanları Birimi PERSONEL KLİMA ODASI VETERİNER BİRİM SORUMLUSU VETERİNER OPERASYON ODASI LABORATUVAR STERİLİZATÖR SANTRİFÜJ DERİN DONDURUCU BUZDOLABI Galoş- Önlük MALZAME DEZENFEKSİYON TAVŞAN Üretim Odası KOBAY Üretim Odası Deneyde Kullanılan TAVŞAN/ KOBAY SIÇAN ÜRETİM ODASI FARE ÜRETİM ODASI Deneyde Kullanılan SIÇAN/FATRE TEMİZ (STERİL) KORİDOR SIÇAN ÜRETİM ODASI TAVŞAN Üretim Odası DUŞ

27 DENEY HAYVANI BAKIM VE KULLANIM KURULU Birim Sorumlusu: Prof. Dr. Nurettin AYDOĞDU Cerrahi Tıp Bilimleri Temsilcisi: Prof. Dr. Recep YAĞIZ Dahili Tıp Bilimleri Temsilcisi: Doç. Dr. Murat ÇALOĞLU Temel Tıp Bilimleri Temsilcisi: Doç. Dr. Selman ÇIKMAZ Birim Veteriner Hekimi: Vet. Hek. Ziya Çukur T.Ü. Tıp Fakültesi Deney Hayvanları Birimi Yönetim ve Yapılanma

28 HAYVANLAR ÜZERİNDE YAPILAN ÇALIŞMALARDA UYULMASI GEREKEN ETİK İLKELER  3 R yasası olarak bilinen esaslarla tanımlanır: 1.Replacement (yerine koyma) – Hayvan yerine, aynı güvenlikte sonuçlar verecek başka materyal yada modeller üzerinde çalışma 2.Reduction (sayı azaltma) – İstatistikleri etkilemeyecek en az sayıda hayvan üzerinde çalışmak 3.Refinement (konfor) – Hayvanları fizyolojilerine uygun ortamlarda barındırmak ve uygun işlemlerde bulunmak

29 REFINEMENT: Üretimden deneyi sonlandırana kadar deney hayvanlarının konforunun sağlanması.  Barınma koşullarının uygun olması  Beslenme koşullarının uygun olması  Bakıcıların eğitimli olması  Deney yapan kişilerin eğitimli olması  Deney sırasında ve sonrasında deney hayvanlarında acı ve stres oluşturmamak

30 Latif Demirci, Hürriyet, 12/02/2002  Yasalar ve kurallar kişilerin vicdanını kontrol edemez.  Deney sırasında araştırmacı ve deney hayvanları yalnız kalır!

31 Sabrınız ve İlginiz için Teşekkür ederim