İZMİT REHBERLİK VE ARAŞTIRMA MERKEZİ ÇOCUK VE ERGENLERDE KAYIP VE YAS OCAK 2016 İZMİT REHBERLİK VE ARAŞTIRMA MERKEZİ www.izmitram.meb.k12.tr

ÇOCUK VE ERGENLERDE KAYIP VE YAS Şakir AKPINAR Psikolojik Danışman

Ne olduğunu anlayamadım. Herkes bir tarafa koşuyor. Babam ağlıyor Ne olduğunu anlayamadım. Herkes bir tarafa koşuyor. Babam ağlıyor. Kardeşlerimi de göremiyorum. Evimiz neden bu kadar kalabalık? Kalabalığın arasında annemi görüyorum, uyuyor galiba. Ama neden bazıları ağlıyor bazıları ise hiç konuşmuyor???Kolumdan biri beni çekerek dışarı çıkarıyor? Gözlerimin içine bakıyor ve anlatmaya başlıyor……….. 27 Nisan 2017 ; ele www.izmitram.meb.k12.tr

Yas, "bizim için çok fazla önemi olan birisini sonsuza dek kaybettiğimizde hissettiğimiz üzüntüden doğan duygularla,içsel ve dışsal tepkilerimizdir." 27 Nisan 2017 www.izmitram.meb.k12.tr

Yas Sürecini Etkileyen Faktörler *Ölen kişinin kimliği(akrabalık düzeyi, ilişki niteliği, beklenti, ihtiyaçlar). *İlişkinin niteliği(çatışmalı, bitmemiş işler-suçluluk, bağımlı kişiler, kendilik değerine etkisi). *Ölüm şekli(normal, kaza, özkıyım, cinayet). *Geçmiş kayıpların varlığı. 27 Nisan 2017 Yas Sürecini Etkileyen Faktörler www.izmitram.meb.k12.tr

Yas Sürecini Etkileyen Faktörler *Kişilik özellikleri(cinsiyet, yaş, inanç, değer…) *Sosyal destek. *Yas sürecinde oluşan sıkıntılar(ani değişiklikler, ekonomik sorunlar)… 27 Nisan 2017 Yas Sürecini Etkileyen Faktörler www.izmitram.meb.k12.tr

*Duygular(üzüntü, öfke, suçluluk, kınama, bunaltı, yorgunluk, çaresizlik, şok, özlem, hissizlik vb..) *Bedensel belirtiler(Midede boşluk hissi, göğüste boğazda sıkışma, nefes darlığı, güçsüzlük, enerji azlığı vb..) 27 Nisan 2017 Yas Belirtileri www.izmitram.meb.k12.tr

*Düşünceler(Ölüme inanamama, unutkanlık, hala yaşıyormuş hissi, görsel işitsel varsanılar vb…) *Davranışlar(Uyku ve iştah bozuklukları, dalgınlık, sosyal içe çekilme, ölenle ilgili rüyalar, ağlama vb…) 27 Nisan 2017 Yas Belirtileri www.izmitram.meb.k12.tr

Patolojik Yas Tepkileri Kronik Yas: Çok uzun bir süre ve yeterli sonuca ulaşamadan yas tutmanın sürdüğü bir haldir. Kişi yaşadığı sıkıntılarla kaybı arasında bağlantı olduğunu düşünür. Gecikmiş Yas: İnhibe edilmiş, bastırılmış ya da ertelenmiş yas. Kayıptan sonra verilen duygusal tepki yeterli olmamıştır. İleriki yıllarda yaşanan yas, boşanma, ana konusu kayıp olan bir film izleme vb. ardından görülen abartılı tepkilerdir. 27 Nisan 2017 Patolojik Yas Tepkileri www.izmitram.meb.k12.tr

Patolojik Yas Tepkileri Travmatik Yas: Zamansız, beklenmedik bir anda şiddet ya da korkunç bir olay sonucu meydana gelen ölümlerin ardından bireyde oluşan tepkilerdir. İşlevsellik önemli derecede bozulur. Travma sonrası stres bozukluğu gelişebilir!. 27 Nisan 2017 Patolojik Yas Tepkileri www.izmitram.meb.k12.tr

Bebeklik ve İlk Çocukluk(0-2 Yaş) *Ölüm=Ayrılık. *Ölüm konusunda hiçbir şey bilmezler. *Soyut kavramları anlamlandırma ve anlamada yetersizdirler. *İlk yıllarda anne, bebek ve dış dünya arasında bağlantıyı sağlar. Bu dönemde yaşanacak kayıp doğrudan algılanamayacağı için anne ve anne yerine geçen kişi aracılığıyla yaşanır. 27 Nisan 2017 Bebeklik ve İlk Çocukluk(0-2 Yaş) www.izmitram.meb.k12.tr

Bebeklik ve İlk Çocukluk(0-2 Yaş) İlk yıllarda anne-bebek ilişkisi işlem öncesi bir süreçtir. Yani anne ölürse bebek hisseder ama anlayamaz. Uzun süre anne yokluğu ve ölüm ayrımı fark edilemez. Yeme, uyku, tuvalet alışkanlıkları değişir. Yoksunluğun giderilmemesi durumunda bilişsel ve duygusal gelişimde gerileme-duraklama, kronik hastalıklar, depresyon belirtiş, uyumsuzluk görülebilir. 27 Nisan 2017 Bebeklik ve İlk Çocukluk(0-2 Yaş) www.izmitram.meb.k12.tr

Bebeklik ve İlk Çocukluk(0-2 Yaş) Araştırmalar, yetişkin yaşamında psikiyatri kliniklerine başvuran pek çok kişinin çocukluk veya ergenlik döneminde ebeveyn kaybı yaşadıklarını göstermektedir. Eğer anne yerine geçen kişiler bulunamazsa, bebek eski duyarlılığını yeniden kazanamaz ve ileriki yaşamında başkalarına inanmakta ve güvenmekte zorluk çeken birey olabilir. 9 ay - 2 yaş arasında bebek anne kaybına şiddetli ağlama ve üzüntü ile tepki verir. Diğer aile üyeleri kaybını bebek annenin tepkileri aracılığıyla yaşayabilir. 27 Nisan 2017 Bebeklik ve İlk Çocukluk(0-2 Yaş) www.izmitram.meb.k12.tr

Okul Öncesi Dönem(2-5 Yaş) *Ölüm=Yaşamın değişik şekli. *2-3 yaşlarda süreklilik anlamı kavranamaz.4-5 yaşlarında geçmiş-şimdi-gelecek kavramlarını anlamaya başlar. *Ölen kişinin geri geleceği fikri vardır. *Kendini suçlama çok fazladır(Benmerkezci düşünme) *Ölüm ayrılıkla özdeştir!!! 27 Nisan 2017 Okul Öncesi Dönem(2-5 Yaş) www.izmitram.meb.k12.tr

Okul Öncesi Dönem(2-5 Yaş) *Bu dönem çocukları ölümü, geri dönüşü olan, geçici ve kişiye özgü olarak yorumlarlar. Okul öncesi dönem çocuğu ölüm ve kayıp kavramlarını anlama ve üstesinden gelme kapasitesine sahip değildirler. İlk neden ölümün zaman kavramıyla ilgili oluşudur, çünkü ölüm geri dönüşü olmayan bir kavramdır. Yas ise, sürekli bir kayıptan doğan duygudur. 27 Nisan 2017 Okul Öncesi Dönem(2-5 Yaş) www.izmitram.meb.k12.tr

Okul Öncesi Dönem(2-5 Yaş) Okul öncesi kuruma giden çocuk, ebeveyni onu kuruma bıraktığında ağlamaya başlayabilir ancak kısa bir süre içinde kendisiyle ilgilenen ve yanında olan diğer kişilerin varlığını fark ettiğinde, yeni ilişkiler kurmaya başlar. Dil gelişimi tamamlandığından bu yaşlarda çocuklar mükemmel şekilde dili kullanabilirler ve dolayısıyla yaşadıkları kayıpla ilgili duygularını dile getirebilirler. Eğer ebeveynleri açıklama yaparsa bu yaş çocukları kaybı anlayabilecek yeterliğe sahiptirler. 27 Nisan 2017 Okul Öncesi Dönem(2-5 Yaş) www.izmitram.meb.k12.tr

Okul Öncesi Dönem(2-5 Yaş) Ebeveyn kayıptan sonra da yaşamlarının güvencede olduğu ve yine aynı şekilde devam edeceği konusunda cesaretlendirirse kolaylıkla bunu anlayabilirler. Bazı çocuklar duygularını ifade edemezler ve uyku, yeme bozuklukları saldırganlık, içe çekilme gibi bazı uyum ve davranış sorunları ortaya çıkabilir. Ebeveyn bu konuda dikkatli olmalı ve çocuğunu gözlemlemelidir. Çocuğu neyin rahatsız ettiğini öğrenmeye çalışmalıdır. Yapılacak en önemli şey çocuğun kendini güvende hissetmesi, bakımının karşılanması, günlük yaşam işlevlerinin sağlanmasıdır(yeme,içme vb..)… 27 Nisan 2017 Okul Öncesi Dönem(2-5 Yaş) www.izmitram.meb.k12.tr

Okul Çağı(6-11 Yaş) Ölüm=Fiziksel yok oluş, son. Üzüntüyü yoğun yaşarlar. Regresyon, saldırganlık, içe çekilme vb. görülebilir. Ölen kişiyi taklit etme görülebilir. Gece kabusları,yeme bozuklukları,içe çekilme,kurallara uymama, fiziksel yakınmalar yoğun görülür. Ölüm kaygısı(ceza,tehdit,yalnız bırakılma…) Bu yaş döneminde çocuk geçmiş, şimdi ve gelecekle ilgili olarak zaman kavramını öğrenmiş ve kendi yaşamıyla ilişkilendirmeye başlamıştır. 27 Nisan 2017 Okul Çağı(6-11 Yaş) www.izmitram.meb.k12.tr

Aileden birisinin kaybına çocuk güçlü tepkiler verebilir Aileden birisinin kaybına çocuk güçlü tepkiler verebilir. Okul çağı çocuğu bilir ki kayıp, çok üzüntü veren zorlu bir süreçtir. Üzüntüsünün yoğunluğunu farklı derecelerde ifade edebilir. Açık bir şekilde ağlayabilir, uyku, yemek yeme alışkanlıklarında veya diğer davranışlarında değişiklikler meydana" gelebilir. Saldırganlık, içe çekilme, alt ıslatma vb. davranış problemleri ortaya çıkabilir. Ayrıca ölen kişinin bazı özelliklerini taklit etme gibi davranışlar da gözlenebilir. Bu oldukça normal bir durumdur zaman içinde giderek azalarak yok olacaktır. 27 Nisan 2017 Okul Çağı(6-11 Yaş) www.izmitram.meb.k12.tr

5–9 yaş çocuğu ölümü yaşayan tüm canlı şeylerin sonlanması olarak, bir son olarak görür. Henüz ölüm kavramı kişiselleştirilmemiştir. Düşünceleri yoluyla bundan kaçabileceğini zanneder. Ölümü; melekler, iskelet vb. ile canlandırma eğilimindedir. Yaratıkların gelip onu alacağından korkar, ruh, ceset, hayalet gibi kelimeler onu korkutur. Ölüm konularına ilgi göstermeye başlar. Bazı çocukların bu dönemde gece kabusları vardır. 27 Nisan 2017 Okul Çağı(6-11 Yaş) www.izmitram.meb.k12.tr

Ergenlik Dönemi Ölüm=Soyut anlam, tehdit. Yaşamın anlamı sorgulanır. Felsefi bakış geliştirirler. Ölüme meydan okuma görülebilir. Varoluş sorgulanır. 9–10 yaşlarından ergenliğe kadar uzanan dönemde hayali düşünceler devam eder. Zaman içinde çocuk ölümün tamamen geri dönüşü olmayan, tüm canlı varlıklarda görülen bir şey olduğunu kavramaya başlar. Kendi aileleri ve yakın çevreleri için endişelenmeye başlarlar. "Ne oldu?" sorusunu sıklıkla sorarlar. Yaşama ve ölüme felsefi bir bakış açısıyla yaklaşır. Ergenlikte özellikle yaşamın anlamı sorgulanır. 27 Nisan 2017 Ergenlik Dönemi www.izmitram.meb.k12.tr

Bazı ergenler ölüm korkusunu engellemek için yaşam şekillerinde değişiklik yaparlar. Yetişkinlerin bu konudaki görüşlerine ihtiyaç duyarlar, birilerinin onları dinlemesi oldukça önemlidir. Yakın çevresinde bir ölüm olayı yaşandığında suçluluk, kızgınlık veya sorumluluk duyabilirler. Henüz özel ve genele ait duygularının ayrımını yapamazlar. 27 Nisan 2017 Ergenlik Dönemi www.izmitram.meb.k12.tr

Ergenlik dönemindeki kayıplar kimlik gelişimi açısından oldukça önemlidir. Ergen bu dönemde kendini kabul, benlik saygısı düzeyini belirlerken var oluşunu da sorgulamaktadır. Ergenin kendi kişisel biricikliğine olan inancı, kendisinin ölüm ile karşılaşmayacağı inancına dönüşebilmektedir. Buna bağlı olarak, kayıp yaşayan ergenler güçlü inkar, öfke, suçlanma, üzüntü, intihar fikirleri gibi duygusal tepkiler verebilmektedir . 27 Nisan 2017 Ergenlik Dönemi www.izmitram.meb.k12.tr

1-İnkar Dönemi: Kaybın hemen arkasından yaşanan şok ve uyuşukluk dönemidir. Birkaç dakika ile birkaç gün sürebilir. 2-Arama ve İsyan Dönemi: Kaybın farkına varılmaya başlanır. Geri getirilmesi ile ilgili pazarlık halindedir. Suçluluk ve suçlama, abartılı öfke, isyan hali görülebilir. Aylarca sürebilir. 27 Nisan 2017 Yas Süreci www.izmitram.meb.k12.tr

3-Çökkünlük ve Onarma Çabaları Dönemi: Yüzleşme 3-Çökkünlük ve Onarma Çabaları Dönemi: Yüzleşme. Bu kayıpla nasıl başa çıkılacağı ve yıkıntıları onarmaya çalışılan bir dönemdir. İntihar düşünce ve riski diğer dönemlere göre daha fazladır. 4-Yeniden Bütünleştirme ve Yapılandırma Dönemi: Yaşam yeniden organize edilir. Yeni duruma uyum sağlanmıştır. Bazen duygusal geri dönüşler olabilir. 27 Nisan 2017 Yas Süreci www.izmitram.meb.k12.tr

Kaybın Yakınlığına Göre Tepkiler *Anne baba kaybı Çocuğun anne babasının hep onunla kalacağı, onu koruyacağına dair inançları sarsılabilir. “Ben yanlış bir şey mi yaptım?”, “Bana mı kızdılar?” biçiminde kendini suçlamalar görülebilir. Dalgalanmalar ve tepkilerde tutarsızlıklar olabilir. Kendilerine olan güvenleri azalabilir. Çoğunlukla geçmişten bir bağları kopmuş gibi hissederler. 27 Nisan 2017 Kaybın Yakınlığına Göre Tepkiler www.izmitram.meb.k12.tr

Kaybın Yakınlığına Göre Tepkiler *Kardeş Kaybı Çocukta suçluluk duygusu uyanabilir. (Rakibim öldü, ben kazandım ama nasıl bir kazanma). Anne baba ve diğer yakınların ölen kardeşle ilgili “Çok iyi bir çocuktu.” Şeklinde anmaları diğer çocuğu daha iyi olma çabasına sürüklediği için çocuğa ağır gelebilir. Çocukta demek ben de her an ölebilirim düşüncesi oluşabilir. 27 Nisan 2017 Kaybın Yakınlığına Göre Tepkiler www.izmitram.meb.k12.tr

Yas Sürecinde Çocuğun Verebileceği Tepkiler *Okul başarısında değişiklik, *Okula gitmeyi, uyumayı, arkadaşlarıyla oynamayı reddetme, *Ölen kişi hakkında konuşmayı reddetme, ölen kişiye ait şeylerden uzak durma *Aşırı hareketlilik, oyunlarda sürekli hareket etme, huzursuzluk, *Anksiyete ve fobiler, *Kendini suçlama veya dikkat çekmeye çalışma, *Uyku bozuklukları, gece kabusları, *Çalma, saldırganlık vb. davranışlar, 27 Nisan 2017 Yas Sürecinde Çocuğun Verebileceği Tepkiler www.izmitram.meb.k12.tr

Yas Sürecinde Çocuğun Verebileceği Tepkiler *Otorite figürlerine karşı gelme, *Sıklıkla nedeni açıklanamayan öfke nöbetleri, *Sosyal içe kapanma, *Alkol veya madde bağımlılığı, *Günlük sorunlarla başa çıkmada zorluklar, *Israrlı fiziksel şikayetler, *Ölüm düşüncesi, iştah kaybı, uyku bozuklukları nedeniyle depresif eğilimler, *Uzun süreli duygu yokluğu, *Sık panik ataklar 27 Nisan 2017 Yas Sürecinde Çocuğun Verebileceği Tepkiler www.izmitram.meb.k12.tr

Patolojik Yas Tepkileri 1. Geleceğe ilişkin anlamsızlık hissi, duygusal tepkisizlik, 2. Kopukluk, 3. Donukluk hissi, taşlaşma hissi, 4. Şok, 5. Ölümü kabulde güçlük, 6. Hayatın anlamsız ve boş olduğu hissi, 27 Nisan 2017 Patolojik Yas Tepkileri www.izmitram.meb.k12.tr

Patolojik Yas Tepkileri 7. Ölen olmadan da yaşamın anlamlı olabileceğini hayal edememe, 9. Bir parçasının yok olduğu hissi, 10. Dünyanın darmadağın olduğunu düşünme, 11. Emniyette olmama, güvensizlik hissi, 12. Ölen kişiye zarar verdiğine ilişkin gerçek olmayan düşünceler, 13. Ölümle ilgili aşırı öfke, acı ve huzursuzluk hissidir. 27 Nisan 2017 Patolojik Yas Tepkileri www.izmitram.meb.k12.tr

Ölümü Konuşmak *Çocuk neyi biliyor, neyi bilmiyor? *Bilgi verirken yaş ve geçmiş yaşam deneyimlerine dikkat edilmelidir. *Değer, inanç, duygu, durumlar farklı olabilir… *Açık, dürüst ve rahatlatıcı bilgiler verilmelidir. *Anlamayacağı ve ihtiyacı olmayan bilgiler verilmemelidir. 27 Nisan 2017 Ölümü Konuşmak www.izmitram.meb.k12.tr

Yetişkinlere Öneriler *Açık ve dürüst iletişim kurun. Kayıpla ilgili yaşa ve gelişime uygun açıklamalar yapın. *Soyut açıklamalardan uzak durun. *Bir yakının ölümünü aniden söylemekten kaçının. *Açıklama yaparken çocuğunuzun soru sormasına ve konuşmasına izin verin. *Birlikte fotoğraf albümlerine bakın. 27 Nisan 2017 Yetişkinlere Öneriler www.izmitram.meb.k12.tr

Yetişkinlere Öneriler *Çocuğunuzun cenaze törenine katılmasına izin verin. *Kendi duygularınızı saklamayın. Ölen kişiyi hatırlatacak şeyleri ortadan kaldırmayın. *Uzun ayrılıkları engelleyin(akrabalara bırakmak gibi…) *Anne babaya bir şey olacağı ile ilgili korku ve suçluluk duyguları ile konuşun. *Üzülmesin diye çabalamayın. Üzüntüsüne ortak olun. 27 Nisan 2017 Yetişkinlere Öneriler www.izmitram.meb.k12.tr

Yetişkinlere Öneriler *Günlük aktivitelerinde değişiklik yapmayın. *Çocuğunuzun konuşmasını yüreklendirin. *Eleştirici olmayın(Kes artık yakınmayı!!!) *Ölümü; uyku, hasta olma, uzağa gitme, yaşlıların ölmesi vb. şekilde anlatmayın. *Ölen kişi ile ilgili olumlu şeylerden söz edin. *Okul Rehberlik Servisi’ ni durumdan haberdar edin. 27 Nisan 2017 Yetişkinlere Öneriler www.izmitram.meb.k12.tr

Yetişkinlere Öneriler Sağlıklı bir şekilde başa çıkılarak süreç tamamlanıyor ve birey yeniden yakın çevresi, dış dünya ile ilişkiler ve bağlar kurabiliyorsa umut ve uyum sağlanmış olmaktadır. Ancak birey sağlıksız yollarla bu süreci aşamıyor ve saplanıp kalıyorsa bu noktada profesyonel yardım alması gerektiği söylenebilir. 27 Nisan 2017 Yetişkinlere Öneriler www.izmitram.meb.k12.tr

Okulda ölüm haberi verilirken kalabalık ortamda vermekten kaçınılmalıdır. Sakin bir ortamda haber verilmesi daha uygundur. Güvendiği, yakın hissettiği kişilerin haberi vermesi tercih edilir. Çocuğun duyguları ve tepkilerini yaşamasına zaman verin. Soru sorması desteklenmeli, açık ve doğru cevaplar verilmelidir. 27 Nisan 2017 Ölüm Haberi www.izmitram.meb.k12.tr

Çocuk ve Ergenle İletişim Yas sürecinde şu noktalara dikkat edilmelidir: •Çocuk hazır olduğunda iletişim kurma isteğine cevap vermek, •İletişim çabalarını engellememek, •Dürüst açıklamalar yapmak, •Dinlemek ve çocuğun duygularını kabul etmek, •Çok küçük olduklarını söyleyerek sorularını ertelememek, •Kısa, basit açıklamalarla sorularını yanıtlamak, kafalarını daha da karıştıracak açıklamalardan kaçınmak. 27 Nisan 2017 Çocuk ve Ergenle İletişim www.izmitram.meb.k12.tr

Okullarda Etkinlik Örnekleri Okul Öncesi; duygunu Çiz ,Canlandırma Oyunları/Drama İlkokul-Ortaokul;Yeniden Canlandırma Etkinlikleri, Kuklalar veya Dolaylı Sağaltım Etkinlikleri, Hikaye Anlatım. Ortaöğretim;Edebiyat ve Okuma,Yaratıcı Yazım, Akran desteği, Sanat dersleri(resim, drama, müzik, vb), duvar resmi çizdirme, ölenle ilgili mektup yazdırma, gevşeme egzersizleri yaptırma, güvenli yer etkinliği yapma. 27 Nisan 2017 Okullarda Etkinlik Örnekleri www.izmitram.meb.k12.tr

İyi bir yas sürecinde amaç asla kaybı unutmak değil; amaç, kişinin kendi hayat öyküsünde kaybı müstesna yerine koyarak, tekrar hayatına sarılabileceği gücü kendinde bulabilmesidir. 27 Nisan 2017 www.izmitram.meb.k12.tr