ENDOKRİN SİSTEM ANATOMİSİ İÇ SALGI BEZLERİ (GLANDULA ENDOCRINAE) Metabolizma, büyüme, üreme, gelişme, hücrenin besinleri kullanması ve strese yanıt gibi birçok fizyolojik olayda rol oynayan bezlere endokrin bezler denir. Endokrin bezler, işlevlerini ‘hormon’ adı verilen kimyasal molekülleri salgılayarak gerçekleştirirler. Endokrin bezlerin salgı kanalları olmadığından, salgılarını doğrudan dolaşıma verirler.

ENDOKRİN FONKSİYONU OLAN ORGAN VE DOKULAR 1-HYPOTHALAMUS Birçok hormon salgılar. İnfundibulum denilen oluşum ile hipofiz bezine bağlanmıştır.

2-TEMEL ENDOKRİN ORGANLAR 3-ENDOKRİN HÜCRELER İÇEREN ORGANLAR -Gl. pituitaria (hipofiz bezi) -Gl. pinealis (epifiz bezi, corpus pineale) -Gl. thyroidea (tiroid bezi) -Gll. parathyroidea (paratiroid bezleri) -Gll. suprarenales (böbrek üstü bezleri) 3-ENDOKRİN HÜCRELER İÇEREN ORGANLAR Bu organların asıl fonksiyonu yanında endokrin fonksiyonları da vardır. -Timüs -Pankreas -Gonadlar (testisler ve ovariumlar) -Plasenta -Böbrekler -Kalp -Gastrointestinal mukoza

HYPOPHYSIS (GLANDULA PITUITARIA=Hipofiz bezi): Sphenoidal kemikteki sella turcica’daki fossa hypophysialis’de yerleşmiştir. Üst kısmı diaphragma sellae adı verilen zar ile örtülüdür. Diaphragma sella’nın ortasından infundibulum denilen bir sap geçer.

Hipofiz, infundibulum ile hypothalamus’a tutunur. Hipofiz, adenohypophysis ve neurohypophysis olmak üzere 2 kısma ayrılır.

Adenohypophysis (ön hipofiz lobu)’te sentezlenen hormonlar şunlardır; 1- Growth hormon (Büyüme hormonu=GH): Kas ve kemiklerin belirli bir yaşa kadar büyümelerini sağlar. 2- Prolactin: Kadınlarda memelerin büyümesini ve meme bezlerinin süt salgısı yapmasını sağlar.

3- Tiroit stimule edici hormon (TSH): Tiroid bezini, tiroid hormonları salgılanması için stimüle eder. 4- Adrenocorticotropin (ACTH): Böbreküstü bezi korteksini kortizol salgılanması için uyarır. 5- Follikul stimule edici hormon (FSH): Kadınlarda ovarium folliküllerinin gelişmesini ve östrojen hormonunun salgılanmasını, erkeklerde ise testislerde spermatogenesis’i uyarır.

6- Luteinize edici hormon (LH): Kadınlarda ovulasyonu ve corpus luteum tarafından progesteron salgılanmasını uyarır. Erkeklerde testesteron salınımını uyarır. 7-Melanosit stimule edici hormon (MSH): Derideki pigment hücrelerini (melanosit) stimule ederek, derinin normal pigmentasyonunu (melanin pigmenti üretimini) sağlar.

Adenohypophysis’ten salgılanan bu hormonların sentezi; -hipotalamus’tan salgılanan releasing faktörler (salgılattırıcı faktörler) etkisiyle uyarılırken, -hipotalamustan salınan inhibiting faktörler (engelleyici faktörler) aracılığı ile baskılanır.

Neurohypophysis (arka hipofiz lobu) aracılığıyla sistemik dolasıma verilen hormonlar şunlardır: 1- Vasopressin (Antidiüretik hormon- ADH): Böbrek tübüllerinden suyun reabsorbsiyonunu artırarak, vücut sıvı hacmini ve kan basıncını düzenler. 2-Oxytosin (Oksitosin): Uterus ve memenin düz kas liflerinde kontraksiyona sebep olur.

GLANDULA PINEALIS (Epiphsis cerebri, corpus pineale) Epifizin pinealosit adı verilen hücrelerinden melatonin hormonu salgılanır. Melatonin, uyku ritmini düzenler. Gonadların üzerine inhibe edici etkisi nedeniyle pubertenin, belli yaştan sonra başlamasına neden olur.

GLANDULA THYROIDEA (Tiroid bezi): Boynun ön tarafında C5-T1 vertebralar arasında bulunan, damardan zengin bir organdır. Lobus dexter ve lobus sinister olmak üzere 2 lob ve ortada bunları birbirine bağlayan isthmus glandula thyroidea’dan oluşur.

Isthmus glandula thyroidea 2.-3. trakea halkaları arasında bulunur. Tiroid bezi, tiroksin (T4), triiyodotironin (T3) ve kalsitonin hormonlarını salgılar. T3 ve T4 hormonları, metabolizmayı stimule eder. Kalsitonin, kan kalsiyum seviyesini düşürür.

Arterleri; a. thyroidea superior’lar (a. carotis externa’nın dalı) ve a. thryoidea inferior’lar (a. subclavia’nın dalı) Venleri; v. thyroidea superior’lar (v. jugularis interna’ya dökülür) ve v. thyroidea inferior’lar (v. brachiocephalica sinistra’ya dökülür.) Lenfatik drenaj; lenfatikleri ductus thoracicus ve ductus lymphaticus dexter’e drene olur.

Troid bezinin hormonları (T3 ve T4), hipofizden salgılanan TSH (tiroid stimülan hormon) tarafından kontrol edilir. Tiroid hormonlarının kandaki düzeylerinin azalması, adenohipofizden TSH salgılanmasına neden olur. Kandaki T3 ve T4 miktarı artınca, adenohipofizden TSH salgılanması baskılanır.

GLANDULA PARATHYROIDEA (Paratitoid bezi): Glandula thyroidea’nın yan loblarının arka kenarında bulunan 4 adet bezdir. Parathormon denilen bir hormon salgılar. Bu hormon, kalsiyum ve fosfor metabolizmasıyla ilgilidir. Kemikteki kalsiyumun, kana geçmesini sağlar. Ayrıca, böbreklerden Ca emilimini arttırır.

Arterleri; a. thyroidea superior ve a. thyroidea inferior. Venleri; parathyroid venler gl. thyroidea’nın venöz plexus’una drene olur. Lenfatik drenaj; lenf damarları derin servikal ve paratrakeal lenf nodüllerine drene olurlar. İnnervasyonu; gl. parathyroidea’nın sinirleri gang. cervicale superius ve medius’un thyroid bezine gelen dallarından ayrılır. Bu sinirlerin bezlerin salgısı üzerine etkisi yoktur. Bezin kan damarında vazokontriksiyon (damarın daralması) oluştururlar.

THYMUS (Timüs): Timus; göğüs bölgesinde, sternum’un hemen arkasında, 4. kıkırdak kosta’ya kadar uzanır. Eşit büyüklükte olmayan 2 lobdan oluşur. Timus, lenfoid bir organdır. Ancak hormon yapısındaki salgıları nedeniyle endokrin bir organ olarakta tanımlanır.

Fibröz bir kapsülle sarılıdır. Kapsül, bez içine bölmeler göndererek bezi lobuli thymi denilen küçük lobcuklara ayırır. Lobcuklar dışta cortex thymi, içte medulla thymi denilen 2 kısımdan oluşur.

Timustan; timosin, timopoietin, timik humoral hormon (THH), timostimulin, faktör timik serum (FTS) gibi hormonlar salgılanır. Bu hormonlar, T ve B lenfositlerin gelişmesinde rol oynar.

Arterleri; Damarları a. thoracica interna ve a Arterleri; Damarları a. thoracica interna ve a. thyroidea inferior’dan gelir. Venleri; Venöz drenajını sağ ve sol v. brachiocephalica’lar alır. Lenfatik drenaj; Lenf damarları nl. tracheobronchiales: nodi tracheobrochiales, nodi parasternalis’e drene olur. İnnervasyonu; Parasempatik siniri n. vagus’tan, sempatik siniri gang. cervicale superius ve medius’tan gelir.

GLANDULA SUPRARENALIS (Böbreküstü bezleri): Böbreklerin üst kutuplarına yerleşmiş 2 adet bezdir. Dışta cortex ve içte medulla olmak üzere 2 kısımdan oluşur.

Cortex, dıştan içe doğru 3 tabakadan oluşur. 1- Zona glomerulosa: Elektrolit ve su dengesini sağlayan aldosteron salgılar. 2- Zona fasciculata: Vücudun protein, lipid ve karbonhidrat metabolizmasını düzenleyen glukokortikoid (kortizol, kortikosteron)’leri sentezler. 3- Zona reticularis: Progesteron, östrojen ve testesteron gibi cinsiyet hormonlarını salgılar.

Medulla’da ise adrenalin ve noradrenalin salgılanır.

Arterleri; a. suprarenalis superior (a. phrenica inferior’un dalı), a Arterleri; a. suprarenalis superior (a.phrenica inferior’un dalı), a. suprarenalis media (aorta abdominalis’in dalı), a. suprarenalis inferior (a. renalis’in dalı). Venleri; Sol suprarenal bez, v. suprarenelis sinistra ile v. renalis’e, sağ suprarenal bez v. suprarenalis dextra ile v. cava inferior’a drene olur. Lenfatik drenaj; Lenf damarları ln. aortici laterales’e drene olur. İnnervasyonu; Beze gelen sinirler preganglionik sempatik sinir olan n. splanchnicus major ile gelir. Büyük çoğunluğu bezin medulla kısmında sonlanır. Medulladaki noradrenalin ve adrenalin salgısını kontrol eder.

PANKREAS Pankreas, sindirim enzimleri ile insülin ve glukagon adı verilen hormonları salgıladığından dolayı hem ekzokrin hem de endokrin bir bezdir. Karın arka duvarında duedonum kavsinden dalağın hilum’una kadar yatay uzanan bir virgül biçimindedir. Pankreasta, fonksiyonuna göre bir ekzokrin bir de endokrin kısım tanımlanır. Endokrin kısmına langerhans adacıkları denir. Pankreasın corpus ve cauda kısımlarında görülür. Bu kısmın fonksiyonu karbonhidrat metabolizmasında kilit rol oynar.

Langerhans adacıklarında, yapı ve fonksiyonlarına göre 3 tip hücre ayırt edilir: Alfa hücreler, glukagon salgılar. Kandaki glukoz düzeyini yükseltirler. Beta hücreler, insülin salgılar. İnsülin kandaki glukoz düzeyini düşürür. Delta hücreler ise, glukagon ve insülin salgılanmasını azaltan somastatin hormonu salgılar.

TESTİSLER Testislerde bulunan Leyding hücreleri LH etkisiyle uyarılarak, androjen hormonları (testesteron, dihidrotestesteron, androsteneidon) salgılar. Bu hormonlar, erkek üreme organlarının ve cinsiyete özgü karakterlerinin gelişiminde rol oynar. Testislerde bulunan Sertoli hücreleri ise FSH etkisiyle uyarılır. Bu uyarı ile spermatidler, sperm haline dönüşür. Sertoli hücreleri, salgıladıkları inhibin adlı hormonla FSH üretimini inhibe eder.

OVARYUMLAR Ovariumlar, östrojen ve progesteron hormonları salgılar. Östrojen, Graaf folikülünün teka interna hücreleri tarafından salgılanır. Progesteron, çatlamış Graaf folikülünün yerinde oluşan corpus luteum tarafından salgılanır. Östrojen ve progesteron uterusun iç duvarının kalınlaşmasını ve uterusun gebeliğe hazırlanmasını sağlar.

PLASENTA Plasenta ana rahminde bulunan yavrunun beslenmesini sağlayan bir yapı olup, aynı zamanda östrojen, progesteron, human corionic gonadotropin (beta HCG), plasenta laktojeni ve relaksin hormonlarını salgılar. Plasenta laktojeni, büyüme hormonu gibi etki eder. Hücre çoğalmasını ve karbonhidrat/lipid metabolizmasını stimule eder.

Prolaktin, memelerin büyümesini uyarır ve süt yapımını sağlar. Relaksin, pelvis kemikleri arasındaki eklemlerin gevşemesini sağlayarak doğum esnasında bebeğin geçişini kolaylaştırır. Beta HCG hormonu, gebeliğin ilk dönemlerinde gelişen embriyo tarafından, daha sonra ise plasentadaki sinsityotrofoblast hücreleri tarafından üretilir. Bu hormon korpus luteumdaki özel reseptörlere bağlanarak gebeliğin ilk aylarında progesteron hormonunun salgılanmasını devam ettirir. Böylece embriyonun rahim iç duvarına gömülmesini (implantasyon) sağlar.

GASTROİNTESTİNAL MUKOZA Gastrointestinal mukozasındaki endokrin hücrelere endocrinocytus gastrointestinalis denir. Bu hücreler; gastrin(mide asiti sekresyonunu uyarır), kolesistokinin (safra kesesini uyarır), sekretin (pankreası uyarır), gastrik inhibitör peptid (mide asidi sekresyonunu inhibe eder), motilin (gastrointestinal motiliteyi ve pepsin üretimini stimüle eder), somatostatin (büyüme hormonu, glukagon, insulin, sekretin, kolesistokinin, tirotropin, renin ve gastrin gibi hormonların salınımın baskılar) gibi hormonları üretirler.

BÖBREKLER Eritropoietin hormonu salgılar. (Kemik iliğini uyararak, eritrosit üretimini stimüle eder). Ayrıca renin hormonu salgılar. Renin kanda bulunan ve bir polipeptid olan Angiotensinojene etki ederek Anjiotensin I oluşturur. Anjiotensin I de böbreklerde ve akciğerlerde bulunan anjiotensin konverting enzim (ACE) aracılığı ile Anjiotensin II ye çevrilir. Anjiotensin II ise, böbreküstü bezi korteksinden aldosteron salınımını uyararak Na ve su geri emilimini artırır. Ayrıca, hipotalamusa da etki ederek, arka hipofizden ADH salgısını uyarır. ADH, böbreklerden suyun geri emilimini arttırır. Bütün bunların sonucunda: kan basıncı yükseltilip, ekstrasellüler sıvı hacmi artırılmış olur.

KALP Atrial endokarddan atriopeptid(atrial natriüetik faktör(ANF) salgılanır. Salınımı kan basıncındaki artışlara bağlı olarak, atrial duvarın gerilmesi sonucu olur. Hedef hücreleri: kan damarları, böbrekler, böbrek üstü bezleri ve hipotalamusta yer alır. Etkileri: kan basıncının düzenlenmesi, Na ve su atılımının düzenlemesine yöneliktir.