Çağ Üniversitesi

Hukuk Fakültesi Anayasa Hukuku Hükümet Sistemleri (Parlamenter Sistem) Yrd.Doç. Dr.Sami Doğru Hükümet Sistemleri (Parlamenter Sistem)

Hükümet Sistemleri Kuvvetler Birliği (Rousse) Kuvvetler Ayrılığı (Montesquio)

Kuvvetler Ayrılığı Teorisi “Kuvvetler ayrılığı” teorisi klasik anayasa hukukunun temellerinden biridir. Bu ilkeyi teorileştiren “Montesquieu” ise de bunu ilk dile getiren “Locke”dur.

Kuvvetler Ayrılığı Teorisi Montesquieu Yasama (Kurul) Yürütme (Monark) Yargı (Mahkeme) Asiller Halkın Temsilcileri Bu üç kuvvet de sınırlıdır

Hükümet Sistemleri Kuvvetler Birliği (Rousse) Kuvvetler Ayrılığı (Montesquio) Yürütmede birleşme Yasamada birleşme Sert Yumuşak - Mutlak Monarşi - Diktatörlük - Meclis Hükümeti Sistemi - Başkanlık Sistemi - Parlamenter Sistem

Yumuşak Kuvvetler Ayrılığı: Parlâmenter Sistem Bu sistemde, yasama ve yürütme kuvvetleri birbirinden yumuşak bir şekilde ayrılmıştır. Bu sistemde, yasama ve yürütme yetkileri kural olarak iki ayrı organa verilmişse de, birbirinden tam olarak bağımsız değildir; yer yer iç içe geçmiştir.

Yumuşak Kuvvetler Ayrılığı: Parlâmenter Sistem Keza bu organlar karşılıklı olarak birbirinin hukukî varlığına son verme imkanına da sahiptirler. Bu organlar arasında karşılıklı işbirliği vardır. Bu nedenle bu sisteme, “kuvvetlerin işbirliği” sistemi de denmektedir.

Yumuşak Kuvvetler Ayrılığı: Parlâmenter Sistem Bu sisteme “parlâmenter sistem” denir. Bu anlamda; - Parlâmenter rejim, - Parlâmenter demokrasi, - Parlâmenter hükûmet, - Parlâmentarizm dendiği de olur.

Yumuşak Kuvvetler Ayrılığı: Parlâmenter Sistem 0ldukça yaygın bu sisteme örnek olarak; - İngiltere, - Almanya, - İtalya, - İspanya, - Belçika, - Norveç - Yunanistan gibi ülkeler sayılabilir. Ülkemizde de parlâmenter hükümet sistemi uygulanmaktadır.

Yumuşak Kuvvetler Ayrılığı: Parlâmenter Sistem Parlâmenter sistemin tanımlayıcı özellikleri: - Aslî özellikler, - Tali özellikler

Yumuşak Kuvvetler Ayrılığı: Parlâmenter Sistem 1. Aslî Özellikler Parlâmenter sistem, “yürütme iktidarının yasama iktidarından kaynaklandığı ve ona karşı sorumlu olduğu anayasal demokrasi tipi”dir. Bu kapsamda üç temel ayırıcı özelliği vardır: (a) Hükûmet yasama organı tarafından seçilir. (b) Hükûmet yasama organına karşı sorumludur. (c) Yürütme ikili yapıdadır.

Yumuşak Kuvvetler Ayrılığı: Parlâmenter Sistem 1. Aslî Özellikler (a) Yürütme Organının Yapısı: İki-Başlılık: - Yürütme organı “iki-başlı”dır. Buna “düalist yürütme” de denir. Bir tarafta “devlet başkanı”, diğer tarafta ise “bakanlar kurulu” vardır. Yürütme Cumhurbaşkanı Bakanlar Kurulu

Yumuşak Kuvvetler Ayrılığı: Parlâmenter Sistem 1. Aslî Özellikler (a) Yürütme Organının Yapısı: İki-Başlılık: Devlet Başkanı, * Monarşik parlamenter sistemlerde “kral”, * Cumhuriyet tipi parlamenter sistemlerde ise “cumhurbaşkanı”dır.

Yumuşak Kuvvetler Ayrılığı: Parlâmenter Sistem 1. Aslî Özellikler (a) Yürütme Organının Yapısı: İki-Başlılık: - Devlet başkanı yasama organı karşısında sorumsuzdur. Bu nedenle de yetkilerini ancak başbakan veya bakanın “karşı-imza”sıyla kullanabilir. - Yürütme organının diğer kanadında ise Bakanlar Kurulu bulunur.

Yumuşak Kuvvetler Ayrılığı: Parlâmenter Sistem 1. Aslî Özellikler (a) Yürütme Organının Yapısı: İki-Başlılık: - Yasama organına karşı sorumlu olan Bakanlar Kurulu da ikili yapıdadır. Bir tarafta “başbakan”, diğer tarafta ise “bakanlar” bulunur. - Başbakanın hukuki statüsü itibariyle diğer bakanlardan farkı yoktur, sadece “eşitler arasında birinci (primus inter pares)”dir. Bakanlar Kurulu Başbakan Bakanlar

Yumuşak Kuvvetler Ayrılığı: Parlâmenter Sistem 1. Aslî Özellikler (a) Yürütme Organının Yapısı: İki-Başlılık: - Uygulamada başbakan daha güçlenmiştir. - Bakanlar kurulu hükümetin genel siyasetinin yürütülmesinden dolayı hep birlikte sorumludur, - Karar alma sürecinde uzlaşı öne çıkar, görüşmeler gizlidir, tutanaklar 30 yıl kamuoyuna açıklanmaz.

Yumuşak Kuvvetler Ayrılığı: Parlâmenter Sistem 1. Aslî Özellikler (a) Yürütme Organının Yapısı: İki-Başlılık: Kolektif Sorumluluk; Hükümetin genel siyasetinin yürütülmesinden dolayı, parlamento karşısında bakanlar kurulunun üyeleri hep birlikte sorumludur. Kolejyallik İlkesi; Bakanlar kurulunun her zaman oylama yapması gerekli değildir. Kararların oybirliği ile alındığı varsayılır. Bakanlar kurulunda muhalefet olmaz. Homojenlik İlkesi; Bakanlar kurulu üyelerinin ortak bir siyasal çizgiye sahip olduğu varsayılır.

Yumuşak Kuvvetler Ayrılığı: Parlâmenter Sistem 1. Aslî Özellikler (b) Yürütmenin Göreve Gelişi - Yürütmenin ilk kanadı devlet başkanı; * Monarşik parlamenter sistemlerde irsi olarak, * Cumhuriyet parlamenter sistemlerde ise, ya-sama organı tarafından seçilir. - Yürütme organının ikinci kanadı Bakanlar Kurulu seçimle değil, yasama organı tarafından belirlenir.

Yumuşak Kuvvetler Ayrılığı: Parlâmenter Sistem 1. Aslî Özellikler (c) Sorumluluk: Yasamanın Güvenine Dayanma - Yürütmenin bir kanadı olan devlet başkanı yasama organı karşısında sorumsuzdur. - Ancak, yürütmenin ikinci kanadı olan Bakanlar Kurulu yasama organı karşısında sorumludur, yasama organının güvenine dayanır. - Hükümet kuruluşta yasama organından güvenoyu alır. - Hükümet güvenoyu almadan önce ona “işgüder hükümet” denir. Hükümet, yapmayı planladığı işlerle ilgili bir rapor hazırlar ve bu raporu yasama organına sunarak güvenoyu ister.

Yumuşak Kuvvetler Ayrılığı: Parlâmenter Sistem 1. Aslî Özellikler (c) Sorumluluk: Yasamanın Güvenine Dayanma - Hükümetin yasama organı karşısında, “kolektif” ve “bireysel” sorumluluğu vardır. Yasama organı hükümet hakkında güvensizlik oyu verirse hükümet düşer. - Ayrıca, yasama organı hükümete toptan değil de sadece bir bakan hakkında da güvensizlik oyu verebilir. Bu durumda, söz konusu bakan görevden ayrılır.

Yumuşak Kuvvetler Ayrılığı: Parlâmenter Sistem 1. Aslî Özellikler (c) Sorumluluk: Yasamanın Güvenine Dayanma AY Md 112/III “Başbakan, bakanların görevlerinin Anayasaya ve kanunlara uygun olarak yerine getirilmesini gözetmek ve düzeltici önlemler almakla yükümlüdür.” hükmü karşısında yasama organının bir bakanı düşürmesi, başbakanın sorumluluğu değil midir? Buradaki anayasa hükmü ile uygulama birbiri ile bağdaşmamaktadır.

Yumuşak Kuvvetler Ayrılığı: Parlâmenter Sistem 1. Aslî Özellikler (c) Sorumluluk: Yasamanın Güvenine Dayanma AY Md. 111, görev esnasında güvenoyunu düzenlemiştir. Buna göre, başbakan, gerekli görürse, Bakanlar Kurulu ile görüştükten sonra, yasama organından güvenoyu isteyebilir.

Yumuşak Kuvvetler Ayrılığı: Parlâmenter Sistem 1. Aslî Özellikler (c) Sorumluluk: Yasamanın Güvenine Dayanma Görev sırasında güvenoyu; - Ya daha önce hiç karşılaşılmamış bir olayın peşinden gidilmek istendiğinde, - Ya da yasama organının bir tavrının yadırganması durumlarında söz konusu olabilir. Ör: bir kanunun reddedilmesi gibi.

Yumuşak Kuvvetler Ayrılığı: Parlâmenter Sistem 2. Tali Özellikler Tali özellikleri parlâmenter sistemin “sine qua non (olmazsa olmaz)” şartları değildir. (a) Fesih Yasama organının hükümeti güvensizlik oyuyla düşürebilmesine paralel olarak, yürütme organı (devlet başkanı) da yasama  organını feshedebilir. Bazı anayasalar devlet başkanına fesih yetkisini tek başına, bazı ve çoğunluktaki anayasalar bu yetkiyi başbakanın veya bakanlar kurulunun istemiyle kullanır.

Yumuşak Kuvvetler Ayrılığı: Parlâmenter Sistem 2. Tali Özellikler (b) Aynı kişi hem yürütmede, hem yasamada görev alabilir. (c) Bakanlar kurulu yasama organının çalışma-larına katılır.

Yumuşak Kuvvetler Ayrılığı: Parlâmenter Sistem 3. Karşılıklı Etkileşim Araçları Parlâmenter sistemde yasama ve yürütme kuvvetleri kural olarak birbirinden ayrı olmakla birlikte bunlar birbirine karşılıklı bağımlıdır.

Yumuşak Kuvvetler Ayrılığı: Parlâmenter Sistem 3. Karşılıklı Etkileşim Araçları Bu kapsamda; - Kanun yapımına Yürütme de katılır ve Devlet Başkanı bunları onaylar, gerekirse geciktirici veto hakkını kullanır; - Yürütmenin hazırladığı bütçeyi yasama organı kabul eder; - Yürütmenin yaptığı uluslararası andlaşmaları onaylama yetkisi yasama organındadır; - Yasama organı, soru, meclis araştırması, meclis soruşturması, gensoru gibi denetim yolları ile yürütmeyi denetleyebilir.

Yumuşak Kuvvetler Ayrılığı: Parlâmenter Sistem 4. Değerlendirme: Parlâmenter Sistemin Güçlü ve Zayıf Yanları (a) Parlâmenter Sistemin Güçlü Yanları: - Parlâmenter sistemde tıkanıklıkların çözüm yolu vardır. Çıkan kriz, “güvensizlik oyu” ve “fesih” gibi araçlarla çözülebilir. - Parlâmenter sistem esnektir. Halkın desteğini yitirmiş hükümetin görev süresinin bitmesi beklenmeyebilir. - Parlâmenter sistem kutuplaşmaya yol açmaz (güvenoyu ve muhalefet). - Parlâmenter sistemlerde devlet başkanının ılımlılaştırıcı ve uzlaştırıcı bir etkisi vardır.

Yumuşak Kuvvetler Ayrılığı: Parlâmenter Sistem 4. Değerlendirme: Parlâmenter Sistemin Güçlü ve Zayıf Yanları (b) Parlâmenter sistemin Zayıf Yanları - Sistem istikrarsız hükümetlere yol açar (güvenoyu). - Sistem zayıf hükümetlere yol açar. Bunun başlıca nedeni görülen koalisyon hükümetleridir. - Düşük nitelikli bir demokrasiye yol açar. Çünkü; * Halk, hükümeti doğrudan doğruya belirleyememektedir. * Bu sistemde “hesap sorulabilirlik” (koalisyon) ve “önceden bilinebilirlik” düşük değerdedir.

Yumuşak Kuvvetler Ayrılığı: Parlâmenter Sistem 4. Değerlendirme: Parlâmenter Sistemin Güçlü ve Zayıf Yanları Sonuç - Parlâmenter sistemin iyi mi kötü mü sorusuna net cevap vermek mümkün değildir. - Zayıf yanların, parlamenter sisteme bağlı olduğu kadar, her ülkenin kendi siyasal ve sosyal koşullarına bağlı olduğunu söyleyebiliriz. - Sonuç olarak, sistemin işleyişi ülkeden ülkeye değişebilir.

Yumuşak Kuvvetler Ayrılığı: Parlâmenter Sistem 4. Değerlendirme: Parlâmenter Sistemin Güçlü ve Zayıf Yanları Sonuç - Başbakanın halk tarafından seçilmesi İsrail’de denenmiş, ancak sonuçları kötü olduğu için bu sistemden vazgeçilmiştir. Parlamenter sistemde başbakanın yasamadan kaynaklanmadığı tek örnek budur. - Türkiye’de 2007 AY değişikliği ile cumhurbaşkanının halk tarafından seçilmesi kuralı getirilmiştir.

Yumuşak Kuvvetler Ayrılığı: Parlâmenter Sistem 5. Rasyonelleştirilmiş Parlâmentarizm Bazı parlâmenter sistemlerde hükümete istikrar ve güç kazandırmak amacıyla birtakım usuller öngörülmüştür. Bu usulleri barındıran parlâmenter sistemlere genel olarak “rasyonelleştirilmiş parlâmentarizm” ismi verilmektedir. Parlâmento çoğunluğuna dayanmayan hükümetlere güç ve istikrar kazandırmaya yönelik hukukî  araçların bütünü olarak tanımlanmaktadır.

Yumuşak Kuvvetler Ayrılığı: Parlâmenter Sistem 5. Rasyonelleştirilmiş Parlâmentarizm Başlıca araçları şunlardır: - Güvensizlik önergesi verme hakkının sınırlan-dırılması, - Serinleme süreleri (cooling-off period)”nin ön-görülmesi, - Güvensizlik oyunda üye tamsayısının salt ço-ğunluğunun aranması, - Güven oylamalarında yalnızca güvensizlik oyla-rının sayılması, - “Yapıcı güvensizlik oyu”, “fesih tehdidi altında güvenoyu”, bu araçlar hükümetin düşürülmesini zorlaştırırlar.

Yumuşak Kuvvetler Ayrılığı: Parlâmenter Sistem 5. Rasyonelleştirilmiş Parlâmentarizm Bu sistemde bir hükûmetin parlâmentoda çoğunluğa sahip olmaması mümkündür. Ama bu hükümetin parlâmentodan kanun çıkartması imkansızdır. Bu durumda hükümete, gerektiğinde parlâmen-toyu aşabilecek, anayasal araçlar da vermek gerekmektedir. Bazı anayasalar, bu tür hükümetlere, hazırladıkları kanun tasarılarının kabul edilmesini sağlayacak anayasal mekanizmalar da getirmek-tedirler.

Yumuşak Kuvvetler Ayrılığı: Parlâmenter Sistem 5. Rasyonelleştirilmiş Parlâmentarizm Kanun çıkarmayı kolaylaştıran araçlar: - Yapıcı güvensizlik oyu - Fesih tehdidi altında güvenoyu - Kanun tasarılarının blok hâlinde oylanması, - “Giyotin” usûlü, - Teşriî zorunluluk hâli, vs.

Yumuşak Kuvvetler Ayrılığı: Parlâmenter Sistem 5. Rasyonelleştirilmiş Parlâmentarizm Kanun çıkarmayı kolaylaştıran araçlar: Yapıcı güvensizlik oyu; Başbakanın güvensizlik oyuyla düşürülebilmesi için parlamentonun üyelerinin çoğunluyla yeni bir başbakan seçmesi gerekir. Fesih tehdidi altında güvenoyu; Başbakan tarafından istenen bir güvenoyu, parlamento tarafından reddedilirse, Başbakanın önerisi üzerine Devlet Başkanı parlamentoyu fesheder.

Yumuşak Kuvvetler Ayrılığı: Parlâmenter Sistem 5. Rasyonelleştirilmiş Parlâmentarizm Kanun çıkarmayı kolaylaştıran araçlar: - Kanun tasarılarının blok hâlinde oylanması: Buna “ya kabul et, ya reddet” de denir. Kanunların madde madde değil de tümden oylanması, değişiklik önergesi verilememesidir.

Yumuşak Kuvvetler Ayrılığı: Parlâmenter Sistem 5. Rasyonelleştirilmiş Parlâmentarizm Kanun çıkarmayı kolaylaştıran araçlar: - Giyotin: “Ya Kanunu Kabul Et, Ya Da Hükûmeti Düşür”.- Bir parlâmentonun düşürmediği bir hükûmetin kanun tasarılarını reddetmesi de mantıksızlıktır. Buna göre, “Başbakan, Meclis önünde, bir metin üzerinde Hükümetin sorumluluğunu yüklenir. Bu durumda, izleyen yirmidört saat içinde bir güvensizlik önergesi sunulmaz ve önceki fıkra uyarınca oylanmazsa, bu metin kabul edilmiş sayılır.

Yumuşak Kuvvetler Ayrılığı: Parlâmenter Sistem 5. Rasyonelleştirilmiş Parlâmentarizm Kanun çıkarmayı kolaylaştıran araçlar: - Teşriî Zorunluluk Hâli: “Ya Kanunu Kabul Et, Ya Da Hükûmeti Düşür” prensibi geçerlidir. 1949 Alman Anayasası, “teşriî zorunluluk hali” denen bir   usulle,   düşürülemeyen   hükümete kanun çıkarma imkanını tanımıştır. Başbakan, Cumhurbaşkanına başvurarak, ya Meclisin feshedilmesini; ya da “teşriî zorunluluk hali” ilân edilmesini isteyebilir. Başbakanın istemi ve Bundesrat’ın onayı varsa, Cumhurbaş-kanı “teşriî zorunluluk hali” ilân eder. Bu halin ilân edilmesiyle, Bundestag’ın reddettiği kanun tasarıları kendiliğinden kabul edilmiş sayılır.

Çağ Üniversitesi