TEMEL HAK VE HÜRRİYETLER PROF.DR.TURGUT GÖKSU KAYNAK: KEMAL GÖZLER’in TÜRK ANAYASA HUKUKU DERSLERİ KİTABI OKUNACAK

Hürriyet (özgürlük, liberty, liberté) Bir şeyi yapma veya yapmama, belli bir şekilde davranıp davranmama erki. “Serbest hareket etme gücü” İnsan fiilinin bir niteliğidir. “Serbest insan fiili” Seyahat hürriyeti, yerleşme hürriyeti, haberleşme hürriyeti, düşünce hürriyeti, basın hürriyeti vb “insan fiilleri” Anayasa koyucu, bu hürriyetleri anayasada tanıyarak insanların o konuda “serbest hareket etme güçleri”nin olduğunu kabul etmiş olmaktadır. PROF.DR.TURGUT GÖKSU

Hak (right, droit) Hürriyetin somutlaştırılmış biçimi. Hürriyetin somutta gerçekleştirilmesinin aracıdır. “hak arama hürriyeti”, “dava hakkı”. Hak bir hürriyetin sağlanması için kişiye anayasa ve kanunlar ile tanınmış yetkilerdir. Bir kişinin, bir konuda hakkı var ise, devletten veya diğer kişilerden onun yerine getirilmesini “isteme yetkisi”ne sahiptir demektir. Hak, kişilere hukuk düzeni tarafından verilen bir irade kudreti, bir isteme yetkisidir. Anayasa hukuku alanında hak, kişiye anayasa tarafından verilmiş bir irade kudreti, bir isteme yetkisidir. PROF.DR.TURGUT GÖKSU

Haklar mahkeme önünde ileri sürülebilir. Hürriyet-Hak Ayrımı Hürriyet soyut, hak somuttur. Hak hürriyetin uygulanması aşamasında ortaya çıkar. Haklar mahkeme önünde ileri sürülebilir. Hürriyetlerin gerçekleşmesi için başkalarının veya devletin bir şey yapmaması gerekir. Hürriyet, kişinin kendi fiilî ile gerçekleşir. Hakkın gerçekleşmesi için ise, diğer kişilerin veya devletin hak sahibi kişi lehine birtakım edimlerde bulunması gerekir. PROF.DR.TURGUT GÖKSU

İnsan Hakları (Human Rights, Droits de l’homme)” “İnsan hakları”, ırk, din, dil ayrımı gözetmeksizin tüm insanların yararlanabileceği haklardır. Bu haklardan yararlanmak bakımından vatandaş ve yabancı arasında fark yoktur. Diğer yandan “insan hakları” terimi bir ideali içerir. Bu terimi kullananlar, bu alanda olanı değil, “olması gerekeni” dile getirirler PROF.DR.TURGUT GÖKSU

Kamu Hürriyetleri (Libertés publiques) “İnsan haklarının devlet tarafından tanınmış ve pozitif hukuka girmiş olan bölümünü ifade eder” Diğer bir ifadeyle kamu hürriyetleri, anayasa ve kanunlar tarafından düzenlenmiş, sınırları belirlenmiş ve böylece kişilerin onları pratik olarak kullanmalarına imkân tanınmıştır. Temel Hak ve Hürriyetler (Droits et libertés fondamentaux, Die Grund-recht)”, “kamu hürriyetleri” karşılığında kullanılmaktadır PROF.DR.TURGUT GÖKSU

Kişi Hak ve Hürriyetleri (Ferdi Hürriyetler, Libertés individuelles)” 18’inci yüzyılın ferdiyetçi doktrinin ürünü olan “klasik hakları” anlatmak için kullanılmaktadır. Örneğin kişi dokunulmazlığı, zorla çalıştırma yasağı, özel hayatın gizliliği, konut dokunulmazlığı gibi temel hak ve hürriyetler, “kişi hakkı ve hürriyeti” veya “ferdi hak ve hürriyetler” niteliğindedir. PROF.DR.TURGUT GÖKSU

Bu hakları yabancılar değil, sadece vatandaşlar kullanabilir. Vatandaş Hakları Anayasa ve kanunlar tarafından tanınmış ve düzenlenmiş hak ve hürriyetlerden sadece “vatandaşların” kullanabileceği hak ve hürriyetler. Bu hakları yabancılar değil, sadece vatandaşlar kullanabilir. Örneğin seçme ve seçilme hakkı, kamu hizmetine girme hakkı gibi siyasal haklar birer “vatandaş hakları” niteliğindedir. PROF.DR.TURGUT GÖKSU

Anayasal Haklar Temel hak ve hürriyetler yerine “anayasal haklar (droits constitutionnels)” teriminin kullanıldığı da olur. Anayasal haklar, anayasa tarafından tanınmış ve güvence altına alınmış haklardır. Hangi hak ve hürriyetin “anayasal” bir hak ve hürriyet olduğu tartışmasız bir şekilde bellidir. Anayasada düzenlenmiş olan temel hak ve hürriyetler, anayasal hak ve hürriyetlerdir. PROF.DR.TURGUT GÖKSU

TEMEL HAK VE HÜRRİYET ANLAYIŞLARI 1. Tabiî Hak Anlayışı: Tabiî hak doktrinine göre, insan, sırf insan olmaktan dolayı, doğuştan bazı hak ve hürriyetlere sahiptir. İnsanın sahip olduğu haklar, devletten önce gelir; bu haklar insana devlet tarafından verilmemiştir; dolayısıyla bu hak ve hürriyetlere devlet dokunamaz. “tabiat hâli” “sosyal sözleşme” 2. Pozitivist Hak Anlayışı: Pozitivist anlayışa göre, hukukun tanımadığı ve korumadığı bir temel hak ve hürriyetin bireylere sağlayabileceği herhangi bir güvence yoktur. Temel hak ve hürriyetlerin sözde kalmaması, gerçekten bireylere birtakım güvenceler sağlayabilmesi için hukuk kuralları tarafından tanınması ve müeyyideye bağlanması gerekir. PROF.DR.TURGUT GÖKSU

TEMEL HAK VE HÜRRİYETLERİ JELLINEK’İN ÜÇLÜ SINIFLANDIRILMASI 1. Negatif Statü Hakları 2. Pozitif Statü Hakları 3. Aktif Statü Hakları PROF.DR.TURGUT GÖKSU

Negatif Statü Hakları (status negativus) Kişinin devlet tarafından aşılamayacak ve dokunulamayacak özel alanının sınırlarını çizen hak ve hürriyetlerdir. Örneğin konut dokunulmazlığı hakkı, kişi güvenliği hakkı, din hürriyeti, düşünce hürriyeti negatif statü hakkı niteliğindedir. Bu haklar devlete, negatif bir tutum, sadece karışmama ödevi yüklerler. Bu haklar kişiyi devlete ve topluma karşı koruyan haklar olduğu için bu haklara “koruyucu haklar” da denir. Anayasada bu haklar “kişinin hakları ve ödevleri” başlığı altında toplandığı için bu haklara kısaca “kişisel haklar” da diyebiliriz. PROF.DR.TURGUT GÖKSU

2. Pozitif Statü Hakları (status positivus) Bireylere devletten olumlu bir davranış, bir hizmet, bir yardım isteme imkanını tanıyan haklardır. Örneğin çalışma hakkı, sağlık hakkı, konut hakkı, sosyal güvenlik hakkı bu tür haklardandır. Bu tür haklar, devlete sosyal alanda bir takım ödevler yüklerler. Kişiye devletten bir şey istemesi hakkını verdiği için “isteme hakları” da denmektedir. Çoğunluğu sosyal ve ekonomik alana ilişkin olduğundan ve Anayasamızın bu hakları düzenleyen bölümünün başlığının “sosyal ve ekonomik haklar ve ödevler” olmasından ve keza bu hakların sosyal devlet anlayışının sonuçları olduğundan, bu haklara kısaca “sosyal haklar” da denir. PROF.DR.TURGUT GÖKSU

3. Aktif Statü Hakları (status activus) Kişinin devlet yönetimine katılmasını sağlayan haklardır. “Katılma hakları” “siyasî haklar” da denir. Seçme ve seçilme hakkı, siyasî parti kurma hakkı, siyasî faaliyette bulunma hakkı, kamu hizmetine girme hakkı, dilekçe hakkı gibi. PROF.DR.TURGUT GÖKSU

1982 ANAYASASININ TEMEL HAK VE HÜRRİYETLERİ SINIFLANDIRMASI Anayasa, temel hak ve hürriyetleri üçe ayırarak düzenlemektedir: Kişinin hakları ve ödevleri Sosyal ve ekonomik haklar ve ödevler Siyasî haklar ve ödevler PROF.DR.TURGUT GÖKSU

Kişinin Hakları ve Ödevleri Devlete bir şey yapmama, kişinin alanına müdahalede bulunmama ödevi yükleyen haklar MADDE 17: Kişinin Dokunulmazlığı, Maddî ve Manevî Varlığı MADDE 18: Zorla Çalıştırma Yasağı MADDE 19: Kişi Hürriyeti ve Güvenliği Özel Hayatın Gizliliği ve Korunması MADDE 20: Özel Hayatın Gizliliği MADDE 21: Konut Dokunulmazlığı MADDE 22: Haberleşme Hürriyeti MADDE 23: Yerleşme ve Seyahat Hürriyeti MADDE 24: Din ve Vicdan Hürriyeti MADDE 25: Düşünce ve Kanaat Hürriyeti MADDE 26: Düşünceyi Açıklama ve Yayma Hürriyeti MADDE 27: Bilim ve Sanat Hürriyeti Basın ve Yayımla İlgili Hükümler MADDE 28: Basın Hürriyeti MADDE 29: Süreli ve Süresiz Yayın Hakkı MADDE 30: Basın Araçlarının Korunması MADDE 31: Kamu Tüzel Kişilerinin Elindeki Basın Dışı Kitle Haberleşme Araçlarından Yararlanma Hakkı MADDE 32: Düzeltme ve Cevap Hakkı Toplantı Hak ve Hürriyetleri MADDE 33: Dernek Kurma Hürriyeti MADDE 34: Toplantı ve Gösteri Yürüyüşü Düzenleme Hakkı MADDE 35: Mülkiyet Hakkı Hakların Korunmasıyla İlgili Hükümler MADDE 36: Hak Arama Hürriyeti MADDE 37: Kanunî Hâkim Güvencesi MADDE 38: Suç ve Cezalara İlişkin Esaslar MADDE 39: İspat Hakkı MADDE 40: Temel Hak ve Hürriyetlerin Korunması PROF.DR.TURGUT GÖKSU

Sosyal ve Ekonomik Haklar ve Ödevler MADDE 41: Ailenin Korunması MADDE 42: Eğitim ve Öğrenim Hakkı ve Ödevi MADDE 43: Kıyılardan Yararlanma MADDE 44: Toprak Mülkiyeti MADDE 45: Tarım, Hayvancılık ve Bu Üretim Dallarında Çalışanların Korunması MADDE 46: Kamulaştırma MADDE 47: Devletleştirme MADDE 48: Çalışma ve Sözleşme Hürriyeti Çalışma İle İlgili Hükümler MADDE 49: Çalışma Hakkı ve Ödevi MADDE 50: Çalışma Şartları ve Dinlenme Hakkı MADDE 51: Sendika Kurma Hakkı MADDE 52: Sendikal Faaliyet Toplu İş Sözleşmesi, Grev Hakkı ve Lokavt MADDE 53: Toplu İş Sözleşmesi Hakkı MADDE 54: Grev Hakkı ve Lokavt MADDE 55: Ücrette Adalet Sağlanması MADDE 56: Sağlık Hizmetleri ve Çevrenin Korunması MADDE 57: Konut Hakkı MADDE 58: Gençliğin Korunması MADDE 59: Sporun Geliştirilmesi MADDE 60: Sosyal Güvenlik Hakkı MADDE 61: Sosyal Güvenlik Bakımından Özel Olarak Korunması Gerekenler MADDE 62: Yabancı Ülkelerde Çalışan Türk Vatandaşları MADDE 63: Tarih, Kültür ve Tabiat Varlıklarının Korunması MADDE 64: Sanatın ve Sanatçının Korunması MADDE 65: Sosyal ve Ekonomik Hakların Sınırı Genel olarak Jellinek’in “pozitif statü hakları”. Devletin olumlu bir edimde bulunması gerekir. PROF.DR.TURGUT GÖKSU

Siyasî Haklar ve Ödevler MADDE 66: Türk Vatandaşlığı MADDE 67: Seçme, Seçilme ve Siyasî Faaliyette Bulunma Hakları MADDE 68: Parti Kurma, Partilere Girme ve Partilerden Ayrılma MADDE 69: Siyasî Partilerin Uyacakları Esaslar MADDE 70: Hizmete Girme MADDE 71: Mal Bildirimi MADDE 72: Vatan Hizmeti MADDE 73: Vergi Ödevi MADDE 74: Dilekçe Hakkı Jellinek “aktif statü hakları” Kişilerin devlet yönetimine katılma ve siyasal faaliyette bulunma haklarıdır. “Vatandaşlık hakları” PROF.DR.TURGUT GÖKSU

Anayasada Düzenlenmemiş Hürriyetler: “İsimsiz Hürriyetler ” AY 12/1 “herkes, kişiliğine bağlı, dokunulmaz, devredilmez, vazgeçilmez, temel hak ve hürriyetlere sahiptir” AY 17/1 düzenlenen kişinin “maddî ve manevî varlığını geliştirme hakkı” Anayasada düzenlensin veya düzenlenmesin, insanın hangi çeşit fiili konusunda “serbest hareket etme gücü” söz konusuysa, ortada bir temel hak ve hürriyet vardır. m.12-18 arası PROF.DR.TURGUT GÖKSU

Hürriyet-Otorite Dengesi? PROF.DR.TURGUT GÖKSU

TEMEL HAK VE HÜRRİYETLERİN SINIRLANDIRILMASI “Sınırlama, belirli bir temel hak ve özgürlüğün Anayasa’da öngörülen ya da belirlenen alanı içinde kişiye sağlanan olanakların Yasakoyucu tarafından daraltılmasıdır” PROF.DR.TURGUT GÖKSU

TEMEL HAK VE HÜRRİYETLERİN SINIRLANDIRILMASI AY m.13: “Temel hak ve hürriyetler, Devletin ülkesi ve milletiyle bölünmez bütünlüğünün, millî egemenliğinin, Cumhuriyetin, millî güvenliğin, kamu düzeninin, genel asayişin, kamu yararının, genel ahlâkın ve genel sağlığın korunması amacı ile ve ayrıca Anayasanın ilgili maddelerinde öngörülen özel sebeplerle... sınırlanabilir” Dokuz adet genel sınırlama sebebi PROF.DR.TURGUT GÖKSU

TEMEL HAK VE HÜRRİYETLERİN SINIRLANMASI (Olağan Dönem) 1.Sınırlama Kanunla Yapılmalıdır 2.Sınırlama Anayasada Belirtilen Sebeplere Dayanmalıdır 3.Sınırlama Anayasanın Sözüne ve Ruhuna Uygun Olmalıdır 4.Sınırlama Demokratik Toplum Düzeninin Gereklerine Uygun Olmalıdır. 5.Sınırlamada THH Özlerine Dokunulmamalıdır 6.Laik Cumhuriyetin Gereklerine Aykırı Olmamalıdır 7.Ölçülülük İlkesine Uyulmalıdır PROF.DR.TURGUT GÖKSU

Demokratik toplum düzeninin gerekleri: 1.Ülkede etkin siyasal makamlar seçimle işbaşına gelmelidir. 2.Seçimler düzenli aralıklar ile tekrarlanmalıdır. 3.Seçimlere en az iki parti katılabilmelidir. 4.Seçimlerde, genel, eşit, gizli oy ve açık sayım ilkeleri uygulanmalıdır. 5.Muhalefetin iktidar olabilme şansı mevcut olmalıdır. 6.Temel kamu hakları tanınmış ve garanti altına alınmış olmalıdır. Robert Dahl ve Arend Lijphart PROF.DR.TURGUT GÖKSU

Olağanüstü Hâllerde Temel Hak ve Hürriyetlerin Sınırlandırılması «Zaruret hâli teorisi»ne göre, yürürlükteki hukuk düzeniyle bağlı olmaksızın temel hak ve hürriyetler sınırlandırılabilir. Savaş, seferberlik, ayaklanma, deprem, salgın hastalıklar gibi olağanüstü hâllerde temel hak ve hürriyetlerin normal dönemlere göre çok daha aşırı ölçüde sınırlandırılmasına, hatta bu hürriyetlerin askıya alınmasına izin verilmektedir. Bu müdahale, zevk için değil, daha üstün değerleri korumak için yapılmaktadır. İnsanların hayatlarını korumak için sokağa çıkma hürriyetlerinin askıya alınması gibi. İtfaiye erlerinin evin camlarını kırarak içeri girip yangını söndürmeleri PROF.DR.TURGUT GÖKSU

Olağanüstü Hâllerde THH Sınırlandırılması Şartları (m.15) Savaş, seferberlik, sıkıyönetim veya olağanüstü hâllerden biri mevcut olmalıdır Milletlerarası hukuktan doğan yükümlülükler ihlal edilmemelidir Ölçülülük ilkesine uyulmalıdır Çekirdek alana dokunulmamalıdır (15/2) PROF.DR.TURGUT GÖKSU

(Dokunulmaz hak ve ilkeler) Çekirdek Alan (Dokunulmaz hak ve ilkeler) a)“Savaş hukukuna uygun fiiller sonucu meydana gelen ölümler ile ölüm cezalarının infazı dışında, kişinin yaşama hakkına, maddî ve manevî varlığının bütünlüğüne dokunulamaz.” b)“Kimse din, vicdan, düşünce ve kanaatlerini açıklamaya zorlanamaz.” c)“Suç ve cezalar geçmişe yürütülemez”. d)“Suçluluğu mahkeme kararı ile saptanıncaya kadar kimse suçlu sayılamaz” PROF.DR.TURGUT GÖKSU

TEMEL HAK VE HÜRRİYETLERİN KULLANILMASINDA SİSTEMLER Temel hak ve hürriyetlerin toplum içinde kullanılması bazı usûllere bağlanmıştır. 1.İzin Usûlü: “önleyici sistem (régime préventif)”. Bazı temel hak ve hürriyetlerin kullanılması için idarî makamlardan önceden izin almak gerekir. 2.Bildirim Usûlü: (déclaration préalable) Burada önceden izin almaya gerek yoktur; sadece o temel hak ve hürriyetin kullanılacağı idarî makamlara bildirilir. 3.Serbestlik Usûlü: “düzeltici sistem (régime répressif)” Bu usûlde önceden bir izin almaya veya bildirimde bulunmaya gerek yoktur. İlgili kişi, temel hak ve hürriyetini, bütün sorumluluğu kendisine ait olmak üzere serbestçe kullanır. PROF.DR.TURGUT GÖKSU

TEMEL HAK VE HÜRRİYETLERİN KORUNMASI İç Koruma (İç Hukuk Yolları) Teşrii Başvuru Yolu (Dilekçe Komisyonu, TBMM İnsan Haklarını İnceleme Komisyonu İdari Başvuru Yolları (İsti’taf başvurusu, Hiyerarşik başvuru, Vesayet başvurusu, Başbakanlık İH Başkanlığına başvuru, İl ve ilçe İH Kurullarına başvuru) Yargısal Başvuru Yolları (Adli yargı yolu, İdari yargı yolu, Anayasa yargısı yolu) Kamu Denetçisine Başvuru Yolu Özel Kişilere Karşı Koruma Dış Koruma (Uluslararası Hukuk Yolları) BM Çerçevesinde (BM İHEB, BM İHKomis, İHKomit., Irk Ayrımcılığının Önlenmesi Komit., İşkencenin Önl.Komit. vb) Avrupa Konseyi Çerçevesinde (AİHS, AİHM) PROF.DR.TURGUT GÖKSU