İNSAN DAVRANIŞI VE PSİKOLOJİ Yrd.Doç.Dr. Duygu GÜR ERDOĞAN

İnsan davranışının bilimi olan psikoloji, bireyin değişik türden davranışlarını inceler ve reklamlardan, zayıflama rejimlerine, personel seçiminden iş veriminin arttırılmasına kadar hayatın her alanında kendini hissettirir. İnsan davranışının temellerini değişik açılardan inceleyen modern psikolojinin belli başlı yaklaşım biçimleri bulunmaktadır.

Nörobiyolojik Yaklaşım Her davranışın temelinde son derece karmaşık sinirsel süreçler yer alır. Beyinde oluşan sinirsel süreçler belirli bir düzen izleyerek kaslara geçer ve gözlenebilen davranışlar halinde dışa yansır. Hayvanlar üzerinde yapılan araştırmalar, beynin işleyişiyle bireyin davranışı ve yaşantısı arasında bir ilişki olduğunu kanıtlamıştır. Örneğin, beyine yerleştirilen elektrotların uyarılmasıyla hayvanlarda, kızgınlık ve korku belirten davranışlar ortaya çıkartılmıştır.

Beynin değişik bölgeleri birbirinden farklı işlevler görürler. Örneğin; Korteks olarak adlandırılan beyin kabuğu, saldırgan eğilimleri sınırlama ve ket vurma gibi bir işlev görür. Entelektüel faaliyet içinde bulunan eğitilmiş kişilerde daha çok gelişir ve bu nedenle yüksek eğitim görmüş kişilerde saldırgan davranış daha azdır.

Davranışı nörobiyolojik süreçlerde açıklayanlar, kişinin salgı bezlerinin çalışmasını, kanın kimyasal yapısını ve bireyin beslenme düzenini de davranış ile ilgili açıklamalarına temel etken olarak alırlar. Örneğin, havanın basıncındaki, ısısındaki ve ya nemindeki değişiklikler vücuttaki nörokimyasal olayları etkiler ve davranışta nörokimyasal değişiklikler kendini gösterir. « Bahar Yorgunluğu» ruh hali iklimle ilgilidir.

Davranışsal Yaklaşım Bireyin davranışını, çevre koşullarıyla açıklamaya çalışan, deneysel yöntemin rahatlıkla kullanılabileceği bir yaklaşımdır. Bireyin gözlenebilen ve dolayısıyla ölçülebilen davranışlarını inceler. Davranışsal yaklaşım, uyarıcı-davranış (U-D) olarak da bilinir. Davranışsal Yaklaşım; Uyarıcının cinsi, şiddeti ve tekrarı ile davranışın türü, kuvveti ve frekansı arasındaki ilişkiyi inceler. Davranışı pekiştiren ödüllendirme koşullarını da ele alır.

Davranışçı yaklaşım, organizmanın içinde olup biten biyolojik ve ya bilişsel süreçlerle ilgilenmez. Öğrenme süreci çevredeki ödüllendirme koşullarıyla açıklanır.

Bilişsel Yaklaşım Bilişsel psikologlar insanı edilgen (pasif) bir yaratık olarak değil, algılayan, uyarıcıları işleyen, anlamlandıran aktif (etken) bir sistem olarak görürler. Algılama, bellek ve bilgi işlem süreçlerini inceleyen dala bilişsel psikoloji adı verilir. Bilişsel psikoloji organizmanın içinde yer alan bilişsel süreçlerin türü ve yapısıyla, gözlenebilen davranışların türü ve özellikleri arasındaki ilişkiyi araştırır. Bilişsel psikologlar U-D psikolojisinin insan davranışına yaklaşımını mekanik ve basit bulurlar.

Bilişsel Yaklaşım; İnsan davranışının nedenlerini, bireyin toplumu algılama şeklini, kendini algılama şeklini, inançlarını ve tutumlarını bilmeden açıklanamayacağını belirtir. Bilişsel psikoloji, zihinsel süreçleri incelerken deneysel yöntemler kullanmaya dikkat eder. Nesnel yöntemlerle deneysel olarak bireyin zihninde yer alan bilişsel süreçleri inceler, bireyin dış dünyayı nasıl içselleştirip ‘iç dünya’ olarak temsil ettiğini anlamaya çalışır.

Psikoanalitik Yaklaşım Kurucusu Sigmund Freud’tur. Psikoanalitik yaklaşım her bireyin kendi geçmişini inceleyen ‘Vaka Çalışmaları’ yöntemini kullanır. Freud’a göre insanoğlunun doğuştan getirdiği iki temel kuvvetli eğilim vardır: Cinsellik ve Saldırganlık. Bu iki temel eğilim insanoğlunun bir toplum içinde uyumlu yaşamasını zorlaştırdığından, çocuğun sosyalleşmesinde önemli rol oynayan anne-baba, öğretmen gibi kişiler tarafından baskı altında tutulur. Freud’a göre toplum tarafından hoş karşılanmayan cinsiyet ve saldırganlık duyguları bilinçaltına itilir.

Freud’a göre bilinç altına itilen bu arzuların farkında olmayız ancak onlar bizi davranışımızı etkilemeye devam ederler. Bilinçaltına itilme zorunda kalan istekler orada kaybolup gitmezler; şu ve ya bu biçimde toplumca kabul edilebilen davranış kılıfına bürünerek kendilerini ifade ederler. Bireyin doğuştan saldırgan olduğuna inanan Freud, insanoğlunun ‘öldürme içgüdüsü’ nün etkisi altında birey ve toplum olarak sürekli savaş içinde yaşayacağına inanır.

Fenomenolojik Yaklaşım Fenomen kendini ve dış dünyayı kendine özgü bir biçimde algılayan kişinin öznel yaşantısına verilen isimdir. Fenomenolojik yaklaşım, bireyin davranışlarını anlayabilmek için, onun kendine özgü anlayışını ve yaşantısını bilmemiz gerektiğini savunur. Bireyin davranışını biçimlendiren en önemli etken, onun kendini ve çevreyi o andaki anlamlandırış biçimi, yani bireyin o andaki fenomenidir.

Hem bilişsel yaklaşım hem de fenomenolojik yaklaşım bireyin içinde oluşan süreçlere ağırlık vermektedir. O halde bu iki yaklaşım arasında ki fark nedir?

Bilişsel yaklaşım bireyin bilişsel süreçlerini deneysel yoldan incelemeyi amaçlar; duyum, algılama, bellekle ilgili süreçler, düşünme, problem çözme vb. gibi alanlarda düzenli ve deneysel gözlemlerle insan zihninin işlevsel bir modelini oluşturmaya uğraşır. Fenomenolojik yaklaşım ise, bireyin öznel yaşantısına önem verir, onun dışında başka hiçbir veri tanımaz.

Fenomenolojik yaklaşımı benimseniş psikologlara göre, deneysel yöntem bireyin tümlüğünü görebilme yeteneğinden uzak, son derece sınırlı bir yöntemdir. İnsanın davranışını etkileyen ona yön veren en önemli etkeni fenomeni deneysel yöntemle inceleme olanağı yoktur. İnsanı anlayabilmek için onun yaşamında neyin anlamlı olduğunu, neyi gerçekleştirmeye çalıştığını anlamak gerekir. Bunu anlayabilmek içinde bireyle konuşmak gerekir. Uzun zaman alabilir fakat yetenekli bir psikolog eninde sonunda bu görevi başarır.

Fenomenolojik yaklaşım ‘Kader Kurbanı’ ifadesine ve anlayışına karşı çıkarak bireyin seçme özgürlüğüne sahip olduğunu savunur. Bireyi n seçme özgürlüğü, seçeneklerinin farkında oluşu, insanla hayvan arasındaki en önemli farklılığı oluşturur. İnsan davranışını denetleyebilen özgür bir yaratıktır.

SOSYAL  ÖĞRENME  KURAMI Davranışçılığın gelişimine katkısı olan Hull’un öğrencilerinden Mowrer, Sears, Miller ve Dollard, hem U-D hem de psikoanalitik kurama dayalı olarak “sosyal öğrenme” kuramını geliştirmişlerdir. Sosyal öğrenme kuramına göre normal ve sapmış (aykırı) davranışların oluşması çevresel etkenlere bağlıdır.

Bu öğrenme kuramının öncüleri E. Miller, J. Dollard ve A. Bandura’dır  Bu öğrenme kuramının öncüleri E. Miller, J. Dollard ve A. Bandura’dır.Bu üç Amerikalı psikologdan Miller ve Dollard’ın görüşüne göre birey çevresindekilerin davranışlarını ve bu davranışların sonucunu gözlemler. Gözlediği davranışlardan sonucu olumlu olanları (pekiştirilenleri) taklit eder, fakat sonucu olumsuz olanları taklit etmez. Bu anlamda bir modeli taklit etme bir tür edimsel şartlanmadır. Buna göre bir davranışın öğrenilmesi için, bireyin bu davranışın sonucunu kendisi yaşayarak öğrenmesi gerekmemektedir. Örneğin; bir köpek tarafından ısırılan birini gözlemleyen birey köpekten korkabilir 

Taklit yoluyla öğrenme ya da model alma yoluyla öğrenme bazı yönleri ile bilişsel öğrenmenin özelliklerini taşımakta, ancak kimi araştırıcılar ve eğitimciler bu görüşü davranışsal öğrenme ile bilişsel öğrenmenin arasında bir yerde görürler. Bu öğrenmede birey tepkilerini bazen bilinçli bazen de rastlantısal olarak seçer (Binbaşıoğlu, 1995).

Bandura’nın”Sosyal Öğrenme Kuramı” da davranışçılık akımının etkisiyle gelişmiştir. Ama Bandura’ya göre davranışsal, bilişsel ve çevresel etkilerin sürekli birbiriyle etkileşimi sonucunda kişilik oluşur. Gözlemsel öğrenme davranışların kazanılması bakımından önemli bir olgudur 

Bandura’nın kuramında gözlem yoluyla öğrenme yalnızca bireyin diğerlerinin davranışlarını taklit etmesi değil, aynı zamanda etrafındaki olayları bilişsel süreçlerle kavramasıyla oluşan bilgidir.  Bandura, insanın öğrenmesinin sosyal bir çevre içinde olduğunu, çocukların önemli davranış kazanma yaşantılarının başkalarını gözlemleyerek oluştuğunu söylemekte ve buna da “Gözlem Yoluyla Öğrenme” (Observational Learning) adını vermektedir. Çocuğun öğrendiği davranışı için ödüllendirilmesi gerekmez ve bu davranışı sürekli yapması gerekmez. Bu görüşe göre kişilik, başkalarının davranışını gözleme yoluyla öğrenilmiş davranışlar örüntüsüdür 

Bandura’ya göre çocukta bağımlılık ve saldırganlık davranışının görülmesi sadece pekiştireçlere değil, aynı zamanda başkalarının davranışlarının model alınıp taklit edilmesine bağlıdır. Örneğin, televizyonda saldırganlık sergileyen modellerin de canlı modeller kadar etkin bir şekilde taklit edildiği kanıtlanmıştır.

Bandura’nın görüşünü destekleyen araştırmalardan 1977’de yapılan bir tanesinde; Okul öncesi düzeyindeki çocuklardan bir gruba şişirilmiş oyuncaklarla oynayan çocukların yer aldığı bir film gösterilmiştir. Bu filmdeki çocuklar oyuncakları patlatmış ve cezalandırılmamışlar, ikinci gruba gösterilen filmde de oyuncakları patlatan çocuklar cezalandırılmışlardır. İkinci gruptaki çocukların filmdeki benzer oyuncaklarla dolu bir ortama alındıklarında birinci grubun aksine olarak, oyuncakları patlatmaktan kaçındıkları gözlenmiştir (Ülgen, 1995, s. 167).

Bilimsel Psikolojinin Kapsamı Bir insanın günlük yaşamı birbirinden farklı değişik yönler içerir. İnsan yaşamının değişik yönleri psikolojinin değişik alanlar geliştirmesine yol açmıştır.

1. Deneysel Psikoloji Psikolojinin her alanında deney yapılır ancak psikolojinin tarihsel gelişmesinden doğan nedenlerle bazı çalışma türleri deneysel psikoloji olarak bilinir. Deneysel psikologlar, belirli bir davranışı etkileyen çevre koşullarını ve uyarıcıları ayrıntılı bir biçimde tanımlayıp ölçerek, uyarıcının hangi davranışı, nasıl ve ne derecede etkilediğini bulmayı amaçlar. Örneğin, Sigara içme miktarı ile öksürme davranışı arasında bir ilişki var mı? Alınan nikotin miktarı ile, öksürük davranışının türü ve sıklığı arasında nasıl bir ilişki gözlenir?

Deneysel Psikolojide deneyin uygulanmasında yasal ve ahlaksal sorunlar ortaya çıkar. Deney gizlice uygulanmaya kalkışılsa o zaman insan çevresinin karmaşıklığından doğan deneysel denetim zorluğu ortaya çıkar. İşte bu nedenle deneysel psikologlar hayvanlar üzerinde araştırma yapmayı daha kolay bulurlar

2. Fizyolojik Psikoloji Örneğin, Bireyin yediği şeyler onun sağlığını nasıl etkiliyor? Yenilen, içilen maddelerle, davranışın herhangi bir ilişkisi var mı? Gibi sorularla fizyolojik psikoloji uğraşır. Fizyolojik psikoloji biyolojik süreçlerle davranış arasındaki ilişkiyi inceler. Fizyolojik Psikolojinin bir alt dalı olan; Psikofarmoloji olarak adlandırılan ve son dönemlerde gelişen bir dal, alınan değişik ilaç türleri ile bireyin duygu, düşünce ve davranışı arasındaki ilişkiyi inceler.

3. Gelişimsel Psikoloji Bireyin kronolojik yaşı ile onun davranışı arasındaki ilişkiyi inceler. Ayrıca çocuğun içinde büyüdüğü çevre özellikleri ile onun geliştirdiği davranış türleri arasındaki ilişkiyi incelemektedir. Aile içindeki etkileşimlerin türü çocuğu ne biçimde etkiler? Boşanmış anne babaların çocukları boşanmamış anne babaların çocuklarına kıyasla farklı bir gelişim gösteriyorlar mı? Okul çevresi çocuğu hangi yaşlarda ve nasıl etkiler?

4. Kişilik Psikolojisi Bireylerin kendilerine özgü davranış, düşünce ve duygu biçimleriyle ilgilenir. Kişiliğin nasıl ortaya çıktığını araştıran kişilik psikolojisi kişiliğin yapılaşmasını etkileyen değişkenleri çeşitli boyutlarda inceler. -genetik, biyolojik yaklaşım boyutu - kültürel yaklaşım boyutu -fenomenolojik yaklaşım boyutu

5. Sosyal Psikoloji Bireylerin birbirleriyle olan etkileşimini inceleyen psikoloji dalıdır. Tutumlar, kişisel çekicilik, uyma, itaat, sosyal normlar, ikna etme ve edilme gibi kişilerin birbirini algılamasında etkisini gösteren önemli konular sosyal psikolojinin araştırma kapsamı içinde yer almaktadır.

6. Bilişsel Psikoloji Algılama, düşünme, hatırlama ve unutma, problem çözme ve dil davranışının altında yatan süreçler konusunda yapılan araştırmalar bilişsel psikolojinin kapsamı içinde yer alır. Bellek nedir sorusunu bilişsel psikoloji inceler. İnsanlar niçin bazı bilgileri hatırlar, diğer bazı bilgileri unutur? Gibi sorular bilişsel psikolojinin içinde yer alır.

7. Klinik ve Danışmanlık Psikolojisi Bireyin çevresiyle daha uyumlu ilişki kurmasını sağlamak klinik psikolojinin amaçları içine girer. Örneğin, bireyin eşiyle ilişkisinde doyumsuzluğun temelinde hangi etkenler vardır? Doktor yasaklamasına rağmen bir birey neden sağlığını tehlikeye atarak uyarıları dikkate almaz Danışmanlık psikolojisi ise bireyin kendi yaşamının değişik yönleriyle ilgili kararlar vermesine yardımcı olabilecek bilgi ve yetenekleri bireyde geliştirmeyi amaçlar. Örneğin, bir genç danışman psikoloğun yardımıyla kendi kişiliğine, arzu ve isteklerine, tutumlarına, bireysel değerlerine ilgi ve yeteneklerine en fazla uyan mesleğe yöneltilir.

8. Okul ve Eğitim Psikolojisi Hangi konu kime ve nasıl öğretilmelidir? Sorusuyla okul ve eğitim psikolojisi ilgilenir. Eğitimde verimin en üst düzeye ulaşması için öğretmen nasıl yetiştirilmeli, öğretim programı gerek içerik gerek biçim olarak nasıl düzenlenmeli, sınıf ortamını etkileyen değişkenleri nasıl değerlendirmeli gibi sorular okul ve eğitim psikolojinin ilgilendiği konulardan bazılarıdır.

9. Endüstri Psikolojisi Belirli bir işe en uygun kişiyi, ve ya belirli bir kişiye en uygun işi seçmeyle ilgilenir. Örneğin; Endüstri kuruluşunda çalışan bireylerin işten doyum almalarını sağlamayı ve üretimde verimlilik düzeylerini yüksek tutabilmeyi amaçlayan çevresel, psikolojik ve sosyal düzenlemeler meydana getirir.

10. Adalet Psikolojisi: Yasaların hem yapımı hem de uygulanması yönüyle ilgilenir. Hapishane ve ıslahhanelerdeki koşulların bireyleri nasıl etkilediğini inceler. 11. Çevre Psikolojisi: Bireyin veya grubun davranışını etkileyen renk, mekan boyutu, ısı, ışık, cenaze, düğün, cinayet, evlenme, kız kaçırma gb. Çevresel etkenleri inceler. 12. Sağlık Psikolojisi: Sağlık psikologları zihnin bedeni nasıl etkilediğini araştırırlar. 13. Spor Psikolojisi: Sporcuların yarışmalara hazırlanmasında psikolojik yöntemleri, iradenin rolünü irdelerken, spor ve kişilik, sporcu seçiminde psikolojik ilkeler gibi özellikler üzerinde durur.