Hastalıkları ve erken ölümleri önleme = koruyucu sağlık hizmetleri Prof. Dr. Zeynep ŞİMŞEK Harran Üniversitesi Tıp Fakültesi Halk Sağlığı AD Öğretim Üyesi Tarımda İş Sağlığı ve Güvenliği Uygulama ve Araştırma Merkezi

Temel Sağlık Hizmetleri Uzun ve sağlıklı yaşam 45 75 Ortalama 25 yıl TSH 5 yıl yeni tıbbi ve cerrahi yöntemler Temel ilaçların sağlanması Endemik hastalıkların kontrolü Temel Sağlık Hizmetleri Bulaşıcı hastalıklara karşı bağışıklama Ana-çocuk sağlığı ve gebeliği önleyici yönt. sunumu Temiz su sağlanması ve sanitasyon Beslenme durumunun iyileştirilmesi Halkın sağlık eğitimi

Topluma yönelik müdahaleler (ASM, İlgili Sektörlerle) Sağlık sistemi? Sosyal-çevresel müdahaleler (Kurumların değişimi,-yasal düzenlemelere uygun yapılanma-denetim), sağlıklı davranış geliştirme TOPLUM SAĞLIĞI MERKEZİ Veri toplama, Bilgiye dönüştürme Karar verme (Neyi, kiminle, nerede, ne zaman, nasıl yapacak) AİLE SAĞLIĞI MERKEZİ İzlemler (Sağlıklı yaşam davranışı geliştirme Bağışıklama Kontraseptifler…) Erken tanı-tedavi Topluma yönelik müdahaleler (ASM, İlgili Sektörlerle)

AİLE HEKİMLİĞİ KANUNU Kanun no:5258-24/11/2004 9/12/2004-25665 Madde 1- Bu Kanunun amacı; … birinci basamak sağlık hizmetlerinin geliştirilmesi, birey ihtiyaçları doğrultusunda koruyucu sağlık hizmetlerine ağırlık verilmesi, kişisel sağlık kayıtlarının tutulması ve bu hizmetlere eşit erişimin sağlanması amacıyla aile hekimliği hizmetlerinin yürütülebilmesini teminen görevlendirilecek veya çalıştırılacak sağlık personelinin statüsü ve malî hakları ile hizmetin esaslarını düzenlemektir.

AİLE HEKİMLİĞİ UYGULAMA YÖNETMELİĞİ İKİNCİ BÖLÜM-Çalışma Usul ve Esasları Aile hekiminin görev, yetki ve sorumlulukları (3) Aile hekiminin Kurumca belirlenen usul ve esaslar çerçevesinde görev, yetki ve sorumlulukları aşağıda belirtilmiştir. a) Çalıştığı bölgenin sağlık hizmetinin planlamasında bölgesindeki toplum sağlığı merkezi ile işbirliği yapmak. b) Hekimlik uygulaması sırasında karşılaştığı toplum ve çevre sağlığını ilgilendiren durumları bölgesinde bulunduğu toplum sağlığı merkezine bildirmek. c) Kendisine kayıtlı kişilerin ilk değerlendirmesini yapmak için altı ay içinde ev ziyaretinde bulunmak veya kişiler ile iletişime geçmek. ç) Kişiye yönelik koruyucu sağlık hizmetleri ile birinci basamak teşhis, tedavi, rehabilitasyon ve danışmanlık hizmetlerini vermek. d) Sağlıkla ilgili olarak kayıtlı kişilere rehberlik yapmak, sağlığı geliştirici ve koruyucu hizmetler ile ana çocuk sağlığı ve üreme sağlığı hizmetlerini vermek.

AİLE HEKİMLİĞİ UYGULAMA YÖNETMELİĞİ e) Periyodik sağlık muayenelerini yapmak. f) Kayıtlı kişilerin yaş, cinsiyet ve hastalık gruplarına yönelik izlem ve taramaları (kanser, kronik hastalıklar, gebe, lohusa, yenidoğan, bebek, çocuk sağlığı, adölesan (ergen), erişkin, yaşlı sağlığı ve benzeri) yapmak. g) Evde takibi zorunlu olan engelli, yaşlı, yatalak ve benzeri durumdaki kendisine kayıtlı kişilere evde veya gezici/yerinde sağlık hizmetlerinin yürütülmesi sırasında kişiye yönelik koruyucu sağlık hizmetleri ile birinci basamak teşhis, tedavi, rehabilitasyon ve danışmanlık hizmetlerini vermek. ğ) Aile sağlığı merkezi şartlarında teşhis veya tedavisi yapılamayan hastaları sevk etmek, sevk edilen hastaların geri bildirimi yapılan muayene, tetkik, teşhis, tedavi ve yatış bilgilerini değerlendirmek, ikinci ve üçüncü basamak tedavi ve rehabilitasyon hizmetleri ile evde sağlık hizmetlerinin koordinasyonunu sağlamak.

AİLE HEKİMLİĞİ UYGULAMA YÖNETMELİĞİ h) Tetkik hizmetlerinin verilmesini sağlamak ya da bu hizmetleri vermek. ı) Verdiği hizmetlerle ilgili olarak sağlık kayıtlarını tutmak ve gerekli bildirimleri yapmak. i) Kendisine kayıtlı kişileri yılda en az bir defa değerlendirerek sağlık kayıtlarını güncellemek. j) Gerektiğinde hastayı gözlem altına alarak tetkik ve tedavisini yapmak. k) Entegre sağlık hizmetinin sunulduğu merkezlerde gerektiğinde hastayı gözlem amaçlı yatırarak tetkik ve tedavisini yapmak. l) İlgili mevzuatta birinci basamak sağlık kuruluşları ve resmî tabiplerce kişiye yönelik düzenlenmesi öngörülen her türlü sağlık raporu, sevk evrakı, reçete ve sair belgeleri düzenlemek. m) Kurumca belirlenen konularda hizmet içi eğitimlere katılmak. n) Kurumca ve ilgili mevzuat ile verilen diğer görevleri yapmak.

Toplum Sağlığı Merkezleri ve Bağlı Birimler Yönetmeliği- 5 Şubat 2015-29258 Madde 30- (2) TSM’nin mevsimlik nüfus hareketlerine ilişkin görevleri şunlardır: a) Mevsimlik tarım işçilerine yönelik birinci basamak sağlık hizmetlerini planlamak, sunmak veya sunulmasını sağlamak ve bu hizmetleri koordine etmek, b) Mevsimsel tarım işçilerine sunulan sağlık hizmetlerinin kayıtlarını, Kurumun belirlediği standartlar doğrultusunda tutmak; bu kayıtları ilgili mevzuat hükümleri doğrultusunda kişinin kayıtlı olduğu aile hekimliği birimi ve TSM ile paylaşmak, c) Mevsimlik tarım işçilerine yönelik sağlık hizmetleri konusunda personel farkındalığı oluşturmak ve gerekli eğitimleri vermek, ç) Mevsimlik tarım işçilerine yönelik farkındalık eğitimleri düzenlemek, d) Bölgesindeki mevsimsel nüfus hareketlerini ilgili kurum ve kuruluşlarla birlikte takip etmek, görev tanımı içerisinde yer alan tedbirleri almak.

Problem Ağacı

Hizmete Erişim Risk faktörlerinin kontrolü Bireysel davranış değişikliği Kurumsal davranış değişikliği Erken tanı-tedavi

Koruyucu sağlık uygulamalarının ön koşulları Kayıtlı kişilerin demografik, sosyal ve kültürel özelliklerini bilme, sık görülen hastalıkları ve sağlık hizmetine başvuru özelliklerini bilme (Toplumu tanıma) Koruyucu sağlık hizmetlerini Yönetmelik çerçevesinde planlama, uygulama ve değerlendirme İletişim becerileri ile sağlıklı davranış kazandırma mekanizmalarını bilme ve uygulayabilme…

SAĞLIK EĞİTİMİ/ Sağlık iletişimi/ danışmanlık Görevimiz/1.TSH Sağlıklı yaşam davranışı geliştirmek/ davranış değişikliği oluşturmak Anatomi, fizyoloji, patoloji, embriyoloji..iyi kullanma Bireylerde ve hizmet sunucularda Sağlık eğitimi kişiye özgüven kazandırmaktır SAĞLIK EĞİTİMİ/ Sağlık iletişimi/ danışmanlık “ Knowing is not enough; we must apply. Willing is not enough; we must do.” —Goethe Bilmek yeterli değildir; uygulamalıyız. İstekli olmak yeterli değildir; yapmalıyız.

Davranış değişimi sağlamak için sağlık iletişimi zorunlu!!!! İletişim stratejilerinin insan davranışının değiştirilmesinde planlı bir biçimde nasıl kullanacağımızı öğrenmeliyiz.

Sözlü iletişimin bileşenleri Adıyla hitap etme Sözle teşvik etme, soru sorma, Uygun bir ses tonu kullanma, Basit bir dil kullanma Geri bildirim

Gösterdim... gördü anlamına gelmez Söyledim... duydu anlamına gelmez Duydu... doğru anladı anlamına gelmez Anladı... hak verdi anlamına gelmez Hak verdi... inandı anlamına gelmez İnandı... uyguladı anlamına gelmez Uyguladı... sürdürecek anlamına gelmez

İletişim engellerini kaldırmanın yolları Empati kurarak dinlemek -ETKİN DİNLEME- Değer vermek Göz teması kurmak Candan gülümsemek Gönülden tokalaşmak İnsanları kabullenmek Farklılıkları hoş görmek Ortak yönleri öne çıkarmak

Hizmet verdiğiniz grupta sağlıklı davranışlar kazandırmada izlenecek adımlar

SORalım!!!!!!!!!! Kişi sağlıksız davranışın neden olduğu hastalıkları/sağlıksız sonuçları biliyor mu? Arkadan öne taharetlenmenin idrar yolu enfeksiyonuna nasıl neden olduğunu biliyor mu Burun tıkanıklığının zararını biliyor mu? 2 yıldan kısa aralıklarla doğum yaptığında bebeğinin sağlığını nasıl etkilediğini biliyor mu? Gece emzirdiği zaman sütün içinde neler olduğunu biliyor mu?

2. Sağlıksız davranışın sonuçlarını açıklayalım Yaptığı davranış sonucunda hastalığa yakalanma riskini; Kısa, anlaşılır ve basit kelime ya da örneklerle mümkünse resim üzerinde ya da çizerek anatomi, fizyoloji, psikoloji alanlarındaki bilgilerinizi kullanarak açıklayalım.

3. Sağlıklı davranışı açıklayalım Önerdiğimiz davranış özel beceri gerektiriyorsa, sadece anlatmak yetmez. Yaptırarak öğretelim (Meme muayenesi, su klorlama, maske takma, doğru nefes alma gibi).

4. Önerdiğimiz davranışın yararını açıklayalım Olumlu sonuçlarını kısa, anlaşılır ve somut biçimde açıklamaya çalışalım. Davranışın gerçekleştirilmesinde korku önemli bir faktördür. Eğer önerdiğimiz davranış kişinin korkusunu ya da sıkıntısını azaltmışsa ya da gelecekte bu sorunla karşılaşma olasılığı azalacağına inanırsa davranışı yapmaya niyet edecektir.

5. Önerdiğimiz davranışın yapılmasına engel durum olup olmadığını sorgulayalım/gözlemleyelim Önerdiğimiz davranışın kişinin yapmasını engelleyecek durumlar olup olmadığını anlamaya ve ortadan kaldırmaya çalışalım. KETEM nerede? Çevresindekiler sizin önerdiğiniz davranışı onaylıyor mu????????

6. Davranış için hatırlatıcılar kullanalım Bireylerin davranışı hatırlamasını kolaylaştıracak, telefon etme, hatırlatıcı kart verme oldukça etkilidir. Örneğin kadınlara kendi kendine meme muayenesi yapacaklarını hatırlamaları için telefonla mesaj göndermenin etkisi bilinmektedir.

7. Öz etkililiği geliştirelim ve destekleyelim Kişi önerdiğimiz davranışı yapmaya başlamışsa, her izleme geldiğinde motive edici söz ve davranışlarda bulunalım (Emzirmeye devam etmişsin, bak çocuğun ne kadar güzel büyümüş; Her izleme düzenli geliyorsun, bak her şey yolunda gidiyor; Kan ilaçlarını alıyorsun, kansızlığın düzeliyor, bu şekilde devam et gibi)

Tarım toplumlarında öne çıkan sağlık sorunları Kişi, yer ve zaman özelliklerine bağlı değişim göstermekle birlikte genel olarak; 1. Bulaşıcı hastalıklar (hayvanlar –su) 2. Üreme sağlığı sorunları 3. Solunum sistemi hastalıkları 4. Kas iskelet sistemi hastalıkları 5. Kaza ve yaralanmalar 6. Cilt hastalıkları 7. Kanserler 8. Sinir sistemi hastalıkları 9. Ruhsal bozukluklar

Önlenebilir hastalıklar Örnekler Hastalık Kaynak Kaynaktan çıkış Bulaşma yolu Sudan kaynaklananlar Tifo, paratifo İnsan Dışkı Ağız Kolera Hepatit A, E Amipli dizanteri Basilli dizanteri Gastroenteritler İnsan, hayvan Arazi tipi çukurlu tuvalet gibi yöntemlerle dışkıya maruziyeti önleme Temiz içme-kullanma suyu sağlama –Klorlu su (Toplu-bireysel) Sabunla el yıkama (Tarlada herkes cebinde sabun bulundurmalı-erişilebilir su olmalı)

Önlenebilir hastalıklar Örnekler Hastalık Kaynak Kaynaktan çıkış Bulaşma yolu Suda yaşayan/üreyen canlılar aracılığıyla bulaşanlar Şistozomiyazis İnsan hayvan İdrar Deri Sıtma Kan Taramalarla hastaların bulunması ve tedavisi Çizme kullanma Cibinlik kullanma

Genel Çevresel Riskler İçme-kullanma suyunun niteliği, erişilebilirliği İnsan ve hayvan atıkları Gıda maddelerinin saklanma ve hazırlanma koşulları Uyurken cibinlik ihtiyacı

Tehlikeli yapıların denetimi Elektrik telleri Toz Su kanalları

Hayvanlarla İlişkili Riskler Hayvan barınakları Veteriner kontrolü Brusella aşısı Köpekler için kuduz aşısı Hastalıklı hayvanlar Hayvan doğumunda eldiven kullanmama Ahırların kireçlenmemesi Zehirli hayvan ısırmaları

Nakliye ve Hareketli Makinelerle İlişkili Riskler İşçilerin güvenli taşınmaması Eski traktörlerde güvenlik kabini, koruma halkası olmaması Tarım makinelerinde emniyet kemeri olmaması Traktör bakım ve kontrollerinin düzenli yapılmaması Arazi araçlarını kullanırken uygun başlık kullanılmaması

Sıcak Stresi Güneşte çalışırken bol su içmeme İnce, bol, açık renk giysiler giymeme Geniş kenarlı şapka, güneş gözlü takmama 11:00 ile 15:00 arası tarlada çalışma Dolu, yıldırım çarpması gibi durumlar için sığınacak güvenli alan olmayışı Yangın söndürücülerin olmaması

Ergonomi ile İlişkili Riskler El aletlerinin ergonomik olmaması Kaldırılabilecek ağırlığın üstünde yük taşıma

Çocuklarla İlişkili Riskler İşletmede çocuk işçi çalışması Çocuklar için oyun alanı olmaması 13 yaşın altında çocukların traktör kullanması

Üreme sağlığı sorunları Kendiliğinden düşük, ölü doğum, anne karnında gelişim geriliği, bebek ölümleri Nöral tüp defektleri, konjenital kalp hastalıkları, yarık damak-dudak gibi doğumsal kusurlar Polikistik over sendromu gibi endokrin anomaliler

Sağlık

Solunum sistemi hastalıkları Hayvanlar, Tahıl kullanımı ya da samandan kaynaklanan organik (tarımsal) tozlar, Bitki tozları Organik Toz Toksik Sendromu Pestisitler ve diğer kimyasallar

Solunum sistemi hastalıklarını arttıran işler Tahıl yükleme ve boşaltma işlemleri, Siloların açılması ve boşaltılması, Saman ve pamuk balyalarının açılması, Hayvan yiyeceklerinin karıştırılması ve hayvanların beslenmesi, Pestisit uygulamaları, Hayvan dışkılarının depolanması, Gübre atma

Solunum sistemi hastalıklarını önleme Toz ve kimyasal kontrolü Doğru ve uygun maske takma

Kas iskelet sistemi hastalıkları Çok tekrarlayan hareketler Titreşimli aletlerin kullanımı Ellerle ağır taşıma Uygun olmayan postürde, sıklıkla öne eğilmiş halde uzun süre çalışma Rüzgar, yağmur, aşırı sıcak, güneş ışınları Çalışma süresini kısaltma Ergonomi eğitimi Uygun tarım aleti kullanma

Sıcak Stresi Temiz içme suyu sağlama Gölgeliklerin yapılması Terlemeyle aşırı derecede sıvı kaybına bağlı; Konfüzyon Sersemleme Nöbet geçirme -Anne karnında gelişim bozukluğu vb. Temiz içme suyu sağlama Gölgeliklerin yapılması Uygun giyinme

Kaza ve Yaralanmalar Tarım alanlarına güvensiz yolculuk Traktör kazaları Hayvanlara bağlı kaza ve yaralanmalar Sınır, su kavgaları Düşme, sert cisim çarpması, Yanıklar (süt dökülmesi…) Yorgunluktan düşmeler

TARIM İLAÇLARI ÇEVRE canlılar Dayanıklılık sürelerine göre Yaprak dökücü (defoliant) Kurutucu (desicrant) Dezenfektan Dayanıklı (2-5 yıl) Kısırlaştırıcı Orta Dayanıklı (1-18 ay) Çekici (Atractant) Dayanıksız (1-2 hafta) Dayanıklılık sürelerine göre İşlevlerine göre Kaçırıcı (Repellent) Büyüme yönlendirici (Growth Reguloter) Metilen Klorür Triklor etan İnsektisit Herbisit Ksilen TARIM İLAÇLARI Etkili oldukları canlıya göre Fungusit Çözücü Akansit Adjuvan Nematosit Rodentisit İNERT BİLEŞEN Yayıcı Avisit Mollusisit Yapıştırıcı Organik fosforlular N-Metil karbamatlar Sulandırıcı Kimyasal tiplerine göre Klorlu hidrokarbonlar Yağlar Bitkisel kaynaklılar Arsenikliler Fenoksi alifatik asitler yağmur ÇEVRE Solunan hava sis Yüzeyel su Yer altı suyu kar toprak besinler Bitkiler canlılar Hayvanlar Göz Duman Sindirim İnsan Solunum Sis Deri Aerosol

Kanserler Non Hodkin´s lenfoma, Lösemi, Miyeloma, Prostat, Deri, Yumuşak doku sarkomu, Meme

Ruhsal bozukluklar Özellikle çevresel faktörler (barınma koşulları, dışlanma, ağır çalışma koşulları, pestisit /tarım ilacı etkilenimi gibi); Depresyon ve anksiyete bozukluğu İntihar girişimleri Güvenli tarım ilacı uygulamaları Yaşam alanlarının düzenlenmesi

Durum saptama araştırması:Kasım 2011-Nisan 2012

Şanlıurfa- ve Adıyaman il merkezlerinden tarım işgücü göçü (2010-2011) 48 İlin Tarım Alanları MTİ/2011

Karşılaştırmalı Göstergeler (TNSA-TÜİK) Türkiye MTİ Nüfus ve sosyal göstergeler 14 yaş ve altındaki nüfus yüzdesi 25,2 40,4 65 ve üzerindeki nüfus yüzdesi 7,3 2,2 Ortanca yaş 29,7 18,0 Ortalama hanehalkı büyüklüğü 3,8 6,8 Beş yaş altı nüfusa kayıt yüzdesi 93,7 78,8 Kızlarda ilköğretimde net okullaşma yüzdesi 98,6 74,0 Erkeklerde ilköğretimde net okullaşma yüzdesi 98,2 78,0 15-49 yaşlarındaki kadınlarda okula gitmeme/bitirmeme yüzdesi 16,9 72,1 Hedef 1. Aşırı yoksulluğu ve açlığı ortadan kaldırma Yoksul hane yüzdesi (kişi başına günlük 1 dolar altı) 0,0 58,2 MTİ/2011

Karşılaştırmalı göstergeler Hedef 4. Çocuk ölümlerini azaltma Akraba evliliği yapanların yüzdesi 20,0 50,8 Bebek ölüm hızı (binde) 17,0 59,0 Hedef 5. Anne ölümlerini azaltma Kaba ana ölüm oranı (yüzbinde) 28,5 153,0 Hedef 4 ve 5 ile ilişkili göstergeler Kaba doğum hızı (binde) 18,6 39,5 Ortalama canlı doğum sayısı 3,3 6,4 Halen gebe kadın yüzdesi 3,9 13,8 Toplam doğurganlık hızı 2,2 4,9 19 yaş altında çocuk doğurma 7,2 Sağlık kuruluşunda gerçekleşen doğumların yüzdesi 90,0 72,8 MTİ/2011

Karşılaştırmalı göstergeler Herhangi bir gebeliği önleyici yöntem bilen kadın yüzdesi 99,8 93,8 Herhangi bir gebeliği önleyici yöntem kullanan kadın yüzdesi 73,0 46,3 Ölü doğum yapan kadın yüzdesi 4,0 19,9 Kadınlarda ortalama ilk evlenme yaşı 23,2 18,3 Erkeklerde ortalama ilk evlenme yaşı 26,5 21,8 Sigara içen kadın yüzdesi 15,0 Sigara içen erkek yüzdesi 49,0 49,1 Hedef 6. Bulaşıcı hastalıkların kontrolü Sağlıklı içme/kullanma suyuna erişme yüzdesi 99,9 32,9 Kaba ölüm hızı (binde) 5,0 22,6 HIV/AIDS duyma oranı 88,1 21,5 Kondom Kullanma Oranı 14,3 13,5 Bilgiye erişim 100 hane başına bilgisayar sayısı 9,6 100 hane başına internet sayısı 32,8 2,6 MTİ/2011

Anne ölümleri önlenebilir mi? Halk sağlığı müdahaleleri Gebelik öncesi, doğum öncesi ve sonrası bakım Gebelerin erken tesbiti, Gebelik öncesi uygun izlem, Uygun fizik muayene, laboratuvar ve destek tedavisi Eğitim ve danışmanlık, Gebeliği önleyici yöntemlerin etkin sunumu Komplikasyonların erken tanısı ve yönetimi TT Hastanede doğum Perinatal mortalite %36 azalıyor