İSTANBUL ÜNİVERSİTESİ İKTİSAT FAKÜLTESİ İŞLETME BÖLÜMÜ ÜRETİM YÖNETİMİ PROF. DR. HALİM KAZAN VII.Hafta

Bilimsel Araştırma Teknikleri VE SPSS UYGULAMALARI Prof Dr Halim Kazan İstanbul Üniversitesi İktisat Fakültesi İşletme Bölümü Başkanı

ÖLÇME

Bilimin üzerinde çalıştığı en büyük görevlerinden biri yargısal ve deneysel (ampirik) olayları tanımlamaktır. Yargısal ve deneysel olaylar kadar önemli bir diğer görevide yasalar ve teorileri kullanarak yargısal ve deneysel olaylarının açıklanmasının, sayılmasının ve öngörülebilmesinin genel prensiplerini yayınlamaktır.

Bu amacı uygulayabilmek için bilimler, araştırmanın amacı olan ilişkileri, matematiksel denklemleri ve teorileri yayınlamak için verileri toplama ve karşılaştırma gereksinimi duyarlar. Bu gereksinimin giderilmesinde ölçme (measurement) işlemleri devreye girer. Ölçme gözlem ve kayıt etme sürecidir.

Bir değişkenin büyüklüklerinden oluşan bir deneysel gözlemler kümesinin, bu büyüklüğü ölçecek sayılar kümesi ile karşılaştırılması ve her bir büyüklüğün sayı kümesindeki bir sayı ile eşleşmesini sağlama işlemine ölçme denir. Bilimsel araştırmalarda bilimselliğin temel şartı araştırılan kavramlar, konular veya değişkenlerin ölçülebilir nitelikte olmasıdır.

Yaş, cinsiyet, gelir durumu gibi değişkenlerin rakamsal ifadesi mümkünken, tutumlar, davranışlar, değerler ve algılar gibi sosyal bilimlere inceleme konusu olan değişkenlere değer atamak kolay değildir. Bu değişkenlere atanan değerler cevaplayıcının sübjektif değerlendirmesine bağlı olduğundan, yapılacak değerlendirmeler mutlak objektiflikten uzak olacaktır. Bazı değişkenler dolaylı yollardan ölçülmek zorundadır.

Ölçmenin diğer bir tanımı ise, herhangi bir niteliği gözlemek ve gözlem sonucunda önceden tespit edilen belirli kurallara göre nesnelerin ve kişilerin özelliklerine sayılar ve semboller atamaktır. Başka bir tanımı ise; varlık veya olayların belli bir özelliğe sahip oluş derecelerini belirleme işidir. Ölçekler ise, deneklerin belli veriler baz alınarak sınıflandırıldıkları araç veya mekanizmalardır.

Araştırmalarda karşılaşılan en önemli problemlerden biri yapılan araştırmanın konusunda hangi amaçların gerçekleştirileceği, hangi problemlerin çözüleceğidir. Bu sorunun çözümünde ölçek (scale) önemli bir rol oynar. Ölçekler ölçme göstergeleridir. Matematiksel özellikleri belirli olan ölçümler kümesine ölçek denir. Nesnelere sayılar vermede ve bu sayıların kullanılmasında uyulması gerekli prensipleri ve kısıtlamaları belirtmek için kullanılır.

Araştırma metotları bağlamında dört temel ölçüm seviyesi vardır. Bilimsel araştırmalarda yapılan ölçmelerde oluşan karışıklıkları giderebilmek için bir takım ölçeksel sınıflandırmalara gidilmiştir. Bu sınıflandırmalar; Amerikalı psikolog ve uygulamalı matematikçi Stanley Smith Stevens tarafından geliştirilmiş ve kabul edilmiştir.

Stevens, sınıflandırmasında ölçekleri mesafe veya orijine sahip olup olmamalarına göre aşağıdaki görüldüğü gibi dört gruba ayırmıştır. Bütün tek boyutlu (unidimensional) ölçekler, bu dört ölçek tipinden birine girer. Bunlar isimsel (nominal), sırasal (ordinal), aralıksal (interval) ve oransal (ratio) ölçeklerdir . Ölçek türlerini en zayıftan güçlüyedoğru matematiksel olarak sıralanırsa; isimsel, sırasal, aralıksal ve oransal sıralama şeklinde sıralanabilir.

İsimsel (Nominal) Ölçüm Veri toplamada elde edilebilecek en kolay ölçekler nominal ölçeklerdir. Nominal ölçek deneklerden alınan cevapların ya da ölçümlerin nitelik halinde belirtilmesi isimlendirilmesi ya da sınıflandırılmasıdır. Bu ölçek türünde rasgele numaralar kullanılarak nesne veya nesne/ler sınıfları isimlendirilir.

Her birine ayrı nesne numarası verilir ve her birine farklı rakam atılır. Rakamlar böylece farklı nesnelerin adları olarak analizlerde değişkenleri temsil eder. Bir örnek vermek gerekirse bireyleri Mutlu, mutsuz, hasta, sağlıklı, erkek, kadın, evli, bekâr, dul, boşanmış olarak sınıflandırmak isimsel ölçektir. Bu ölçümdeki esas düşünce eşit veya eşit olmayan şeklinde bir ayrıma gitmektir.

İsimsel Ölçeğin Kategorileştirilmiş Hali Değişken Sınıfları Kan Grupları Hastalık Durumu 1: 0 grubu 1: Hasta 2: A grubu 2: Sağlam 3: B grubu Cinsiyeti 4: AB grubu 1: Erkek Kan Basıncı 2: Kadın 1: Kontrol altında 2: Kontrol altında değil

Sıralı (ordinal) Ölçüm Sıra bildiren ölçüler verir. Bir özelliğe en az sahip olandan en çok sahip olana ya da en çok sahip olandan en az sahip olana doğru bir sıralama yapmak mümkündür. Yani bir nesnenin belirli bir özelliği az mı yoksa çok mu taşıdığını söylemek mümkündür. Bu sıralandırmayı yaparken dikkat edilmesi gereken bazı kriterler vardır. Bunlar, ölçülebilen ve ölçülemeyen özellikler arasındaki, özellik ve sistem arasındaki, özellik ve belirli bir özellik arasındaki ve son olarak da özelliğin aynı miktarının iki örneği arsındaki ilişkilerdir.

Sırasal ölçek, verilerin, büyüklük açısından birbirlerine göre sıralandığı (1., 2., 3., k-1. k-2,…, k.) bir ölçektir. Bu ölçek sadece bir değerin diğerinden büyük veya küçük olduğunu gösterir, aralarındaki farkın büyüklüğünü göstermez ve gerçek sıfır noktasından yoksundur. Sıralananların birbirleri arasındaki farkları konusunda bir şey söylemek imkânsızdır. Üç yarışçının sıralamasının bilinmesi fakat ne kadar süre farkı olduğunun bilinmemesi gibi.

Değişken Sınıfları İyileşme Durumu Ağrı Durumu Eğilim Durumu 1: İyileşmedi 1: Baş ağrısı hiç yok 1: Çok destekliyorum 2: Az iyileşti 2: Çok az baş ağrısı var 2: Destekliyorum 3: Tam iyileşti 3: Orta şiddette baş ağrısı var 3: Fikrim yok 4: Desteklemiyorum 4: Çok şiddetli baş ağrısı var 5: Hiç desteklemiyorum

Aralı (interval) ölçüm Sayısal olarak eşit aralıkların eşit mesafeleri temsil ettiği bir ölçek olup nesnelerin sıralanmasında kullanılmaktadır. 1 ile 2 arasındaki mesafe ile 4 ile 5 arsındaki mesafe eşittir. Sıfır noktası sabit olmadığı için başlangıç noktası görecelidir. Eğer ölçek gerçek bir sıfır noktası, yani bir başlangıç noktasına göre bireylerin her birinin uzaklığına ait yorum olanağı vermiyor, fakat bireylerin ve cisimleri arasındaki farklılıkların miktarı ya da uzaklığı yönünde bir yorum olanağı kazandırıyor ise buna aralıksal ölçekler adı verilir. Aralıksal ölçekte her bir seviyeye çıktığımızda, ölçüler arasındaki mesafenin bir anlamı olur. Aralık yorumlanabilir ve karşılaştırma yapılabilir.

Aralı (interval) ölçüm Burada sıfır noktası sayısallaştırmayı kolaylaştıran bir başlangıç noktasıdır, doğal ya da mutlak sıfır noktası değil. Oda sıcaklığı 0 derecedir dendiğinde buradaki sıfır gerçek değildir, çünkü oda sıcaklığının olmadığı söylenemez. Rasyonel sayılar veya tam sayılar sistemi aralıksal ve oransal ölçekleri vurgulamada yetersiz kalırlar, reel sayılar sistemi aralık ölçeklerini vurgulamada iyi bir modeldir. Gerçekte temel ölçüm için belirli prosedürler, doğrudan sadece tamsayıların sayısal miktarlara atanması ile sonuçlanırlar.

Bu tanımlarda iki husus dikkati çekmelidir. Bunlardan birincisi, başlangıç noktası sorunudur. Aralıksal ölçeklerde gerçek bir sıfır noktası olmamasına karşın, bireyler arası farklılıkları söz konusu edebilmek için mutlak bir başlangıç noktası esası kabul edilmektedir. Her araştırıcı araştırma amacına göre mutlak bir başlangıç noktası seçebilmektedir. İkinci husus ise, ölçekte seçilen başlangıç noktasının altında ve üstünde kalan kısımlarının eşit ünitelere bölünmüş olmasıdır.

Aralıksal ölçeklerde de bu husus belli yöntemlerle sağlanır. Aralıksal ölçeklerde kullanılan mutlak sıfır noktasına göre yapılan yorumlara özellikle dikkat etmek gerekir. Örneğin hastalanıp haneye giden bir bireyin muayene sonucu kan vermesi ve bu kandeğerlerinin ölçülmesi sonucunda hastaya ait sonuçlar belli bir aralık dahilinde ifade edebilir. Bu aralıktaki değerler hastanın iyi yada kötü olduğunu bildriri. İşte bu aralık Aralı (interval) ölçümü ile belirlenir.

Oranlı (rasyo) ölçüm Daha önceki ölçeklerin tüm özelliklerini taşımakla beraber mutlak sıfır noktasına da sahiptir. Her türlü istatistiksel ve matematiksel işleme imkan tanımakla birlikte en üst ölçüm seviyesi özelliğinede sahiptir. Aralıksal ölçekteki mutlak sıfır noktası yerine gerçek sıfır noktası alınır ve başlangıç noktası sabit bir nokta olarak seçilirse, ortaya çıkan yeni ölçeğe oransal ölçek denir .

Mutlak sıfır noktası, gerçekte tanımlanmış bir yokluğun olmadığını (suyun buzlanmasını ölçmek için termometrenin 0 dereceyi göstermesi) gerçek sıfır noktası ise, bilinen mutlak gerçek bir 0 noktasını ifade eder (Bir otomobilin 0 kg olması gerçekte hiçbir otomobilin olmadığıdır).

Oransal ölçeğin diğer ölçeklerden en önemli farkı da mutlak noktasına başka bir deyişle yokluğa sahip olmasıdır. Oransal ölçek ilk üç örnekten matematiksel olarak daha güçlü bir ölçektir. Çünkü bu ölçeğe tüm matematiksel işlemler uygulanabilir (tepe değer, ortanca, geometrik ortalama, varyasyon katsayısı gibi).

Bu ölçeğe ait veriler sayımla ve ölçümle elde edilir. Ölçümle belirlenen veriler sayımla belirlenen verilerden daha ayrıntılıdır . Ayrıca bu ölçeğin başlangıç noktası ve ölçü birimi değişmez olması onu daha anlamlı kılar. Oransal ölçeğinin bir diğer özelliği ölçümler

üzerinde oransallık olması, yani kendi üzerinde ölçülmüş noktalar veya sayılar birbirinin katı olarak ifade edilebilmesidir. Metreden örnek verecek olursak; örneğin 4 metre 1 metrenin 4 katı,20 metre 2 metrenin 10 katı biçiminde verilebilir. Oransal ölçek sağlık alanında ağırlık ölçümü, boy uzunluğu, kandaki bazı biyokimyasal değerler idrar örneklerinde glikoz oranları gibi durumlarda kullanılabilir. Ayrıca fizik bilimindeki ölçümler ağırlık, alan, hacim ölçümleri de oransal ölçektir. Ölen, hastalanan, yaralanan hakkındaki veriler de oransal ölçeğe girer.

Ölçek Türleri Sürekli Ölçekler •Bu ölçeklerde cevaplayıcı iki uç arasında uzanmakta olan bir çizgi üzerindeki uygun bir yere işaret koyar. •Değerlendirme aşamasında araştırmacı cevap çizgisini gereken sayıda aralığa böler ve cavaplayıcının cevabını rakamsal olarak ortaya koyar. •Oluşturulması kolay fakat skorların belirlenmesi zor ve güvenilir değildir. Tekli Ölçekler •Tek madde veya sorudan ibarettir. a) Kategorili ölçekler b) Sıralama ölçekleri c) Sabit-Toplam ölçekler d) Grafiksel / Şekilsel ölçekler e) İkili-karşılaştırmalı ölçekler

Kategorili Ölçekler •Cevap seçenekleri kategoriler halinde verilmektedir. •Kategoriler arasında çakışma olmamalıdır yani her denek sadece bir seçeneğe ait olmalıdır. Sıralama Ölçekleri •Deneklere inceleme konusuyla ilgili özellikler listesi verilir ve onlardan listedeki özellikleri tercih, önem sırası vaya başka bir ölçüte göre sıralaması istenir. Sabit-Toplam Ölçekleri Deneklerden, kendilerine verilen 100 tam puanın önem derecesi veya hoşlanma seviyesine göre listede verilen özelliklere dağıtılması istenir. Verilen puanların toplamı tam olarak 100 olmak durumundadır.

İkili-karşılaştırmalı Ölçekleri Deneklerden ikililer arasında seçim yapması istenmektedir. Çoklu Ölçekler Birden çok maddeden meydana gelen ve maddelerin aynı ölçeğe göre değerlendirildiği ölçeklere denir. Tek boyutlu olarak ölçülmesi mümkün olmayan çok boyutlu kavramların ölçülmesinde kullanılır. a) Likert ölçeği b) Semantik farklılıklar ölçeği

Likert Ölçeği Sosyal bilimler alanında yaygın olarak kullanılmaktadır. Deneklere çeşitli yargılar ve ifadeler yöneltilir ve bu yargılara katılıp katılmama derecelerini belirtmeleri istenir. Likert ölçeğinde cevaplar Katılıyorum-Katılmıyorum şeklindedir. Daha çok kişilerin tutum ve eğilimlerini ölçme amaçlı kullanılır. En önemli dezavantajı doldurma için gerekli sürenin uzunluğudur. Kategori sayısı olarak 5,7,9 ve 11’li olabilir. En sık kullanılanı 5’li olanıdır. Değerlendirmede iki alternatif bulunmaktadır. 1) Ölçekte yer alan her ifade ayrı ayrı değerlendirilir. İfadeler arası korelasyon ve ilişki incelenebilir. 2) Skorların toplamı üzerinden değerlendirme yapılabilir.

Semantik Farklılıklar Ölçeği Mamul, marka ve firma imaj çalışmalarında yaygın olarak kullanılır. İncelenen nesne/marka/ürüne ait çeşitli özelliklere ilişkin nitelendirmeler zıt kutuplara gelecek şekilde yedi noktalı bir doğru üzerine yerleştirilmiştir. Denek kendine uygun bir yere işaret koyar. Bu ölçek ile aralık seviyesinde ölçüm yapmak amaçlanmıştır. 1-7 şeklinde veya -3-+3 şeklinde ölçeklendirilebilir Ölçmede Hata Kaynaklar • Denek hatası • Denek önyargısı • Gözlemci hatası • Gözlemci önyargısı