Ülkemiz Akarsularının Özellikleri Akarsularla İlgili Tanımlar Ülkemiz Akarsularının Özellikleri

AKARSULAR Yer yüzünü en çok şekillendiren kuvvettir. Genellikle, bulundukları iklim bölgesinin özelliklerini gösterirler. Kaynak : Akarsuyun doğduğu yere denir. Ağız : Döküldüğü yere denir. Kaynak Ağız

yer şekillerine, iklime vs.. bağlıdır. 2’ ye ayrılır : Su Bölümü Çizgisi : İki akarsu havzasını ayıran sınıra denir. Genellikle dağ doruklarından geçer. Havza : Akarsuyun kolları ile beraber, suyunu topladığı alana denir. Havzanın genişliği, yer şekillerine, iklime vs.. bağlıdır. 2’ ye ayrılır : Havza Su bölümü çizgisi

Açık havza : Topladığı suları denize ulaştıran akarsu havzalarına denir. Örnek : Kızıl ırmak, Fırat, Dicle, Seyhan, Sakarya…… Açık havza Deniz Akarsu

Kapalı havza : Topladığı suları, denize ulaştıramayan akarsu havzalarına denir. Örnek : Van gölü, Tuz gölü, Konya ovası, Göller yöresi, Aras, Kura..….

Akarsu Ağı ( Drenaj ) : Akarsuyun kolları ile beraber oluşturduğu şekle denir. Havzanın eğimi, zemini oluşturan kayaların cinsi, tabakaların özellikleri değişik drenaj tiplerinin oluşmasına neden olur.

Taban Seviyesi : Her akarsu deniz seviyesine kadar aşındırma yapar Taban Seviyesi : Her akarsu deniz seviyesine kadar aşındırma yapar. Bu seviyenin altında aşındırma yapamaz. Buna, taban seviyesi denir. Akarsu Deniz

Akış Hızı : Akarsuyun herhangi bir kesimindeki, bir saniyedeki hızına denir. M / sn olarak ifade edilir. Hızı etkileyen faktörler : 1- Eğim 4- Akarsu yatağının dar veya geniş olması 2- Debi ( su miktarı ) 5- Bitki örtüsü 3- Taşıdığı yük miktarı Eğim Akarsu yatağının dar veya geniş olması

Debi ( su miktarı ) : Akarsuyun, herhangi bir kesiminden bir saniyede geçen su miktarıdır. M³ / sn olarak ifade edilir. Debiyi etkileyen faktörler : 1- Yağış miktarı 4- Büyük kaynaklar 2- Havzanın genişliği 5- Zeminin yapısı ( geçirimli – geçirimsiz olma ) 3- Sıcaklık ( buharlaşma ) 6- Yağış biçimi ( kar, yağmur, buz ) 7- Bitki örtüsü

Kızılırmağın akım grafiği Rejim ( akım düzeni ) : Akarsuyun, yıl içerisindeki akım ve seviye değişikliklerine denir. Rejimi etkileyen faktörler : 1- Yağış rejimi 5- Bitki örtüsü 2- Havzanın genişliği 6- Akarsu yatağının yapısı ( geçirimli – geçirimsiz ) 3- Yağışın cinsi ( yağmur, kar ) 7- Baraj ve göller 4- Sıcaklık ( buharlaşma ) Kızılırmağın akım grafiği

Rejimi düzenli akarsu : Akımı ve su seviyesi yıl içerisinde fazla değişmeyen akarsulardır. Örnek : Ekvatoral iklim ve Ilıman okyanus iklim bölgesindeki akarsular…. Amazon nehri

Rejimi düzensiz akarsu : Akımı ve su seviyesi yıl içerisinde fazla değişen akarsulardır. Örnek : Akdeniz iklimi, muson iklim bölgesindeki akarsular…. Yang–çe nehri ( Çin )

Yağmurla beslenen akarsular : Akımları, yağışlarla paralellik gösterir Yağmurla beslenen akarsular : Akımları, yağışlarla paralellik gösterir. Yağmur fazla iken akımı artar, az iken akımı azalır. Örnek : Akdeniz iklim bölgesi akarsuları…

Kar ve buzla beslenen akarsular : Akımları, ilkbahar sonları ve yaz başlarında artar. Kaynağı, yüksek dağlar olan akarsularda görülür. Kışın seviyeleri düşer. Örnek : Doğu Anadolu bölgesi, Doğu Karadeniz, ve Orta Toroslar’daki akarsular…

Kaynak sularıyla beslenen akarsular : Akımları, yıl içerisinde çok az değişir. Akdeniz bölgesinde daha çok görülür. Sebebi, karstik arazinin fazla olmasıdır. Örnek : Manavgat nehri, Köprü Nehri.

Sel rejimli akarsular : Sağanak yağışlarla birden kabaran, daha sonra ise kuruyacak hale gelen akarsulardır. Örnek : İç Anadolu bölgemizdeki akarsular.

Göl suları ile beslenen akarsular : Göldeki fazla suyu boşaltan akarsulardır. Bunlara, göl ayağı veya göl gide-geni denir. Göller yöresinde yaygındır. Örnek : Beyşehir gölünden çıkan Çarşamba suyu, Eğirdir gölünden çıkan Kovada çayı gibi… Eğirdir gölü Beyşehir gölü Çarşamba suyu Kovada çayı

Karma rejimli akarsular : Uzunluğu fazla ve kolları çok olan akarsularda görülür. Akımları, yıl içerisinde birden fazla artış gösterir. Örnek : Kızılırmak, Yeşil ırmak, Fırat, Dicle…. Kızılırmak

Ülkemizin Başlıca Akarsuları

Ülkemiz Akarsularının Özellikleri 1- Ülkemiz, akarsu yönünden zengindir. Sebebi, dağlık olmasıdır. 2- Akıttıkları su miktarı fazla değildir. Sebebi, ülkemizin genel olarak az yağış alan bir iklime sahip olmasıdır.

3- Uzunlukları fazla değildir 3- Uzunlukları fazla değildir. Sebepleri; iklim, yarımada ülkesi olmamız ve dağlık olmamızdır. En uzun nehrimiz Kızılırmak

4- Rejimleri de genellikle düzensizdir 4- Rejimleri de genellikle düzensizdir. Sebebi, ülkemizde yağış rejimlerinin düzensiz olmasıdır. Fırat Kızılırmak Değirmendere Susurluk

5- Yatak eğimleri fazladır. Bunun sonucunda : Enerji potansiyelleri fazladır Atatürk Barajı

Hızları fazladır Aşındırma güçleri fazladır Ulaşım ve taşımacılığa elverişli değildirler ( Bartın çayı hariç – Karadeniz’de )

6- Denge profiline ulaşmamışlardır 6- Denge profiline ulaşmamışlardır. Sebebi, ülkemizin yakın bir dönemde oluşması ve yüksek olmasıdır.

7- Ülkemiz akarsularından daha çok sulama, içme suyu sağlama ve elektrik üretiminde yararlanırız. Tarımda Enerji üretiminde

Akarsularda Aşındırma Akarsu Aşındırma Şekilleri Akarsularda Biriktirme Akarsu Biriktirme Şekilleri Bazı ÖSS Soruları

Akarsularda Aşındırma Akarsular iki şekilde aşındırma yapar : 1- Kimyasal aşındırma : Akarsuyun karstik arazide yaptığı aşındırmadır.Yağışların fazla ve sıcaklığın yüksek olduğu yerlerde daha fazla etkili olur. 2- Fiziksel ( mekanik ) aşındırma : Akarsuyun, hızı ile ve taşıdığı maddelerle geçtiği yerlere çarparak yaptığı aşındırmadır. Fiziksel aşındırma : Eğime, hıza, debiye, yatağın yapısına, yük miktarına ve bitki örtüsüne ( ters orantılı ) bağlı olarak değişir. Kimyasal aşındırma Fiziksel aşındırma Kalker

Fiziksel aşındırma üç şekilde olur : a ) Derine aşındırma : Akarsuyun yatağını deniz seviyesine indirmek için yaptığı aşındırmadır. b ) Yana aşındırma : Akarsuyun yatağının kenarlarına çarparak yaptığı aşındırmadır. c ) Geriye aşındırma : Akarsuyun ağzından kaynağına doğru yaptığı aşındırmadır. Bu şekilde akarsu başka akarsuları da kendine katar. Bu olaya kapma denir. Derine aşındırma Yana aşındırma

Akarsu yatağını geriye doğru aşındırdıkça yatak eğimi azalır ve yatak üzerindeki şelale gibi engeller ortadan kalkar. Geriye aşındırma

Böylece akarsu yatağında eğim iyice azalır ve yatak iç bükey bir eğri halini alır. Buna Denge Profili denir. Akarsuyun denge profiline ulaşması çok uzun yıllar sürer.

NOT : Yer kabuğu hareketleri sonucunda, akarsu denge profilini alabilir veya denge profilini alan bir akarsu tekrar yatağını aşındırmaya başlayabilir. ( Yer kabuğun- daki yükselmeler, deniz seviyesinin değişmesi gibi nedenlerle.. ) 1 Akarsu 2 Akarsu

Denge profiline ulaşan bir akarsuda : 1- Yatak eğimi azalır 4- Taşıma gücü azalır 2- Aşındırma gücü azalır 5- Taşımacılık ve ulaşıma elverişlidir 3- Enerji üretimine elverişli değildir Denge profili almış akarsulara örnek : Amazon, Kongo, Kolorado, Batı Avrupa’daki akarsular Kolorado nehri ( ABD )

Taban Seviyesi : Her akarsu deniz seviyesine kadar aşındırma yapar Taban Seviyesi : Her akarsu deniz seviyesine kadar aşındırma yapar. Bu seviyenin altında aşındırma yapamaz. Buna, taban seviyesi denir. Akarsu Deniz

Akarsu Aşındırma Şekilleri 1- Vadi : En önemli aşındırma şeklidir. Çeşitleri : a) Çentik ( kertik ) vadi : Derine aşındırmanın zayıf, yana aşındırmanın kuvvetli olduğu eğimli yerlerde özellikle de akarsuyun yukarı kesimlerinde görülür. Profili “V” şeklindedir. Çentik vadi

b) Boğaz ( yarma ) vadi : Akarsuların, akış yönüne dik uzanan dağları yarmasıyla oluşan vadilerdir. Profili “U” şeklindedir. Örnek : Gülek boğazı, Geyve boğazı.. Boğaz vadi

c) Kanyon vadi : Akarsuların, farklı dirençteki tabakaları farklı aşındırmaları sonucunda oluşan basamaklı vadilerdir. Karstik sahalarda daha fazla görülür. Örnek : Göksu kanyonu ( Mersin ), Kolorado kanyonu ( ABD ). Kanyon vadi

d) Yatık yamaçlı vadi (Asimetrik) : Akarsuyun, iki yamacında farklı dirence sahip tabakaları farklı aşındırmasıyla oluşan vadilerdir. Yatık yamaçlı vadi

e) Tabanlı vadi : Vadilerin en son alacağı şekildir e) Tabanlı vadi : Vadilerin en son alacağı şekildir.Yana aşındırma kuvvetlidir. Eğimin azalmasıyla akarsu, taşıdığı alüvyonları yatağında biriktirir. Bu vadiler, ova özelliği de kazanabilir. Buralarda akarsu, menderesler çizerek akar. Örnek : Ege bölgesi akarsuları ( B. ve K. Menderes, Gediz) Tabanlı vadi

2- Menderes ( büklüm ) : Akarsuyun, yatak eğiminin azaldığı yerlerde sağa sola çarparak kıvrımlar ( büklümler ) yapmasıdır. Menderes hem aşındırma hem de biriktirme şeklidir. Menderesli akarsuyun yatak eğimi, akış hızı, aşındırma ve taşıma gücü azalır, buna karşılık akarsuyun boyu uzar ve biriktirmesi artar. Örnek : B. ve Küçük Menderes, Gediz, Bakırçay, Seyhan, Ceyhan..…. Menderes

3- Peribacası : Volkanik tüf ve küllerin bulunduğu sahaların, sel suları ile aşındırılmasıyla oluşan kule biçimindeki şekillere denir. Oluşumlarında, rüzgarlar dolaylı etkiye sahiptir. Örnek : Ürgüp, Göreme ( Nevşehir ) 1 2

4- Dev Kazanı : Akarsuların çağlayanlar ( şelale ) yaparak döküldükleri yerlerde oluşturdukları çukurlardır. Niagara şelalesi Dev kazanı

5- Kırgıbayır ( badlands ) : Bitki örtüsünce fakir eğimli yamaçların, sel suları ile aşındırılması sonucu dilik- dilik edilmesiyle oluşan yer şekline denir. Sağanak yağışlar etkilidir. İç Anadolu ve Güneydoğu Anadolu’da daha çok görülür.

6- Plato ( Yayla ) : Akarsular tarafından derin olarak yarılmış geniş düzlüklere denir. Ülkemizde platoların genellikle yüksekte olmalarının sebebi, 4. zaman başlarında toptan yükselmiş olmamızdır. Örnek : Cihanbeyli, Obruk, Haymana, Bozok ,Uzun Yayla ( İç Anadolu ), Taşeli, Teke ( Akdeniz ), Adıyaman, Gaziantep ( G.doğu Anadolu ), Erzurum – Kars ( Doğu Anadolu )…

Taşeli platosu

7- Peneplen ( yontuk düz ) : Akarsuların en son oluşturduğu, deniz seviyesindeki hafif dalgalı düzlüklere denir. Oluşumu için çok uzun süre gerekir. NOT : Peneplen sahalarının, deniz seviyesinde olması gerekirken yükseklerde yer aldığı görülür. Bunun sebebi, peneplen sonucunda hafifleyen yerlerin epirojenik olarak yükselmesidir. 8.Şahit (Tanık) Tepe 9.Seki (taraça)

Bir akarsuyun biriktirme yapabilmesi için : Yatak eğiminin azalması Akış hızının azalması Taşıma gücünün azalması Taşıdığı yük miktarının artması gerekir

Akarsuların akım gücüne bağlı olarak taşıdıkları maddelerin boyutu da değişir.

Biriktirilen malzeme boyutu Akarsuyun akım değişmesi Akım Yıllar 4 3 2 1 Yıllar 1 2 3 4

Akarsu Biriktirme Şekilleri En önemli biriktirme şekli ovalardır. 1- Birikinti konisi : Dağ yamaçlarından inen akarsuyun, taşıdığı malzemeleri, eğimin azaldığı yerde koni şeklinde biriktirmesine denir. Birikinti konilerinin birleşmesiyle birikinti yelpazeleri oluşur. Birikinti konisi

2- Dağ eteği ovası : Dağ eteklerinde, birikinti konileri ve yelpazelerinin birleşmesiyle oluşan ovalardır. Örnek : Bursa ovası. Dağ eteği ovası

3- Dağ içi ovası : Akarsuyun taşıdığı malzemeleri, eğimin azaldığı dağ içlerinde biriktirmesiyle oluşan ovalardır. Örnek : Malatya, Elazığ, Muş, Yüksekova, Iğdır ovası…

4- Taban seviyesi ovası: Denize yaklaşan akarsuların, eğimin azalmasından dolayı taşıdıkları malzemeleri geniş alanlara yaymalarıyla oluşan ovalardır. Örnek : Adapazarı ovası, Büyük ve Küçük Menderes ovaları…. Taban seviyesi ovası

5- Kum ( ırmak ) adacıkları : Akarsu yatak eğiminin azaldığı veya yatağın genişlediği yerlerde akarsu içerisinde oluşan birikintilerdir. Irmak adası

6- Taraça ( seki ) : Akarsuyun alüvyonlarla doldurduğu vadisini, tekrar aşındırmasıyla vadi yamaçlarında oluşan basamaklara denir. Taraça oluşmasının nedeni, yer kabuğu hareketleri sonucunda arazinin yükselmesi veya taban seviyesinin alçalmasıdır ( deniz gerilemesi ). Seki Seki

7- Delta ovası : Akarsuların taşıdıkları maddeleri, deniz içerisinde üçgen şeklinde biriktirmeleriyle oluşan ovalardır. Örnek : Çukurova, Bafra, Çarşamba, Göksu, Gediz, B. ve Küçük Menderes…..

Delta oluşabilmesi için : Kıyıda derinliğin az olması Kıta sahanlığının ( şelf sahası ) geniş olması Karadeniz Bafra ovası Çarşamba ovası

Küçük Menderes deltası Akarsuyun bol alüvyon taşıması Kıyıda etkili gelgit, dalga ve akıntılar olmamalıdır. Küçük Menderes deltası

Ganj nehri ( Bangladeş ) Himalayalar Ganj nehri ( Bangladeş ) Ganj nehri deltası Hint okyanusu

Aşağıdaki havzalardan hangisinin akarsuları denize ulaşır ? A) Konya Havzası B) Tuz Gölü Havzası C) Çoruh Havzası D) Van Gölü Havzası E) Aras Havzası 1996 ÖYS Bir gözlemci, bir akarsuyun yatağına şekilde görüldüğü gibi ölçeklenmiş bir tahta parçası yerleştirmiştir. Gözlemci bir yıl boyunca akarsuyun yüksekliğini gözleyerek kaydını tutmuştur. Bu kayıtlardan akarsu ile ilgili aşağıdaki bilgilerden hangisi elde edilebilir ? A) Akış hızı B) Yatağın eğimi C) Akım düzeni D) Gücü E) Taşıdığı alüvyon 1983 ÖYS ı ı ı ı ı ı ı ı ı ı ı ı ı

Aşağıda akım grafikleri verilen ve yalnızca yağmur sularıyla beslenen beş akarsudan hangisinin bulunduğu bölgede, yaz kuraklığının daha etkili olduğu söylenebilir ? 1999 İPTAL A) B) C) M ³ / sn M ³ / sn M ³ / sn 4000 4000 4000 3000 3000 3000 2000 2000 2000 1000 1000 1000 1 2 3 4 5 6 7 8 9 10 11 12 Aylar 1 2 3 4 5 6 7 8 9 10 11 12 Aylar 1 2 3 4 5 6 7 8 9 10 11 12 Aylar D) M ³ / sn E) M ³ / sn 4000 4000 3000 3000 2000 2000 1000 1000 1 2 3 4 5 6 7 8 9 10 11 12 Aylar 1 2 3 4 5 6 7 8 9 10 11 12 Aylar

hangisinin göstergesi olamaz ? Bir akarsuyun ağzında delta bulunması, bu akarsuyla ilgili olarak aşağıdakilerden hangisinin göstergesi olamaz ? A) Su toplama havzasında erozyonun şiddetli olduğunun B) Yatağı boyunca, çözünebilen kayaçların yaygın olduğunun C) Denize döküldüğü yerde akıntıların zayıf olduğunun D) Denize döküldüğü yerde deniz derinliğinin az olduğunun E) Taşıma gücünün fazla olduğunun 2002 ÖSS Aşağıdaki haritada bir yöredeki akarsular gösterilmiştir. Bu haritada, yöre ile ilgili aşağıdaki yorumlardan hangisini doğrulayacak bilgi yoktur ? A) Akarsularda menderes oluşmamıştır B) Akarsuların taşıdığı su miktarları birbirinden çok farklıdır C) Kıyıları fazla girintili çıkıntılı değildir D) Akarsuların boyları 15 km. den uzundur E) Batıdan doğuya doğru gidildikçe yükselti genellikle artmaktadır. 1999 ÖSS K Deniz 5 10 km