HORMONLAR I Yrd. Doç. Dr. Funda GÜLCÜ BULMUŞ Fırat Üniversitesi SHMYO

Endokrin sistem Hormon oluşturan doku ve organların tümüne endokrin sistem adı verilir.

ENDOKRİN SİSTEM Hipotalamus Hipofiz Bezi Tiroid Bezi Paratiroid Bezi Böbreküstü Bezi Timus Bezi Pineal Bez Pankreas Testis ve Ovaryum

Hormon nedir? Hormonlar, endokrin bezler tarafından günlük olarak çok küçük miktarlarda sentezlenip kan yolu ile diğer dokulara (hedef dokulara) ulaşan ve hedef dokudaki metabolik faaliyetleri etkileyen, yön veren kimyasal maddelerdir.

Hormonlar Endokrin sistemde dokular arası haberleşmeyi sağlayan moleküllerdir. Endokrinoloji, dokular arası haberleşmeyi sağlayan ve hormon adı verilen molekülleri inceleyen bilim dalıdır.

Hormonların görevleri 1- Üreme ve neslin devamı 2- Büyüme ve gelişme 3- Metabolizmanın sürdürülmesi ; → Kan basıncının ayarlanması → Vücut sıvılarının kontrolü → Elektrolit ve asit-baz dengesinin sağlanması → Vücut ısısının kontrol edilmesi → Enerji ihtiyacının karşılanması….gibi

Hormonlar nasıl salgılanır? Endokrin salgılama: Hormon kan yolu ile, salgılandığı hücreden uzak hücreleri etkiler Parakrin salgılama: Kural dışı olarak hormonun salgılandıkları hücrenin yakınındaki hücreleri etkilemesi Otokrin salgılama: Kendi salgılandıkları endokrin hücreleri salgılanma anında etkileyebilmeleri

Hormon salgılanmasının kontrolü Negatif feedback kontrol: Hormonun kendi salgılanmasını inhibe etmesi Pozitif feedback stimülasyon: Hormonun kendi salgılanmasını artırması

Yapılarına göre hormonlar Protein ve peptid yapılı hormonlar: Hipotalamus, hipofiz, paratiroit, pankreas, mide-bağırsak sistemi ve bazı plasenta hormonları Steroid yapılı hormonlar: Adrenal korteks ve gonadlardan salgılanan hormonlar - östrojen, testosteron gibi. Amino asit yapılı hormonlar: Adrenal medulla hormonları: Katekolaminler Tiroit hormonları

Depolanan ve depolanmayan hormonlar Peptit ve protein yapılı hormonlar, granüllü endoplazmik retikulumda sentez edildikten sonra Golgi sisteminde membranöz veziküller içinde depolanırlar Katekolaminler, suda çözünür özellikli proteinler olan kromograninler ve ATP ile birlikte granüllerde depolanırlar Tiroglobulin yapısındaki tiroit hormonları, tiroit follikülleri içinde depolanırlar Steroid hormonlar, sentez sonrası hemen salgılanırlar, depolanmazlar

Hormonların salgılanmalarının düzenlenmesi Hormonların salgılanması, 1) sinir sistemi ile 2) negatif ve pozitif feedback mekanizmalar ile kontrol edilmektedir. Hormon salgılanmasının feedback düzenlenmesi, kandaki kimyasal maddelerle ve tropik hormonlarla olabilir.

Hormon salgılanmasının sinir sistemi ile düzenlenmesi

Hormon salgılanmasının kandaki kimyasal maddelerle düzenlenmesi Plazma Ca2+düzeyi PARATİROİT PTH Plazma glukoz düzeyi Pankreas adacık  hücreleri İnsülin

Hormon salgılanmasının tropik hormonlar ile düzenlenmesi

Hormonların taşınmaları Hormonlar, kanda serbest veya proteinlere bağlı olarak bulunurlar. Hidrofilik özellikli katekolaminler ve peptit/protein yapılı hormonların büyük çoğunluğu serbest olarak bulunurlar Hidrofobik özellikli tiroit hormonları ile steroid hormonlar proteinlere bağlı olarak bulunurlar

Hormon reseptörleri Kan dolaşımı içine salgılanan hormonlar, duyarlı olan çeşitli hücrelerde kendilerine özgü reseptörleri aktive ederek etki oluştururlar.

Hormon reseptörleri Hormonlar, özgül reseptörlerinin bulunduğu bir veya birkaç dokuda (hedef dokular) etki gösterirler. Reseptörler, plazma membranında, sitoplazmada veya çekirdekte bulunurlar. Reseptörler, çoğunlukla glikoprotein yapısındadırlar, hormonu tanır ve bağlarlar. Hormon-reseptör kompleksinin oluşumuyla hücre içi metabolik olayı etkileyecek sinyal oluşumu mekanizması uyarılır.

Sentezlendikleri yere göre hormonlar Hipotalamus hormonları Hipofiz hormonları Ön lop hormonları Orta lop hormonu Arka lop hormonları Tiroit hormonları Paratiroit hormonu Pankreas kormonları Böbrek üstü bezi hormonları Adrenal korteks hormonları Adrenal medulla hormonları Cinsiyet bezleri hormonları Erkek cinsiyet hormonları Dişi cinsiyet hormonları Gastrointestinal ve diğer doku hormonları

Hipotalamus Hormonları Hipotalamusa varan herhangi bir sinirsel uyarı; buradan “Releasing faktör” denen özel hormonların salınımına neden olur. Hipotalamustan salgılanan bu faktörler; hipofiz bezinin ön lobundan özel bir hormon salınımına yol açar. Hipofizden salgılanan bu hormonlar ise hedef dokulara giderek; kendine özgü etkiyi oluşturur. Hipotalamus; uyarıcı faktörlerin yanısıra inhibe edici faktörler de salgılar.

Hipotalamus hormonları Supraoptik ve paraventriküler çekirdekte oluşanlar Antidiüretik hormon (ADH, vazopressin) Oksitosin (pitosin) Peptiderjik nöronlardan salgılanan, Adenohipofiz hormonlarının sekresyonunu düzenleyen hormonlar Tirotropin salgılatıcı hormon (TRH) Kortikotropin salgılatıcı hormon (CRH) Gonadotropin salgılatıcı hormon (GnRH) Büyüme hormonu salgılatıcı hormon (GHRH) Somatostadin (Büyüme hormonu salınımını inhibe edici hormon) Prolaktin salgılatıcı hormon (PRH) Prolaktin salınımını inhibe edici hormon (PIH)

Supraoptik ve paraventriküler çekirdekte oluşan hipotalamus hormonları Oksitosin, Doğumun başlangıcında uterus düz kasının kasılmasını kolaylaştırır, laktasyonda sütün dışarı akmasına yol açar. ADH, Böbreğin distal ve kollektör tüplerinde suyun geri emilimini hızlandırır, periferik arteriyol ve kapillerlerde vazokonstriksiyona neden olur. Bu hormonlar, nörofizinler denilen taşıyıcı proteinler aracılığıyla sinir aksonlarında arka hipofize taşınırlar ve burada depolanırlar (arka hipofiz hormonları).

Peptiderjik nöronlardan salgılanan hipotalamus hormonları TRH, ön hipofizden tirotropinin sentez ve salınımını uyarır. CRH, ön hipofizden ACTH salgısını nuyarır. GHRH, ön hipofizden büyüme hormonu sentez ve salınımını uyarır. Somatostadin, ön hipofizden büyüme hormonu sentez ve salınımını inhibe eder. PRH, Prolaktin salgılanmasını uyarır. PIH, Prolaktin salgılanmasını inhibe eder. GnRH, Ön hipofizin gonadotropik hormonları olan LH ve FSH salgılanmasını uyarır.

Ön hipofiz hormonları Opiyomelanokortin ailesi Kortikotropin (ACTH) Melanosit stimüle edici hormon (MSH) -endorfin Glikoprotein ailesi Tirotropin (TSH) Gonadotropinler Luteinizan hormon (LH) Follikül stimüle edici hormon (FSH) Somatomammotropin ailesi Somatotrop hormon (Büyüme hormonu, GH) Prolaktin (PRL)

Opiyomelanokortin ailesi ön hipofiz hormonları Kortikotropin (ACTH), adrenal steroidlerin sentez ve salgılanmasını artırır. Özellikle kortizolün sentez ve salıverilmesini düzenler. Melanosit stimüle edici hormon (MSH), kurbağa gibi türlerde önemlidir, insanlarda fetal yaşam ve gebelikte bulunduğu ileri sürülmektedir. -endorfinin beslenme ve seksüel davranışların yanı sıra öğrenme olayını etkilediği öne sürülmektedir.

Glikoprotein ailesi ön hipofiz hormonları 1 Tiroid stimüle edici hormon (TSH), tiroid bezinde tiroid hormonlarının sentezinin tüm aşamalarında etki gösterir. Plazma iyodunun tiroid tarafından alınıp tutulmasından başlayarak iyodun organifikasyonu, mono ve diiyodotirozinlerin eşleşmesini, tiroglobulinin endositozunu ve proteolize uğraması sonucu T3 ve T4 salgılanmasını etkiler

Glikoprotein ailesi ön hipofiz hormonları 2 (gonadotropinler) LH, kadınlarda sıcaklık artışı ve östrus ile ilişkilidir, over folliküllerinin son olgunlaşmasını, çatlamasını ve çatlayan folliküllerin korpus luteuma dönüşmelerini sağlamaktadır. Erkeklerde testosteron salgılayan leydig hücrelerini uyarır. FSH, Kadınlarda graaf folliküllerinin büyümesini uyarır. Erkeklerde seminifer tüp epitelini uyararak olgun sperm hücreleri ile spermatositlerin sayısal artışına yol açar. Koryonik gonadotropin (hCG), plasentada sentez edilir, hamileliğin ilk 4-6 haftasında korpus luteumun devamlılığından sorumludur.

Somatomammotropin ailesi ön hipofiz hormonları 1 Somatotrop hormon (GH, büyüme hormonu), İskelet büyüme hızı ve vücut ağırlığındaki artışı kontrol eder. Normal büyüme için gereklidir. Büyümeye olan etkilerine insülin benzeri büyüme faktörleri ailesinden (somatomedinler) özellikle IGF-1 aracılık eder. Karbonhidrat, lipit, azot, mineral metabolizmaları üzerine etkilidir. Kan glukoz düzeyini artırır, lipolizi hızlandırır.

Somatomammotropin ailesi ön hipofiz hormonları 2 İnsanlarda iskelet büyümesinin tamamlanmasından sonra görülen adenohipofiz adenomunda GH sentezinin artışı akromegaliye yol açar. Ellerde ve ayaklarda, yüzde özellikle burunda, kafatasının bazı alanları ile iç organlarda büyüme görülür. Hipofiz adenomunun puberte öncesinde kemik büyümesi tamamlanmadan gelişmesine bağlı olarak uzun kemiklerde aşırı büyüme görülmesine gigantizm (devlik) adı verilmektedir. Büyüme hormonunun yetersiz salıverilmesi Dwarfizm (cücelik) ile sonlanır.

Somatomammotropin ailesi ön hipofiz hormonları 3 Prolaktin, hamilelikte meme dokusunda kendine özgü reseptörlerine bağlanarak laktalbümin dahil bazı süt proteinlerinin sentezini uyarır. Laktasyonun başlaması ve devamlılığı için gereklidir. Erkeklerde fizyolojik dozlarda normal testosteron üretiminin devamlılığına katkıda bulunur, sperm motilitesini ve fertiliteyi etkiler. Hipofizin prolaktin salgılayan bir tümörüne (prolaktinoma) bağlı olarak hiperprolaktinemi ve sonuçta menstrüel düzensizlik ile meme bezlerinden süt gelmesi (galaktore) olur.

Epifiz hormonu (melatonin) Melatonin, epifizde triptofan amino asidinden, serotonin üzerinden sentez edilir. Antioksidan enzim sentezini uyarmaktadır. Uyku periyodu ve vücut ısısının ayarlanmasında rol oynar.

Gastrointestinal hormonlar ve diğer doku hormonları Gastrointestinal sistemde bulunan farklı endokrin hücrelerden sentez edilen çok sayıda polipeptide gastrointestinal hormonlar adı verilir. Bunların bir bölümü hipotalamusta ve sinir sisteminde de bulunurlar: Gastrin Kolesistokinin-pankreozimin (CCK-PZ) Sekretin Gastrik inhibitör polipeptit Vazoaktif intestinal polipeptit (VİP) Somatostatin Motilin Pankreatik polipeptit Enkefalinler gastrointestinal hormonların bazılarıdır.

Gastrin Gastrin, yoğun olarak midenin antrumunda G hücrelerinden salgılanır. Gastrinin en önemli etkisi, gastrik asit salgılanmasını uyarmaktır. İntrinsik faktör ve pepsinojen salgılanmasını da uyarır.

Kolesistokinin-pankreozimin (CCK-PZ) Duodenumda ve proksimal jejunumda bulunan İ hücrelerinden salgılanır, beyinde de yüksek konsantrasyonda bulunur. Oddi sfinkterinin relaksasyonu ile birlikte pankreastan enzim salıverilmesini, gastrointestinal mukozanın ve pankreasın ekzokrin salgı yapan dokularının gelişmesini, intestinal motiliteyi uyarır. Pankreas ve safradan bikarbonat içeriği zengin sıvıların salıverilmesini artırır.

Sekretin Duodenumda bulunan S hücrelerinden, bu hücrelerin HCl ile uyarılmasıyla (pH değeri 4,5 ve altına düştüğünde) salıverilir. Sekretinin etkilerinin çoğu duodenumdaki asidi azaltmaya yöneliktir. Pankreastan, safra kesesinden ve Brunner bezlerinden su ve bikarbonat salıverilmesini, pankreatik büyümeyi uyarır. CCK salıverilişini artırarak pankreastan enzim salıverilmesini artırır. Mide ve duodenum motilitesini, mideden gastrin ve asit salıverilmesini inhibe eder.

Gastrik inhibitör polipeptit (GİP) Duodenum ve jejunumda bulunan K hücrelerinden salgılanır. GİP, pankreası doğrudan etkilemekte ve glukoz tarafından uyarılan insülin salıverilmesini güçlendirmektedir. GİP, mideden asit, pepsinojen ve gastrin salıverilmesini baskılar, mide ve bağırsak motilitesini inhibe eder.

Vazoaktif intestinal polipeptit (VİP) Sekretin, GİP ve glukagon ile yapısal benzerlik gösterir. Sinir sistemi ve bağırsaklarda fazla miktarda bulunur. Gİ kanalda H hücrelerinde sentezlenir

Somatostadin Mide ve pankreasın endokrin hücrelerinde, hipotalamusta bulunur ve büyüme hormonunu inhibe eden hormon olarak tanımlanır. Somatostadin, büyüme hormonu, TSH, insülin, glukagon, gastrin, CCK, sekretin, VİP, GİP ve diğer gastrointestinal hormonların salıverilmelerini ve bu hormonların hedef hücrelerindeki etkilerini inhibe eder.

Motilin İnce bağırsaklarda özellikle duodenumda ve jejunumda bulunan enterokromaffin (EC) hücreleri tarafından sentezlenir. Fizyolojik düzeylerde CCK gibi safra kesesi kasılmasını uyarır.

Pankreatik polipeptit (PP) Pankreasa dağılmış olarak bulunan küçük garanüllü F hücreleri tarafından salgılanır. Bifazik etki gösterir. Başlangıçta pankreastan enzim, su ve bikarbonat salıverilmesini artırır, daha sonra CCK ve sekretinin uyarıcı etkilerine ters bir etki oluşturur. PP, bağırsak motilitesini ve mide boşalmasını hızlandırır, safra kesesi relaksasyonuna neden olur.

Enkefaliler (Metiyonin-enkefain, Lösin-enkefalin) Santral sinir sistemi opiyat peptitlerinden α- ve -endorfinler ile yakın ilişkilidirler. Bağırsak motilitesini morfine benzer bir şekilde inhibe ederler.

Timus hormonları (Timozinler) T-lenfositlerinin olgunlaşma süreçlerinde etkili olurlar. Büyüme-gelişme, kalsiyum ve fosfor metabolizması üzerine etkileri de gösterilmiştir.

Eritropoietin Glikoprotein yapısındadır. Kırmızı kan hücrelerinin oluşmasını ve olgunlaşmasını hızlandırır.