SES BİLGİSİ KONU ANLATIM M. UÇAR TÜRK DİLİ VE EDEBİYATI ÖĞRETMENİ TEOG YGS/LYS M. UÇAR TÜRK DİLİ VE EDEBİYATI ÖĞRETMENİ

SES BİLGİSİ Hava titreşimlerinin kulağımıza gelen ritmine ses denir. Seslerin yazıdaki değerlerine ve alfabeyi oluşturan işaretlerine ise harf denir. ÜNLÜ ( SESLİ ) HARFLER Tek başına hece oluşturabilen seslere ünlü denir. Türkçede 8 adet ünlü harf vardır. DÜZ YUVARLAK Geniş Dar Kalın a ı o u İnce e i ö ü

ÜNSÜZ ( SESSİZ ) HARFLER Tek başına söylenemeyen ancak bir ünlünün yardımıyla söylenebilen seslere ünsüz(sessiz) denir. Türkçede 21 adet sessiz harf vardır. Yumuşak ğ, j, l, m, n, r, v, y, z b, c, d, g Sert f, h, s, ş p, ç, t, k Sürekli Süreksiz F ı S T ı K Ç ı Ş a H a P Kaynaştırma ünsüzleri y, ş, s, n

Ünlülerle İlgili Ses Olayları Ünsüzlerle İlgili Ses Olayları SES OLAYLARI Ünlülerle İlgili Ses Olayları Ünsüzlerle İlgili Ses Olayları Ünlü Düşmesi Ünsüz Düşmesi Ünlü Türemesi Ünsüz Türemesi Ünlü Daralması Ünsüz Yumuşaması ( Değişmesi ) Ünlü Değişmesi Ünsüz Sertleşmesi ( Benzeşmesi )

ÜNLÜLERLE İLGİLİ SES OLAYLARI 1) ÜNLÜ DÜŞMESİ Bazı iki heceli sözcükler ünlü ile başlayan bir ek aldığında ikince hecedeki dar ünlü düşer. * alın + ı = alnı * burun + um = burnum Bazı sözcükler yapım eki alırken ünlü düşmesi olabilir. * ileri + le = ilerle * yanıl – ış = yanlış Bazı birleşik sözcüklerin oluşumu sırasında ünlü düşmesi olabilir. * ne + için = niçin * ne + asıl = nasıl

UYARI : Vücut organ adları ile ilgili sözcükler ile ikileme oluştururken ünlü düşmesi görülmez. * omuz omuza * gönül gönüle Özel isimlerin ikinci hecesinde dar ünlü bulunduğunda ünlü düşmesi görülmez. * Emir + e = Emir’e * Ufuk + a = Ufuk’a

2) ÜNLÜ TÜREMESİ Küçültme eki ( - cık , - cik ) tek heceli sözcüklere getirildiğinde bu ekten önce bir ünlü türer. * az + cık = azıcık * bir + cik = biricik UYARI: Bazı pekiştirilmiş sözcüklerde de ünlü türemesi görülebilir. * yap + yalnız = yapayalnız * güp + gündüz = güpegündüz

3) ÜNLÜ DARALMASI ‘’e’’ ve ‘’a’’ ile biten fiillere ‘’ yor ‘’ zaman eki getirildiğinde ‘’e’’ ve ‘’a’’ ünlüleri ‘’ı,i,u,ü’’ ye dönüşür. * bekle – yor = bekliyor * anla – yor = anlıyor * gözle – yor = gözlüyor NOT : - ma, - me olumsuzluk ekinden sonra ‘’yor’’ zaman eki gelince daralma olur. * gelme – yor = gelmiyor * bakma – yor = bakmıyor NOT : ‘’ye(mek)’’, ‘’de(mek)’’ ve ‘’ne’’ sözcüklerinde darma görülebilir. * ye – (y)ecek = yiyecek * ne + (y)e = niye * de – (y)ecek= diyecek

4) ÜNLÜ DEĞİŞMESİ ‘’Sen’’ ve ‘’Ben’’ zamirlerine yönelma hal eki olan ‘’a, e’’ geldiğinde zamirlerdeki ünlülerde değişme olur. * ben + a = bana * sen + a = sana

ÜNSÜZLERLE İLGİLİ SES OLAYLARI 1) ÜNSÜZ DÜŞMESİ ‘’ k ‘’ ünsüzü ile biten bazı sözcüklere küçültme eki ( -cık, -cik, -cak, -cek ) getirildiğinde sondaki ‘’ k ’’ ünsüzü düşer. * ufak + cık = ufacık * minik + cik = minicik * sıcak + cık = sıcacık ‘’ k ‘’ ünsüzü ile biten bazı sözcüklere –ıl, -il yapım eki getirildiğinde ‘’ k ‘’ ünsüzü düşer. * ufak + l = ufal(mak) * küçük + l = küçül(mek) * yüksek + l = yüksel(mek) Bazı birleşik sözcüklerin oluşumunda ünsüz düşmesi görülebilir. * üst + teğmen = üsteğmen

2) ÜNSÜZ TÜREMESİ Dilimize yabancı dilden giren bazı sözcükler etmek ve olmak yardımcı fiilleriyle birleşince ünsüz türemesi oluşur. * zan + etmek = zannetmek * his + etmek = hissetmek Bazı tek heceli sözcüklere ünlü ile başlayan bir ek getirildiğinde ünsüz türemesi oluşur. * sır + ı = sırrı * his + im = hissim

3) ÜNSÜZ YUMUŞAMASI ( DEĞİŞMESİ ) P B Ç C T D K G Ğ * dolap + ı = dolabı * balık + a = balığa * ağaç + a = ağaca * kabuk + u = kabuğu K - Ğ Ç - C

UYARILAR - Özel isimlerin yazımında ünsüz yumuşaması olmaz UYARILAR - Özel isimlerin yazımında ünsüz yumuşaması olmaz. ( söyleyişte olur ) * Mehmet + e = Mehmet’e Mehmede * Gemlik + e = Gemlik’e Gemliğe - Tek heceli sözcüklerde ünsüz yumuşaması olmaz. * süt + ü = sütü südü * koç + um = koçum kocum - Bazı yabancı sözcüklerde ünsüz yumuşaması olmaz. * millet + im = milletim milledim * sanat + a = sanata sanada

2) ÜNSÜZ SERTLEŞMESİ ( BENZEŞMESİ ) f, s, t, k, ç, ş, h, p ile biten sözcükler c, d, g ile başlayan bir ek aldıklarında c, d, g ünsüzleri ç, t, k ya dönüşür. C Ç D T G K * kitap + da = kitapta * çiçek + ci = çiçekçi * Ahmet + den = Ahmet‘ten * 1965 + de = 1965‘te * 14:00 + da = 14:00’te * kaç + dı = kaçtı

ETKİNLİK Ahmet, kitabını yırttı. kitap + ını = kitabını > ünsüz yumuşaması yırt - dı = yırttı > ünsüz sertleşmesi Türkçe konuşacağız. Türk + ce = Türkçe > ünsüz sertleşmesi konuşacak + ız = konuşacağız > ünsüz değişmesi Çayını yudum yudum içti. yut – um = yudum > ünsüz yumuşaması iç – di = içti > ünsüz sertleşmesi Minicik ama sapasağlam bir çocuktu. minik + cik = minicik > ünsüz düşmesi sap + sağlam = sapasağlam > ünlü türemesi çocuk + du = çocuktu > ünsüz sertleşmesi