Parkinson Hastalığında Bilişsel Bozulmalar Uzm. Psk. Selcen YETKİN-ÖZDEN

Parkinson nedir? Parkinson hastalığı Alzheimerdan sonra en sık görülen, nörodejenerasyonla (işlev kaybı ile hücre ölümü) giden bir nörolojik hastalıktır. Beynin derin bölgeleri içerisinde bazal ganglionlar denen yapılar bulunmaktadır. Bu ganglionların görevi, kişi bir hareket başlattığı zaman (örneğin kolunu kaldırmak) hareketi daha düzgün, uyumlu hale getirmek ve vücudun dengede duruşunu ayarlamaktır. Bazal ganglionlar bu işlevleri yerine getirebilmek için beynin katmanları arasında gidip gelen sinyalleri işler ve iletiminde rol alır. Bu sinyaller sinir hücreleri üzerinde elektriksel sinyaller olarak taşınırken sinir hücreleri arası iletişimde kimyasal maddeler (nörotransmitter(dopamin)) kullanılmaktadır. Parkinson hastalığında işte bu dopamin üreten sinir hücreleri yıkıma uğramaktadır ve sinir hücrelerinin birbirleriyle ve kaslarla bağlantıları da azalmaktadır. Bu yıkımın ve dopamin kaybının sebebi çoğunlukla bilinmemektedir. Genetik faktörler, enflamasyan, başka bir nörodejeneetif hastalık..)

Görülme sıklığı ve yaşı Özellikle ileri yaşlarda ortaya çıkmaktadır. 50 yaşından önce başlaması çok nadirdir. Erkeklerde kadınlara göre yaklaşık olarak iki kat daha sık olarak izlenmektedir. 60 yaş üzerindeki insanlardaki sıklığı %1'dir. Yaklaşık olarak her 100.000 kişide 300'dür. Türkiye'de 60.000 civarında Parkinson hastasının olduğu tahmin edilmektedir.

Bilişsel İşlevler Nelerdir? Bilgiye ulaşmak için kullanılan beyin faaliyetleri  Düşünme, algı, bellek, öğrenme, lisan ve görsel-uzaysal becerileri kapsayan zihinsel süreçlerdir

Parkinsonda Parkinson hastalarının çoğunda birçok işlevde hafiften ağır dereceye kadar bozulmalar görülmektedir. yaygınlık ve sıklığına ilişkin tutarlı tahminler çok çeşitli aralıklarda olsa da, tüm Parkinson hastalarının % 24 ila 31’nin demans geliştirdiği belirtilmiştir.(Kullanılan araçlar standardize hale geldikçe, yaygınlık ve sıklık oranları artıyor görünmektedir.)

Hafif Bilişsel Bozukluk Belirtileri Bu belirtiler bireyin ev ve iş yaşamındaki işlevlerini etkilememektedir. Hatta fark edilmeyebilir.   Önceleri hastalığın orta- geç dönemlerine kadar bilişsel bozukluk yaşanmadığına inanılıyordu. Ancak; güncel araştırmalar bunun doğru olmadığını ve değişimlerin baştan itibaren var olabileceğini desteklemektedir.

Hafif bilişsel bozukluktan demansa.. Bilişsel gerileme, PH’ndaki demansın (PHD) en iyi yordayıcılarından biri olarak görülmektedir. Yapılan prospektif bir çalışmada, 4 yıllık süre içinde Hafif Kognitif/Bilişsel Bozukluğu olan Parkinson hastalarının demans geliştirme oranı %62 olarak bildirilmiş ve özellikle bellek dışı bir ve birden fazla alanda bozulmanın bulunması risk olarak gösterilmiştir. Bu bulgu, PH’nda görülen Hafif Kognitif Bozukluğun durağan olmadığı şeklinde yorumlanmıştır.

Bilişsel Bozulma Alanları Yönetici işlevler: Kavramlar oluşturma, planlar yapma, amaçları formüle etme, sonuçları önceden sezme, amaçlara ulaşmak için strateji geliştirme ve süreci değerlendirme gibi fonksiyonları vardır. Dikkat bozuklukları:  odaklanma, dikkat verme becerilerinde sorunlar. Örneğin; aynı anda bir çok konuşmanın geçtiği kalabalık bir toplantıda, özellikle bu problem zorluk yaşatabilir. Düşüncenin yavaşlaması: Parkinsonlu hastaların bir işi yapmaları daha uzun sürmektedir ve eskisine oranla daha çok efor sarf etmeleri gerekir. Kelime bulma: düşüncenin yavaşlaması nedeniyle sözcükleri bulmada zorluk yaşayabilirler. Bunun nedeni Alzheimer hastalığındaki gibi kelime bilgisinin kaybolması değildir. Kelimeler ulaşılabilir ancak; çabucak ve etkili şekilde bulunamayabilir. Bilgiyi öğrenme ve hatırlama: Parkinsonlu hastaların yarısından fazlası hafıza sorunları bildirmektedir.. Parkinsonlu hastalar bilgiyi edinmede ve organize etmede sorun yaşarlar. Bu nedenle, daha sonra hatırlamak onlar için zor olmaktadır. (Kodlama, depolama ve geri çağırma) İmgesel ve uzamsal işleme: Zihinsel bir imajı oluşturma ve eşyaların – bir birine göre-  uzayda nerede olduğunu belirleme becerisidir ve Parkinson hastalığında etkilenebilir. Örneğin; araba sürerken, evden markete giden yolun haritasını zihnimizde oluşturmamız ve o yolu takip etmektir.

Erken dönem bilişsel belirtilerin önemi Hastalığın erken dönemlerindeki bilişsel değişimleri saptamanın iki tür faydası olabilir. - İlki basal ganglia bozulmalarına eşlik eden somut bilişsel değişimleri öngörebilmeye; - diğeri ise, hastalık ilerledikçe bilişsel kayıpların saptanmasında, karıştırıcı faktörlerin –ilaç yan etkileri, global bilişsel bozulma ve ciddi motor belirtiler- etkisini azaltmaya yarar.

Erken Bilişsel Belirtleri Etkileyen Faktörler Levin ve Katzen, hastalığın başladığı ilk yıllarda görülen bilişsel değişimleri ele aldıkları gözden geçirme yazılarında, hastalığın ilk 5 yılını içeren dönemi - “Erken PH” olarak adlandırıp, bu evreye yönelik yapılan çalışmalarda, yaş, motor işaretler, ilaç kullanımı gibi bazı faktörlerin, bilişsel parametreleri etkilediğini belirtmektedirler.

-Yaş. Önceleri erken başlangıçlı (<50 yaş) bilişsel bozulmanın, hastalığın seyrini şiddetlendireceği yönünde bir eğilim varken, kontrollü çalışmalardan elde edilen bulgular, tam da tersini göstermiştir. Erken başlangıçlı Parkinsonlu hastalarla karşılaştırıldığında, geç başlangıçlı (>50 yaş) hastalarda demans ve bilişsel bozulmalarla daha sık karşılaşıldığı ve bu bozulmanın daha hızlı bir ilerleme gösterdiği kanıtlanmıştır. - Motor belirtiler ve başlangıç tarafı. Belirgin tremor, normal veya normale yakın zihinsel duruma eşlik etmekte iken, bradikinezi ve rijiditenin geniş aralıkta entellektüel bozulmayla ilişkili olduğu gösterilmiştir. Dahası, motor başlangıcın tarafının da bilişsel sonuçları etkileyebileceği görülmektedir. Katzen ve arkadaşları, sağ taraf tremor ve bradikinezi, sol taraf tremor ve bradikinezi başlangıçlı dört grup Parkinson hastasını kapsamlı bir nöropsikolojik test bataryası ile karşılaştırmışlar (isimlendirme, kategori ve harf akıcılığı, sözel öğrenme ve bellek, görsel uzaysal beceriler ve yönetici işlevler) ve sağ taraf tremor başlangıçlı grup tüm görevlerde diğer üç gruptan daha iyi performans göstermiştir. -İlaç Tedavileri. Hem l-dopa, hem de antikolinerjik ilaç tedavilerinin, hastaların bilişsel işlevlerini nasıl ve ne kadar etkilediğine yönelik bir uzlaşma bulunmamaktadır. Levadopa tedavisinin, tepki süresi, dikkat, çalışma belleği ve gecikmiş sözel hatırlama görevlerindeki performansı artırdığı fakat seçici olarak bazı frontal lob işlevlerine ters yönde etki ettiği bildirilmiştir. Ancak Levadopa tedavisinin öğrenme performansını ve ilişkili ağların aktivasyonunu azalttığına yönelik bulgular da bulunmaktadır. Antikolinerjik tedavinin ise kısa süreli belleğin performansını gerilettiği (özellikle de yeni bilginin kaydı) gösterilmiştir. Bir başka çalışmada da her 2 ilaç grubu arasında anlamlı farklar bulunmamıştır.

PARKİNSON HASTALIĞI’NDA BOZULAN BİLİŞSEL İŞLEVLER Nörobilişsel Hız Parkinson hastalarında, zihinsel işlem hızının yavaşladığı ve bu yavaşlığın da, diğer işlevlerdeki performansı etkilediği bilinmektedir. Ancak birçok bilişsel ölçüm, motor beceri gerektirdiğinden bu sonuca varmak güçtür. Bilişsel talepler fazla olduğunda, karar verme süreçlerinin erken evre PH’nda bile etkilendiğini göstermektedir. De Frias ve arkadaşları 29 tarafından 37 orta, 13 ağır evre idiyopatik Parkinson hastası, yaş, eğitim ve cinsiyet açısından eşleştirilmiş 48 sağlıklı kişi, basit ve karmaşık tepki zamanı ve bir dizi yönetici işlev (, Stroop, İz Sürme A-B ve basamak sıralama) görevlerinde karşılaştırıldıklarında, Parkinson hastalarının, kontrollerden daha düşük performans gösterdiği bulunmuştur. Yürütücü İşlevler