3. Bölüm: Devlet Borçları Kamu gelirleri her zaman kamu harcamalarını karşılamayabilir. Bu durumda devletler borçla kamu harcamalarını finanse etme yolunu seçebilirler. Vergiden farkı geri ödeme yükümlülüğünün olmasıdır. Arş. Gör. Arif Nazif AYDIN

I. Devlet Borçlarının Sınıflandırılması İç-Dış Borçlar, Kısa-Orta-Uzun Vadeli Borçlar, Gönüllü-Zorunlu Borçlar 1. İç ve Dış Borçlar Ayrımı İç Borçlanma Ülke içerisinde maddi gücü olan gerçek veya tüzel kişilerden (ulusal sermaye piyasasından) sağlanır. Bunlar bazen devletin kendi kontrolünde olan SGK ve KİT’ler de olabilir. İç borçlanmada çoğunlukla banka kaynaklarından yararlanılır. İç borçlar, milli gelirde değişikliğe yol açmazlar. Ekonomi için ek bir kaynağın çıkması söz konusu olmaz. Arş. Gör. Arif Nazif AYDIN

Arş. Gör. Arif Nazif AYDIN B. Dış Borçlanma Dış borçlanma, yabancı sermaye piyasalarından(ülke dışı), uluslararası kuruluşlardan veya devletlerden yapılır. Uygulamada bu borçlar; «Teknik yardım, Kalkınma kredisi, Program kredisi, Proje kredisi, Borç erteleme kredisi» gibi isimlerle anılır. Borç veren ülke verdiği parayla alınacak malların kendi ülkesinden alınmasını şart koşmuşsa şartlı(bağlı) kredi, böyle bir şart yoksa serbest kredi söz konusudur. Dış borçla üretim artırılarak milli gelir düzeyi artırılabilir. Alınan borçların iyi değerlendirilmemesi durumunda ise özellikle dış borcun ödeme zamanında; -Döviz stoğunda azalma ortaya çıkar, -Ödemeler bilançosu açığı artar. Bu durum da ekonomide durgunluğa(deflasyona) yol açabilir. Ulusal para değer kaybeder ve milli gelir seviyesi düşer. Arş. Gör. Arif Nazif AYDIN

Arş. Gör. Arif Nazif AYDIN 2.Kısa,Orta ve Uzun Vadeli Borçlar Ayrımı Süresi bir yıla kadar olan borçlar kısa, 1yıl-5yıl orta, 5 yıldan fazla borçlar ise uzun vadelidir. Kısa Vadeli Borçlar Bütçe dönemi içinde ortaya çıkan geçici açıkları kapatmak amacıyla başvurulur. Bütçe başlangıçta açıkla bağlanmışsa, bu açık da kısa vadeli borçlanmayla kapatılır. Arş. Gör. Arif Nazif AYDIN

Arş. Gör. Arif Nazif AYDIN B. Uzun Vadeli Borçlar Yatırım yapma, altyapı giderlerini karşılamak amacıyla başvurulur. Hazinenin çıkarttığı tahvillerin banka ve diğer finans kurumlarına satılması yoluyla gerçekleşmektedir. Uzun vadeli borçlanmada «devlet tahvili» adı verilen araçlar kullanılır. Borçlanmanın yapılmasında da; -İhale veya -Halka arz yöntemleri kullanılmaktadır. Arş. Gör. Arif Nazif AYDIN

Arş. Gör. Arif Nazif AYDIN 3. Gönüllü İhtiyari Borçlar, Zorunlu(Mecburi) Borçlar Ayrımı Gönüllü borçlarda borç veren kendi isteğiyle devlete borç verir, devlet kağıdını satın alır. Zorunlu borçlarda ise, kişilerin ,iradesine bakılmaksızın borç vermeleri istenir. Zorunlu borçlanmaya savaş veya iktisadi kriz dönemlerinde başvurulabilir. Günümüz modern devletlerinde zorunlu borçlanma artık pek görülmemektedir. Ör: Konut edindirme yardımı adıyla çalışanların aylıklarından kesilen paralar Arş. Gör. Arif Nazif AYDIN

Arş. Gör. Arif Nazif AYDIN II. Devlete Borç Verenin Avantajları ve Borçların Şartlarının Değişmesi 1. Devletin Borç Verenlere Sağladığı Avantajlar Faiz ve Vergi Avantajı Temel amaç faizdir. Borç verenlerin paralarını devlete vermelerinin temel nedeni, piyasa koşullarına göre yüksek getiri sağlamaktır. Verilen borcun karşılığında elde edilecek faizden devletin vergi almaması veya diğer kazançlara göre daha az vergi alması bir avantaj olabilir. Arş. Gör. Arif Nazif AYDIN

Arş. Gör. Arif Nazif AYDIN B. Başa Başın Altında Satış, Primli İhraç Bu durumda devlet 100TL’lik tahvili 95 TL’ye satar. Alıcı peşin bir kazanç sağlar. Daha sonra anaparasını 100TL olarak alır, ek olarak da belirlenen faiz gelirinin sahibi olur. Primli ihraçsa, 100 TL nominal değeri olan borçlanma senedi için ileride örnek olarak 110 TL ödemeyi taahhüt etmesidir. Arş. Gör. Arif Nazif AYDIN

Arş. Gör. Arif Nazif AYDIN C. İkramiyeli İhraç İkramiyeli ihraç durumunda, devlet yapacağı çekilişin sonucunda numarası isabet eden senetlere ayrı bir para ödemesi yapar. D. Garantili İhraç Devlete borç veren kişi veya kuruluşlar borç sözleşmelerine bazen ilave garanti şartı koyabilirler. Ör: verilen borç verildiği tarihteki altın değerine çevrilir. TL- dolar veya euroya çevrilebilir. Devlet enflasyon garantisi verebilir. Arş. Gör. Arif Nazif AYDIN

Arş. Gör. Arif Nazif AYDIN E. Diğer Borç verenler genellikle borç senedini(kamu kağıtları) vadesi gelmeden nakde çevirebilme imkanına sahip olur. Borsa İstanbul’da(eski İMKB) açılan tahvil-bono piyasası ile, kamu kağıtlarının ikincil piyasası oluşmuştur. Arş. Gör. Arif Nazif AYDIN

Arş. Gör. Arif Nazif AYDIN 2. Borçların Şartlarının Değişmesi Borç alma-verme işleminin ardından şartların değişmesi (emprevizyon=öngörülemezlik) borçların yapısında değişikliğe yol açabilir. Alacaklı açısından en az zararlıdan en çok zararlıya; Borçların konsolidasyonu(tahkim), Borçların konversiyonu (değiştirilmesi), Moratoryum(Devletin mali anlamda güç durumda bulunduğu dönemlerde yeni bir anlaşma yapmak suretiyle borcunu ödeme şekli) Borcun reddi. Arş. Gör. Arif Nazif AYDIN

Arş. Gör. Arif Nazif AYDIN A.Borçların Konsolidasyonu(Tahkimi) Borçların ertelenmesi anlamına gelir. Ör: vadesi gelen borçlar daha uzun vadeye yayılır. Devlet mali sıkıntıdadır. Vadenin uzaması durumunda ana borç değişmese de faiz artacaktır, devletin ödeyeceği borç da artar. Arş. Gör. Arif Nazif AYDIN

Arş. Gör. Arif Nazif AYDIN B. Konversiyon Piyasa faiz oranlarının düşmesi üzerine devletin eski tahvillerin yerine düşük faizli yeni tahvil vermesi olayıdır. Ör: devlet, tahvillerini %15 faizle satmıştır, arkasından piyasa faizlerinin düşmesi üzerine sattığı tahvilleri %10 faizli yeni tahvillerle değiştirmek isteyebilir. Alacaklıların rızası alınarak yapılabileceği gibi zorunlu olarak da yapılabilir. Devletin borçları azalır(faizler azalır). Arş. Gör. Arif Nazif AYDIN

Arş. Gör. Arif Nazif AYDIN C. Moratoryum Devletin mali sıkıntı içinde bulunmasından dolayı başvurulmaktadır. Devlet borcunu ödemekten aciz olduğunu belirtmektedir. Vadede değişiklik yapıldığı gibi, faiz oranları da düşürülür. Arş. Gör. Arif Nazif AYDIN

Arş. Gör. Arif Nazif AYDIN D. Borcun Reddi Devletin tek taraflı olarak borçlarının veya faizlerinin tamamını veya bir kısmını ödemeyeceğini ilan etmesidir. Bu durum hukuka aykırıdır ve devlete güven kaybını oluşturur. Arş. Gör. Arif Nazif AYDIN

Arş. Gör. Arif Nazif AYDIN III. Kamu Borçlarının Büyüklüğü Ne Olmalıdır? 1.Klasik Maliyeciler Bakış Açısı Borca karşı temkinli. Sadece olağanüstü durumlarda. Borçlanma= bugün alınması gereken verginin ileride alınması. Açık bütçe değil, denk bütçeyi savunurlar. Arş. Gör. Arif Nazif AYDIN

Arş. Gör. Arif Nazif AYDIN 2.Modern Maliyeci Bakış Açısı Talep yetersizliğini gidermek için borçlanma. Ekonomide canlanma ve gelir. Açık bütçe politikası 3. Günümüz Klasikleri Liberal İktisat(Anayasal İktisat) Anlayışı James Buchanan. Devletin borçlanma yetkisini sınırlayan anayasal hükümlere ihtiyaç duyduğunu savunur. Aksi halde politikacı ve bürokratlar yetkilerini kötüye kullanır. Arş. Gör. Arif Nazif AYDIN

Arş. Gör. Arif Nazif AYDIN 4.Günümüz Borçlanma Anlayışı Dünyada ekonomik krizin temelinde aşırı bütçe açıkları ve kamu borçları. AB üyelerine yönelik, Maastricht Kriterleri; Kamu borçlarını milli gelirin(GSYH’nin)%60’ı ile sınırlamıştır, Bütçe açığını da yine GSYH’nin %3’ü ile sınırlamıştır. Merkez bankasından kamunun borçlanmasına yasak getirilmiştir. Arş. Gör. Arif Nazif AYDIN

Arş. Gör. Arif Nazif AYDIN IV. Türk Borçlanma Tarihi 1.Osmanlı Döneminden Kalan Miras İlk borçlanma 1854 Kırım Savaşı sonrası, İngilizlerden alınan 5 milyon sterlin. Sonrasında da borçlar alınmış ama faizlerinin ödemesinde sıkıntı yaşanmış. Borçlarını alamayan Avrupa ülkeleri Osmanlı içinde kendilerine bağlı «Duyunu Umumiye İdaresi»ni kurdurmuşlardır. Bu kurum vergi toplama yetkisine sahip olmuştur. Arş. Gör. Arif Nazif AYDIN

Arş. Gör. Arif Nazif AYDIN 2.Cumhuriyet Dönemi Borçlanması Türkiye ilk dış borcunu 1930 yılında ABD’den 10 milyon $ tutarında almıştır. 27 Mayıs 1960 darbesinden sonra IMF,AYB, OECD gibi uluslararası kuruluşlardan da borç alınmıştır. 1970 Demirel hükümeti, 1980 Özal hükümeti, 1994 Çiller hükümeti döneminde borç alınmaya devam edilmiştir. Mart 1996-Haziran 1996 yılında ülkeyi yöneten Mesut Yılmaz 61 milyon$ borç bırakmıştır. Kasım 2002’de AKP, Ecevit hükümetinden 150milyon$ borç devralmıştır. Arş. Gör. Arif Nazif AYDIN

Arş. Gör. Arif Nazif AYDIN 12 yılın sonunda, AKP yönetiminde kamu borçları 360milyar$ civarına çıkmıştır. Borçların ulaştığı rakam Cumhuriyet tarihinin rekorudur. 3. Günümüz Türkiye’sinde Kamu Borçlanması ile İlgili Bazı Kavramlar Bütçe kanununun 1. maddesinde gider, 2. maddesinde gelir rakamları verildikten sonra 3. maddede o yıl için gerekli olan borçlanma miktarı açıklanmaktadır. Bütçe açığını kapatmak için borçlanma aracı olarak «hazine bonoları» kullanılmaktadır. Arş. Gör. Arif Nazif AYDIN

Arş. Gör. Arif Nazif AYDIN Borç İdarecisi: Hazine Müsteşarlığı B. Kamu Açıkları ile İlgili Bazı Tanımlar Birincil bütçe açığı(faiz dışı açık) Kamu kesimi finansman açığı Kamu kesimi borçlanma gereği Kamu kesimi net kamu borç stoku Arş. Gör. Arif Nazif AYDIN

Arş. Gör. Arif Nazif AYDIN Ekstra: Devlet borcu kavramı; Borçlanma, belli bir süre sonra ödenmek üzere para ya da benzeri değerli şeylerin ödünç alınmasıdır. Borç kavramı taraflar arasında varılan bir anlaşmasıyla bir tarafın para gibi değerli bir şeyi, belirli bir süre için diğer tarafa ödünç vermesi anlamını taşımaktadır. Devlet borcu ise devlet ya da benzeri kamu tüzel kişileri tarafından akdolunan borçtur. Devlet borçlanması devletin, belirlenen bir takvime göre, önceden tayin edilen hakların sahiplerine faiz ya da anapara ödemeleri yapmasına ilişkin yasal bir yükümlülüğüdür. Literatürde, devlet borcu kavramı yerine “kamu kredisi”, “kamusal kredi”, “kamu borcu” gibi deyimler birbirleriyle eş anlamda kullanılmaktadır. Arş. Gör. Arif Nazif AYDIN

Arş. Gör. Arif Nazif AYDIN Devlet borçlanmasının nedenleri; Devletin borçlanma nedenlerini genel olarak; bütçe açıkları, kalkınmanın finansmanı, olağanüstü giderlerin finansmanı, kamu gelirlerinin zaman bakımından denkleştirilmesi, borç ödemek için borçlanmak, maliye politikası aracı olarak borçlanma olarak sıralayabiliriz. Bütçe harcamalarının bütçe gelirlerini aşması ya da gelirlerin harcamaları karşılayamadığı durumda, devlet bütçesi açık vermekte ve bu durum ilave finansman ihtiyacını arttırmaktadır. Bütçe açıkları oluştuğu durumda devletler borçlanma seçeneklerini kullanmaktadır. Devlet borçlanması, kalkınmanın finansmanı açısından da büyük önem taşımaktadır. Gelişmekte olan ülkeler, yapısal bir takım özellikleri dolayısıyla kalkınmanın finansmanını sağlayacak yeterli birikime sahip değildir. Bu nedenle gelişmekte olan ülkelerde, kalkınmanın desteklenmesi konusunda borçlanma yoluyla finansmanı tercih edebilmektedirler. Arş. Gör. Arif Nazif AYDIN

Arş. Gör. Arif Nazif AYDIN Devlet bazı dönemlerde yüksek miktarda gelire ihtiyaç duyabilir. Örneğin; doğal afetler ve savaşlar devletin harcamalarını önemli miktarda artırabilir. Bu tür durumlarda da devlet, acil finansman ihtiyacını borçlanmayla karşılayabilir. Devlet bütçesini düzenli bir şekilde uygulayabilmek ve bütçenin kısa süreli gelir-gider dengesini sağlayabilmek amacıyla da borçlanma yapılabilmektedir. Devlet, süresi gelen borçlarını ödemek için, yeniden borçlanma yoluna başvurabilir. Borcun ödeme zamanında yaşanan finansal sıkışıklık nedeniyle muaccel hale gelen borçların yeniden borçlanmayla kapatılmasına borcun röfinansmanı denir. Son olarak devlet birtakım ekonomik ve sosyal amaçları gerçekleştirmek amacıyla borçlanmaya başvurabilir. Arş. Gör. Arif Nazif AYDIN

Arş. Gör. Arif Nazif AYDIN 1. Aşağıdakilerden hangisi borçlanmayı vergiden ayıran özelliklerden biri değildir? a. Kesin bir finansman kaynağıdır. b. Gönüllü katılımlardan oluşur c. Kullanım yeri genellikle bellidir d. Yükü gelecek nesillere kayabilir e. Yurt içi ve yurt dışı kaynaklardan elde edilebilir Arş. Gör. Arif Nazif AYDIN

Arş. Gör. Arif Nazif AYDIN 2. Aşağıdakilerden hangisi devletin borçlanma nedenlerinden birisi olarak sayılamaz? a. Bütçe açıkları b. Kalkınmanın finansmanı c. Olağanüstü giderlerin finansmanı d. Gelir dağılımında adaletli bir yapının olması e. Borç ödemek için borçlanma Arş. Gör. Arif Nazif AYDIN

Arş. Gör. Arif Nazif AYDIN 3. Devletin ekonomide fazla olan para stokunu azaltmak amacıyla borçlanması aşağıdaki borçlanma nedenlerinden hangisine örnek olarak gösterilebilir? a. Bütçe açıkları b. Kalkınmanın finansmanı c. Olağanüstü giderlerin finansmanı d. Gelirlerin zaman bakımından denkleştirilmesi e. Maliye politikası aracı olarak borçlanma Arş. Gör. Arif Nazif AYDIN

Arş. Gör. Arif Nazif AYDIN Okuma parçası KREDİ DEĞERLİLİĞİ Kamu kesiminin dış borçlanmasını kamu finansman açıklarını karşılamak üzere dış kaynaklardan borçlanma olarak tanımlamak mümkündür. Kamu kesimini oluşturan kurumların kendi finansman açıklarını karşılamak üzere dış borçlanmaya gitmesi mümkündür. Burada konumuz gereği, yalnızca Hazinenin dış borçlanmasını ele alacağız. Hazinenin uluslararası kuruluşlardan ve dış piyasalardan borçlanabilmesi büyük ölçüde ülkenin kredi değerliliğine bağlıdır. Bu nedenle dış borçlanmayı açıklamadan önce bir ülkenin kredi değerliliği ve nasıl ölçüldüğü konusunda açıklık getirmekte yarar vardır. Her ülkenin, her şirketin hatta borçlanmak isteyen her kişinin bir kredi değerliliği vardır. Kredi değerliliği bazen herhangi bir ölçme yapmadan genel değerlendirmeler çerçevesinde; bazen krediyi verecek kreditör tarafından, bazen de üçüncü bir kişi tarafından ölçülerek belirlenir. Kredi değerliliği genel olarak kredi açılacak devlet, şirket ya da kişinin, alacağı bu borcu zamanında ve tam olarak ödeyip ödemeyeceğinin belirlenmesi amacıyla ölçülür. Arş. Gör. Arif Nazif AYDIN

Arş. Gör. Arif Nazif AYDIN Bir ülkenin kredi değerliliği, çeşitli yollarla ölçülebilir. O ülkeye ilişkin IMF Konsültasyon Raporlarında, Dünya Bankası’nın ülke raporlarında ve OECD’nin Yıllık ülke incelemesi raporlarında, ülke ekonomisinin genel durumu, zayıf noktaları, alınan ve alınması gerekli görülen önlemler ve ekonominin geleceğine ilişkin değerlendirmeler ayrıntılı olarak yer alır. Bu nedenler bu raporlar o ülkeye kredi verecek kreditörler açısından birer referans niteliği taşır. Bunların yanı sıra çeşitli kuruluşlar ve dergiler de ülkelerin kredi değerliliğini içeren araştırmalar yayınlarlar. Bunlar arasında en çok başvurulanlarından birisi Euromoney dergisinin yaptığı kredi değerlendirmesidir. Bu tür genel değerlendirmelerin yanı sıra bazı özellikli tahvil piyasalarına tahvil ihraç edebilmenin ön koşuşlu, bağımsız bazı kredi ölçümleme kuruluşlarından (rating agency) kredi değerlendirme notu (rating) almaktır. Bu piyasalar arasında en önemlileri ABD’de Kurulu Yankee Tahvil Piyasası ve Japonya’da kurulu Samurai Tahvil Piyasasıdır. ABD’ Yankee Tahvil Piyasası’nda tahvil ihraç etmek isteyen ülke ve kuruluşlar, Standart and Poor’s (S&P) ve Moody’sadlı iki ayrı kuruluştan kredi değerlendirmesi almak zorundadırlar. Alınabilecek en yüksek kredi notu AAA (ya da Aaa), en düşük not ise D’dir. Kaynak: Mahfi Eğilmez, Hazine, Remzi Kitabevi, Ekim 2004, s. 73-74. Arş. Gör. Arif Nazif AYDIN