HEMŞİRELİĞİN ROL VE İŞLEVLERİ Doç. Dr. Yurdanur Dikmen

Bütün sosyal hizmetler gibi temel hemşirelik bakımı da insan gereksinimlerinden doğmuştur. Hemşirelik, hasta bireye, çocuğa yardım olarak başlamıştır. Günümüze kadar eğitim ve uygulama alanlarında birçok değişim göstermiştir. Hemşireliğin değişmeyen tek yanı insanlığa yardım hizmeti olmuştur.

sağlıklı/hasta bireyin gereksinimlerini karşılamak ve Hemşireliğin amacı; sağlıklı/hasta bireyin gereksinimlerini karşılamak ve kısa zamanda bağımsız duruma gelmesini sağlamaktır.

“İNSAN BİLİMİ” Çoğu hemşire bilimci HEMŞİRELİK BİLİMİNİ Olarak tanımlamışlardır.

Türk Hemşireler Derneği eğitim komisyonuna göre (1981) hemşirelik, bireyin, ailenin, toplumun, sağlığını ve esenliğini koruma, geliştirme ve hastalık halinde iyileştirme amacına yönelik hemşirelik hizmetlerinin planlanması, örgütlenmesi, uygulanması, değerlendirilmesinden ve bu hizmetleri yerine getirecek bireylerin eğitiminden sorumlu bilim ve sanattan oluşan bir sağlık disiplinidir.

Uluslararası Hemşireler Konseyi (International Council of Nursing-ICN)’ne göre; “Bireyin, ailenin ve toplumun sağlığını koruma ve geliştirmeye yardım eden ve hastalık halinde iyileştirme ve rehabilite etmeye katılan bir meslek grubudur. Hemşire ayrıca sağlık ekibinin tedavi edici ve eğitsel planlarının geliştirilmesi ve uygulanmasına katılır”

. ICN’nin tanımladığı ve Sağlık Bakanlığının benimsediği hemşirelik tanımlarında da hemşirelik, gereksinimi olan sağlıklı/hasta bireye bakım verme ve tedaviyi uygulama işlevleri üzerinde yoğunlaşmaktadır .

Hemşirenin Görev, Yetki ve Sorumlulukları

Sağlık bakımı verirken hemşire sağlık profesyoneli olarak hemşireliğe özgü roller ve sorumluluklar yüklenir. Hemşirenin görev, yetki ve sorumluluklarını incelemeden önce konu ile ilgili kavram ve tanımları gözden geçirmekte yarar vardır.

Sorumluluk Bir işlevden sorumlu olan kişinin o işleve ait yükümlülüğü taşımasıdır. Hemşirenin sorumluluk yüklenebilme yeterliliği, hizmetin gerçekleşmesine izin veren hareket ve davranışlarını açıklayabilme ve bu hareketlerin getirdiği sorumluluğu üstlenme hak ve ödevleri hemşirenin sorumluluğunu oluşturur.

Yükümlülük Genel anlamda kişinin bireysel ya da mesleki işlevlerinde yer alan eylem ve işlemlerindeki kusurun neden olduğu zararın gideriminden (tazminat) yükümlü olmasıdır. Hemşirelik işlevlerinde, kişisel veya profesyonel hareket ve davranışlarında ya da kararlarında hemşirenin amacı bireye, topluma yardım etmek ve yararlı olmaktır. Ancak bazen alınan bir karar ve uygulama birey için zarar riski taşıyabilir. İşte bu riskin yasal sonucunu hemşirenin yüklenmesi, onun mesleki yükümlülüğüdür.

Yetki Bir kişinin bir sorumluluğu üstlenmesi ve yükümlü tutulması için gerekli yasal ve haklı güç kuvvete yetki denir. Yetki kişiye hareket etme, karar verme gücünü verir. Hemşirelik disiplinine profesyonel yetki (otorite) kazanımı için, üst düzey bilgi, beceri ve davranış kazandıran örgün eğitim ve onu destekleyen sürekli eğitim gereklidir.

Otonomi Başkasından bir müdahale almaksızın kişinin kendi kendine hareketlerini, eylemlerini kararlaştırma, saptama hakkı olarak tanımlanabilir. Hemşire otonomi için, mesleki ve kişisel sınırlarını bilmelidir. Yani otonomi, hemşireye tıbbi tanı ya da tedavi belirleme hakkını veya iznini vermez.

Hemşirelikte otonomi: Bakım için hemşirelik kararlarını verme yeteneği ve bireyin kendi uygulamaları içindeki bağımsızlığıdır.

HEMŞİRENİN SORUMLULUKLARI Sağlık bakımı sisteminde hasta/sağlıklı birey ve toplum, sağlık hizmetinin tüketici grubunu oluşturur. Hemşirelik sağlık hizmetinde yer alan bir disiplin olduğundan, hemşirenin öncelikle sorumluluğu birey ve topluma karşıdır.

1- HEMŞİRENİN TOPLUMA KARŞI SORUMLULUKLARI A- Hemşirenin toplumun bir üyesi olarak yüklendiği sorumluluklar: B- Hemşirenin toplumun sağlığı açısından yüklendiği sorumluluklar:

A- Hemşirenin toplumun bir üyesi olarak yüklendiği sorumluluklar: Hemşire her şeyden önce toplumun bir üyesidir. Bu nedenle hemşire önce, iyi bir vatandaş olma niteliklerini kendisinde bulundurmalı, yasaları iyi bilmeli ve bunlara uyarak diğer bireylere örnek olmalıdır.

Hemşirenin vatandaş olarak diğer bir sorumluluğu ise, ülkenin sağlık ve hemşirelik hizmetlerinden en üst düzeyde yararlanılmasında önderlik etmektir. Hemşire bu sorumluluğunu; hemşirelik bakımını talep etme, bu bakımın oluşturulmasında katkı ve katılımda bulunma, gereksinim ortaya çıktığında bu hizmetten yararlanma ve kendi aile bireylerinin yararlanmasını sağlama yoluyla yerine getirir.

B- Hemşirenin toplumun sağlığı açısından yüklendiği sorumluluklar: Toplumun sağlığının korunması, değerli kılınması ve bozulduğunda iyileştirilmesi için toplumun katkı ve katılımını sağlama, sağlık eğitimi yapma, evde işte ve eğlenilen yerlerde sağlıklı çevre oluşturulmasında topluma önderlik etme hemşirenin bu tür sorumlulukları arasındadır.

Sağlık hizmetlerinin yönetsel ve işlevsel yapısı, tarih, politik olaylar, demografik değişiklikler, sosyo-ekonomik-kültürel durum, iç ve dış olaylar ve profesyonel baskılardan etkilenir. Hizmetlerin verilişinden o hizmeti veren mensupları sorumlu olduğundan hemşire, bu konularda sürekli okuyarak, okuduklarını doğru yorumlayarak, bunların ortaya çıkardığı yeni hemşirelik gereksinimlerine uygun planlar yaparak ve bunları uygulayarak bu sorumluluğunu yerine getirir. Toplum sağlığını tehlikeye düşüren, insan onurunu zedeleyen ve sağlık hakkını sınırlayan durumlarda uygun girişimlerde bulunmak da hemşirenin bu sorumlulukları kapsamındadır. Sağlık bakanlığı düzeyinde sağlık politikalarının oluşturulması toplantılarına katılma ve katkıda bulunma da hemşirenin bu sorumlulukları arasındadır.

2- HEMŞİRENİN HASTALARINA KARŞI SORUMLULUKLARI Hemşire hastalarını bireysel özellikleri ile ele alarak, onların fiziksel, psikolojik ve manevi rahatlıklarını sağlamakla sorumludur. Hemşire bu sorumluluğunu ilkeler doğrultusunda geliştirdiği ve uyguladığı bakım planı ile yerine getirir.

Sağlığın en temel insan haklarından biri olduğu ve hemşireliğin evrenselliği esasına dayalı hemşirelik ahlak yasası geliştirir ve buna göre bakım verirken; Yaşam, insan onuru ve haklarına saygılı davranılmasına Milliyet, ırk, mezhep, renk, yaş, cinsiyet, politik ve sosyal statü ayırımı yapılmamasına Bireyin, değer; örf, adet ve manevi inançlarına saygılı davranılmasına Bireylerden alınan sır niteliğindeki bilgilerin saklanmasına, ancak bireyin iyiliği için bunların gerektiğinde paylaşılmasına Bilinmeyen uygulamaların yapılmamasına Verilen bakımın bütünlüğünü sağlamak için diğer ilgili gruplarla çalışılmasına özen gösterir.

Bu sorumluluklarıyla ilgili olarak hemşireler ayrıca, erişkin ya da çocuk olsun, bütüncül ve aile merkezli bakım ilkeleri doğrultusunda hastaların aileleriyle birlikte olmalarının önemine dayanarak hasta ziyaretlerine gereken düzenlemeleri getirirler. Hastanın ilaçlarının zamanında ve doğru verilmesi, tedavilerinin doğru ve zamanında yapılması hastaya bu konularda ilgili açıklamalarda bulunulması hastaya zarar vereceği düşünülen uygulamalardan kaçınılması hemşirenin bu alana ilişkin sorumlulukları arasındadır.

3- HEMŞİRENİN MESLEĞİNE KARŞI SORUMLULUKLARI Hemşirelik mesleğinin bir üyesi olarak hemşire, mesleğin sürekli geliştirilmesinden sorumludur. Hemşireler bu sorumluluklarını çeşitli etkinliklerle yerine getirirler. Bu etkinlikler şunlardır:

Toplumdaki yenilikleri ve değişiklikleri izleme, araştırmalar yapma, bunların sonuçlarından yararlanma, diğer ülkelerle ilişki kurarak hemşirelik deneyimlerini paylaşma Yeni durumlara göre hemşirelik felsefesini formüle etme, bakım standartlarını ve bunları ölçecek kriterleri belirleme, teknik, metot ve işlem geliştirme Sağlık kurumlarında çalışan başhemşirelerin seçimi, bu göreve hazırlığı, denetimi ve değerlendirilmesini sağlayacak başhemşirelere personel yönetimi, denetimi ve görev içi eğitimi, sorun çözme gibi konularda kaynaklık edecek destek yapı oluşturma Hemşirelik yasasını gerektikçe gözden geçirerek günün koşullarına uygun düzenlemeler yapma ve yönetmeliklerin de bu doğrultuda düzenlenmesini sağlama

Yeni gelişmelere göre hemşirelik eğitimi gereksinimlerini saptama, eğitim programını yapma, programın yürürlüğe konulmasında gerekli insani ve maddi kaynakları belirleme, organize etme, programı yürürlüğe koyma, yürütülmesini denetleme ve sonucu değerlendirme Oto-kontrolü sağlayabilecek güçte kurumlar oluşturma, bu kurumlar aracılığı ile meslek ahlak yasası kurallarını belirleme, bu doğrultuda yaptığı denetimlerle yanlış ve eksik tutum ve davranışların düzeltilmesini sağlama, bu yolla meslek onur ve haysiyetini koruma

Gerçek hemşireliği topluma tanıtmak için, gerçek hemşireliğin sergilenmesini garantiye alabilecek yaptırımlar belirleme ve uygulama Kitle iletişim araçları aracılığı ile hemşireliğe tanıtma ve bu yolla hemşirelik hizmetleri ve hemşirelik eğitimine karşı talebi artırma Hemşirelerin, hemşire öğrencilerin eğitimine katkıda bulunmasını sağlama Hemşireler arası bilgi paylaşımını kolaylaştıran yayın organlarını oluşturma Hemşirelikte eğitim ve uygulamalarda yararlanılabilecek ders kitaplarıyla, el kitapları üründe kitapların basımını sağlama

4-HEMŞİRENİN HEMŞİRELERE KARŞI SORUMLULUKLARI Hemşire sadece kendisinin değil, meslektaşlarının da sorumluluğunu taşımaktadır. Mesleğini icra ederken hemşireliği zedeleyici davranışlardan kaçınmanın yanı sıra, toplumun bir üyesi, aynı zamanda bir hemşire olmanın yüklediği davranışlar göstermek hemşirenin meslektaşlarına karşı olan sorumlulukları arasındadır. Hemşireler arası iyi bir iletişim ağı kurma, mesleki gelişmeleri izleme ve paylaşma, derneğine üye olma, derneğin sürekli gelişmesini sağlayarak meslekteki gelişmeye katkıda bulunma, hemşirenin bu alanla ilgili sorumluluklarıdır.

5-HEMŞİRENİN DİĞER ELEMANLARA KARŞI SORUMLULUKLARI Hangi sağlık kurumunda olursa olsun, bireylere sağlık hizmeti verilmesiyle ilgili diğer sağlık elemanları da bulunmaktadır. Sağlık hizmetini gereksinenlere bu hizmetlerin sunulmasında, bireylere en yakın sağlık elemanı hemşiredir. Sağlık ekibiyle olumlu mesleki ilişkiler kurmak, etkin iletişimde bulunmak ve onlarla işbirliği yapmak hemşirenin bu alana ilişkin sorumluluklarıdır.

6-HEMŞİRENİN KENDİNE KARŞI SORUMLULUKLARI Hemşirenin kendisine karşı sorumluluğu belki de en önemli sorumluluğudur. Çünkü hemşire, topluma iyi hemşirelik bakımı sunabilmek için beden ve akıl sağlığını korumada yeteneklerini geliştirmeli, mesleği ile ilgili gelişmeleri sürekli izlemeli ve bunların uygulamaya aktarılmasında gerekenleri yaparak güven duygusunu geliştirmelidir. Bütün bunları gerçekleştirebilmek için hemşire; kişisel ve mesleki haklarını iyi bilmeli, öz saygısı ve meslek onurunu koruyabilmek için haklarını korumalı ve savunmalıdır.

7-HEMŞİRENİN SAĞLIK KURULUŞLARINA KARŞI SORUMLULUKLARI Hemşire, kendisinden beklenen görevlerin ve hizmetlerin bütünlüğünü sağlamak için, içinde çalıştığı sağlık kurumunun, felsefesini, hedeflerini, standartlarını, politikalarını, ilke ve kurallarını bilmek ve aynı doğrultuda çalışmak zorundadır. Kurumda araç-gereç ve malzemelerin yerinde, doğru ve ekonomik kullanımını sağlamak hemşirenin kuruma karşı sorumluluklarıdır.

HEMŞİRENİN ROLLERİ Hemşirenin geleneksel (esas) rolleri; Uygulayıcı rol Eğitici rol Araştırıcı rol Yönetici rol olmak üzere dört grupta toplanır.

1. Hemşirenin Uygulayıcı Rolü Hemşirenin bu rolü bakım, tedavi, koordinasyonu kapsar. Uygulayıcı rolünü yerine getirirken hemşirenin amacı bireye destek sağlamaktır. Hemşire hastanın endişesini giderir, hastanın duygusal iyiliğini sağlar. Vücut ısısının normal değerlerde olmasının sağlanması, hijyen, dinlenme, uyku ve boşaltıma yardım etmek hemşirenin bakım işlevi içinde yer alır. Hemşire bireyi bakıma katmak için cesaretlendirmelidir. Bilindiği gibi bakım işlevleri hemşirenin geleneksel ve en eski rolünü oluşturur. Çağdaş uygulayıcı rolde de ağırlık bakım işlevlerindedir. Ancak önemli fark günümüzde bakımla ilgili kararları hemşirenin vermesidir. Yani hemşire bakımla ilgili kararları bağımsız olarak verebilir. Hemşirenin birinci görevi bakım, ikinci görevi tedavidir. Tedavi işlevinde hemşire, iyileşme sürecine yardım eder. Örneğin; ilaçları uygular, lavman, pansuman yapar. Hemşire, hasta/sağlıklı birey ve ailesi ile sağlık hizmeti sunan ekip arasında haberleşme ve işbirliğini sağlayarak koordinasyonu sağlar.

Hemşire, yatak başı hasta bakımında, poliklinik ve ameliyathane hizmetlerinde görev alır. Günümüz sağlık sorunlarına baktığımızda, sorunların anne ve çocuk sağlığı, aile planlaması, bulaşıcı hastalıklar gibi konularda yoğunlaştığı görülür. O halde öncelik, bu riskin tehdit ettiği gruplarda, özellikle anne ve çocuklar ile doğurganlık çağındaki kadınlardadır. Bu öncelikler göz önüne alınırsa köylere kadar hizmeti götüren ekip içindeki hemşirenin ebelik bilgi ve becerisine sahip halk sağlığı hemşiresi olması beklenmelidir. Koruyucu sağlık hizmetlerinde hemşire; çevre sağlığı sorunlarının düzenlenmesi çalışmalarına katılmada, birlikte çalıştığı ekip üyelerine hizmetiçi eğitim yapmada,  bireysel ve toplumsal sağlık eğitimi çalışmalarına katılmada ve danışmanlık yapma da, istatistiksel verilerin toplanması ve kayıt tutmada, yaşlı bireylerin evde bakımı kronik hastalıkların bakım hizmetlerinde görev alır. Hemşireler, işsizlik ve benzeri sorunların artması  nedeniyle adölesan ve ebeveyenlerden oluşan özel grupların danışmanlığını yapmaya hazırlanmalıdır.

2. Hemşirenin Eğitici Rolü A- Hemşirelik adayları (hemşirelik öğrencileri) ve mensuplarına (mezun hemşireler) mesleki ve hizmet içi eğitim vermek B- Sağlıklı/hasta birey, aile ve topluma eğitim verme.

3. Hemşirenin Araştırıcı Rolü Toplumsal ve bireysel sağlığı sürdürecek ve geliştirecek sağlık eğitimini, sağlık ve hastalık durumunda daha iyi bir bakım vermeyi amaçlayan, insan ve hasta haklarına saygılı etik kurallara uygun, bağımsız araştırmalar yaparak yeni bakım, bilgi ve yöntemler, etkin sağlık eğitimi yöntemleri saptayan ayrıca farklı disiplinler ve diğer sektörlerle işbirliği halinde benzer çalışmaları içeren bir roldür.

4- Hemşirenin Yönetici Rolü Sağlık hizmeti sunulan her alanda hemşirelik hizmetlerinin yönetim işlevleri ve sağlık eğitimi kurumlarında yöneticilik (hemşirelik okullarında müdür) ile hemşire yönetici (hastane veya servis baş hemşiresi) rollerini sergiler.

Hemşirelik hizmetleri  yönetiminde hedeflenen; topluma daha kaliteli, daha çok, daha ucuz hemşirelik hizmeti vermektir. Bu konu yönetici hemşirenin en önemli sorumluluklarından biridir. Yöneticinin diğer bir sorumluluğu ise, hemşirelik bakımı veren personelin en yüksek düzeyde doyum sağlaması için gereken düzenlemeleri yapmak ve önlemleri almaktır.

HEMŞİRENİN DİĞER ROLLERİ Hemşirelik bu dört esas rol dışında da bazı rolleri yerine getirir. 1. Değişim Ajanı Rolü 2. Hasta Hakları Savunuculuğu Rolü 3. Psikolog Rolü 4. Ekonomist Rolü 5. Koruma Rolü 6. Rehabilitasyon rolü 7. Rehberlik-danışmanlık rolü 8. Uzmanlık rolü

HEMŞİRENİN İŞLEVLERİ

Hemşirenin işlevi, hekimin planladığı tedaviyi uygulamak ve doktora yardım etmek değildir. Hekimin birinci görevi tedavi, ikinci görevi bakımdır. Hemşirenin ise birinci görevi bakım, ikinci görevi tedavidir.

UYGULAMAYA YÖNELİK HEMŞİRELİK İŞLEVLERİ Hemşirenin uygulamaya yönelik olarak işlevleri (fonksiyonları) üç grupta toplanabilir: Bağımsız işlevler Bağımlı işlevler Yarı bağımlı işlevler

1. Bağımlı İşlevler Tedaviyi uygulama, tanı ve tedavi işlemlerine yardım etme vb. işlemlerdir. Bu işlevler hekim istemini uygulamaya yöneliktir. Hekim istemi yoksa hemşire bu işlevi yerine getiremez. Hekimin önerdiği ilaçları uygulama, tanı için gerekli idrar ve kan örneği alma gibi tedavi planına yönelik aktiviteler bağımlı işlevlere örnektir.

2. Bağımsız İşlevler Hemşirenin mesleki bilgi, beceri ve deneyimleriyle çözümleyebileceği hemşirelik bakım sorunlarına yönelik işlevlerdir. Bireyin kendisinin yapamadığı yaşam aktivitelerinde yardımcı olarak bağımsızlık kazanmasına yönelik aktivitelerdir. Örneğin hemşirelik bakım planı hazırlama ve sunma, yatak istirahatinin neden olduğu komplikasyonları önleme, hastaya psikolojik destek sağlama,hasta/sağlıklı bireye eğitim verme vb.

3. Hemşirenin Yarı Bağımlı İşlevleri Bu işlevler doktorun planladığı tedaviyi uygularken ve tanı işlemlerine yardımcı olurken, olası sorunların gelişip gelişmediğini bilgi ve deneyimleri doğrultusunda izlemek ve gerekli önlemleri almayı kapsar. Örneğin hemşire hastanın ilacını doktor isteminde belirtilen doz ve zamanında uygular ve ilaca bağlı olarak gelişen yan etkileri varsa doktora haber verir. Kan transfüzyonu sırasında reaksiyon gelişirse transfüzyonu durdurur. Doktora haber verir.

Teşekkürler….