Mantığın Temel Kavramları Yrd. Doç. Dr. Cenk Akbıyık

Eleştirel düşünme bir anlamda mantıklı düşünmedir Eleştirel düşünme bir anlamda mantıklı düşünmedir. Bazı temel kavramların hem mantıkta hem de eleştirel düşünmede ortak olduğu göze çarpmaktadır.

Önerme Anlamı olan ve kesin bir yargı belirten tümcelere önerme denmektedir. Akıl yürütme işi önermelerle gerçekleşir.

Aşağıdaki tümceler önermedir: Ankara Türkiye’nin başkentidir. Kayseri dünyadaki en kalabalık şehirdir. Her doğal sayı tek ya da çift olabilir.

Aşağıdaki tümceler yargı içermediğinden önerme değildir: Keşke İstanbul’da olsam! Bana çay ver. Bu kimin kitabı?

Önermeler doğru ya da yanlış olabilir Önermeler doğru ya da yanlış olabilir. Eğer önermenin bildirdiği yargı gerçekliğe uyuyorsa önerme doğrudur. Önermenin yanlış olması onun bir önerme olmasını engellemez.

Metinler analiz edilirken öncelikle önerme tümceleri belirlenerek ardından bunların doğru olup olmadıklarına karar verilir.

Günlük yaşamda önermeler bireyleri ikna edebilme amacıyla kullanılır Günlük yaşamda önermeler bireyleri ikna edebilme amacıyla kullanılır. Bazı önermeleri ise kendi kendimizi ikna etme amacıyla kullanırız.

Elinde çikolata olan bir öğrencinin yanına okulun kabadayı öğrencisi gelerek elindeki çikolatayı kendisine vermesini ister. Öğrenci çikolatasını vermez. Kabadayı çocuğu itekler. Korkan çocuk çikolatasını vermeye ikna olur ve verir. Bu durumda bir önerme var mıdır?

Çıkarım Bir ya da daha fazla önermeden hareket ederek başka bir önermeye ulaşma işine çıkarımda bulunmak denmektedir. Çıkarım ise önerme dizisine verilen addır.

Bir çıkarımda sonuç önermesi ve öncüller bulunur Bir çıkarımda sonuç önermesi ve öncüller bulunur. Sonuç önermesi, çıkarım sonucunda ulaşılan önermedir. Öncüller ise sonuca ulaşma yolunda başlangıç noktası olarak aldığımız önermelerdir.

Aşağıdaki ifadeler birer çıkarımdır: Ali bugün çok hasta Aşağıdaki ifadeler birer çıkarımdır: Ali bugün çok hasta. Demek ki Ali bugün okula gidemeyecek.

Eleştirel düşünme, önermelerin doğruluğunun yanı sıra yapılan çıkarımın tutarlı ve geçerli olması ile ilgilidir.

Akıl yürütme Çıkarımda bulunma işine akıl yürütme denmektedir.

Temelde üç tür akıl yürütme biçimi bulunmaktadır: Tümdengelimli Tümevarımlı Heptengitmeli

Tümdengelimli akıl yürütmede öncüllerin tamamının sonuç önermesini kesin olarak ortaya koyması beklenir. Bu koşula uygun olarak yapılan çıkarımlar geçerli çıkarımlardır.

Aşağıdaki çıkarımlar tümdengelimli akıl yürütmeye göre geçerli çıkarımlardır: Her insan ölümlüdür. Sokrates de bir insandır. O halde Sokrates de ölümlüdür. Tüm üniversite öğrencileri okuma yazma bilir. Ayşe bir üniversite öğrencisidir. O halde Ayşe okuma yazma bilmektedir.

Aşağıdaki çıkarım ise tümdengelimli akıl yürütmeye göre geçerli değildir: Bazı öğrenciler müzikten hoşlanır. Ahmet bir öğrencidir. O halde Ahmet müzikten hoşlanır. Kar beyazdır. O halde çimen yeşildir.

Tümevarımlı akıl yürütmede öncüller sonucun doğru olma olasılığını garanti etmemekle birlikte artırır. Tümevarımlı akıl yürütme bilimsel düşünmede sıklıkla kullanılır.

Aşağıdaki ifadeler tümevarımlı akıl yürütmedir: Şu ana kadar kırmızı bir kuğu görülmemiştir. O halde kırmızı kuğu yoktur. Torbadaki 20 bilyeden 19’unun beyaz olduğu gözlenmiştir. O halde torbadaki tüm bilyeler beyazdır.

Tümevarımlı akıl yürütmenin gücü, öncüllerin sonucu ne kadar derece desteklediğine göre değerlendirilir. Eğer öncüller sonucun doğruluğunu önemli ölçüde artırıyorsa bu çıkarım güçlü bir temevarımsal çıkarımdır.

Heptengitmeli akıl yürütmede öncülleri en iyi açıklayan sonuca ulaşılmaya çalışılır. Sonucun öncüllerden kesin olarak çıkarılamadağı bazı durumlarda heptengitmeli akıl yürütmeye başvurulmak zorunda kalınabilir.

Aşağıdaki ifade heptengitmeli akıl yürütmeye örnektir: Pencereye baktığımda su damlalarının düştüğünü ve cam üzerinde su damlaları olduğunu görüyorum. O halde dışarıda yağmur yağmaktadır.

Hangi akıl yürütme türünün kullanılacağı koşullara göre değişir. Bir çıkarımın geçerli kabul edilmesi de çıkarımın hangi akıl yürütme türüyle yapıldığına bağlıdır. Bir akıl yürütme biçiminde geçerli olan bir çıkarım diğer bir akıl yürütme biçiminde düzgün olmayabilir.

Günlük yaşamda yapılan çıkarımlarda ilgisiz önermelere ve çıkarıma katkıda bulunmayan ifadelere sıklıkla rastlanmaktadır: Hocam bir dakika. Şimdi beni mi suçluyorsunuz? Hocam ben hiç öyle bir şey yapar mıyım? Beni tanımıyor musunuz? Olayın olduğu anda ben sınıfta değildim. Hocam çok şaşırdım şimdi. Benim olayla bir ilgim yok.