Doç. Dr. Ahmet UĞUR İnönü Üniversitesi İktisat Bölümü TAM REKABET PİYASASI Doç. Dr. Ahmet UĞUR İnönü Üniversitesi İktisat Bölümü

Piyasa Kavramı Piyasa, bir mal veya hizmeti almak isteyenlerle o mal veya hizmeti satmak isteyenlerin karsı karsıya geldikleri yerdir. Piyasa tanımındaki “yer” kavramı sadece araba piyasası, semt pazarı veya mahalle berberi gibi fiziki bir mekan değildir. Yani piyasanın oluşabilmesi için alıcı ve satıcıların birbirleriyle fiziki bir mekanda buluşmalarına gerek yoktur. Piyasalar neye göre birbirinden ayrılmaktadırlar? İktisat bilimi acısından piyasalar, alıcı ve satıcıların özelliklerine göre ve rekabet durumlarına göre birbirlerinden ayrılmaktadırlar. Buna göre iki tür piyasadan söz edebiliriz: Birincisi tam rekabet piyasası, ikincisi ise eksik rekabet piyasalarıdır.

Tam Rekabet Piyasası Tam rekabet piyasası; alıcı ve satıcı sayısı çok fazla olduğu için rekabetin en yoğun yaşandığı ve hiçbir firmanın sattığı malın fiyatını belirleme gücünün olmadığı piyasa türüdür. Tam rekabet piyasasındaki firmalar fiyat belirleyici değil, fiyat kabullenici bir konumdadırlar. Tam rekabet piyasası, ulaşılmak istenen, mükemmel özellikte ve/ya ideal bir piyasa türüdür. Bu yüzden gerçek hayatta bu piyasa örneklerine rastlamak neredeyse imkansızdır. Bazı tarımsal ürün piyasaları, altın piyasası ve hisse senedi piyasası bu piyasaya yakınlaşan piyasalar olarak örnek verilebilir.

Tam Rekabet Piyasası Tam rekabet piyasası ideal bir durum olarak gerçek hayattaki piyasaların ideal olandan ne kadar saptıklarını belirlemek açısından önemlidir. Yani diğer piyasa yapılarını incelerken bize karşılaştırma yapma imkanı sağlayan örnek bir piyasadır. Diğer bir ifadeyle tam rekabet piyasası gerçek hayattaki diğer piyasalar için bir ölçü gibidir.

Tam Rekabet Piyasasının Özellikleri Atomizite (piyasada çok sayıda alıcı ve satıcının bulunması): Piyasada o kadar çok sayıda alıcı ve satıcı vardır ki bunların hiçbiri tek başına piyasa fiyatını belirleyemez. Yani ne alıcı ne de satıcı piyasa fiyatını belirleme gücüne sahip değildir ve oluşan fiyata uymak zorundadırlar. Mobilite (piyasaya giriş ve çıkışların serbest olması): Firmaların herhangi bir engelle karşılaşmadan istedikleri zaman, serbestçe piyasaya girebilmeleri veya faaliyetlerine son verip istedikleri zaman piyasadan çıkabilmeleridir. Kısacası yeni firmalar kolayca piyasaya girebilir ve eski firmalar da piyasayı kolayca terk edebilirler.

Tam Rekabet Piyasasının Özellikleri Homojenlik (piyasada üretilen ve satılan ürünlerin aynı özelliklere sahip olması): Piyasadaki her firmanın tıpa tıp aynı ürünleri üretip satmasıdır. Yani alıcılar her firmanın aynı ürünü üretip sattığını bilirler. Tam rekabet şartları altındaki firmaların ürettikleri mallar aynı yapıda olduğu için firmaların mallarının reklamını yapmalarına gerek yoktur Açıklık (alıcı ve satıcıların piyasa hakkında tam bilgiye sahip olması): Alıcı ve satıcıların piyasadaki bir malın kalitesini, nerede satıldığını, kaça satıldığını, ne miktarda satıldığını hatta maliyetini bile tam olarak bilmesidir. Yani bu piyasadaki alıcı ve satıcıların, piyasayla ilgili her türlü bilgiye eksiksiz bir şekilde ve aynı ölçüde (simetrik) sahip olmasını ifade eder. Eğer bir ürünü satanlarla o ürünü alanların, ürünle ilgili bilgileri aynı ölçüde değilse asimetrik bilgi sorunu ortaya çıkar.

Piyasa ve Firma Talep Eğrileri Bir malın piyasa arzı, o malı üretip satan firmaların piyasada sattıkları miktarların toplamıdır. Bir malın piyasa talebi ise o malı almak isteyen tüketicilerin tamamının satın aldıkları miktarların toplamıdır. Piyasa fiyatı, piyasa arzı ile piyasa talebinin eşit olduğu yada kesiştiği noktada oluşacaktır. Tam rekabet piyasasındaki bir firma piyasa tarafından belirlenen bu fiyata uymak zorundadır. Yani firmalar bu fiyatı dikkate alarak istedikleri miktarda malı satabilirler. Bu yüzdendir ki firmanın sattığı ürüne ait talep eğrisi miktar (Q) eksenine paraleldir diğer bir ifadeyle sonsuz esnektir. Bunun anlamı; bir X firması piyasa fiyatından istediği kadar malı satabilir. Tam rekabetteki bir firma, piyasa fiyatının üzerinde satış yapamayacağı gibi piyasa fiyatının altın da satış yapması akıllıca bir davranış değildir.

Piyasa ve Firma Talep Eğrileri

Tam Rekabet Piyasasında Firma Hasılatı (Geliri) Hasılat veya gelir kavramı kısaca satış fiyatı (P) ile satılan miktarın (Q) çarpımına eşittir. Toplam Hasılat, kısaca TR ile gösterilmekte ve TR=PxQ şeklinde hesaplanmaktadır. Ortalama Hasılat (AR) ise toplam hasılatın (TR) satılan mal miktarına yani Q’ya bölünmesiyle elde edilir. Aynı zamanda birim mal başına düşen hasılat veya parça başına düşen hasılat olan ortalama hasılat AR=TR/Q şeklinde gösterilmektedir. Ortalama hasılat aslında satış fiyatına eşittir.

Tam Rekabet Piyasasında Firma Hasılatı (Geliri) Marjinal Hasılat (MR) kavramı ise kısaca, satışların bir birim arttırılması sonucu toplam hasılatta meydana gelen değişmedir. Toplam hasılatta meydana gelen değişmeyi ΔTR ile satış miktarındaki değişmeyi de ΔQ ile gösterdiğimizde marjinal hasılat MR= ΔTR / ΔQ şeklinde ifade edilebilir. Tam rekabetçi firmanın satış fiyatı sabit olduğu için marjinal hasılatı da fiyata eşittir. Tam rekabet piyasasında AR=MR=P şeklinde bir eşitlik kurmak mümkündür. Kısacası tam rekabette satış fiyatı daima sabit olduğu için üretim miktarı değişse bile ortalama hasılat ve marjinal hasılatta herhangi bir değişiklik olmamaktadır.

Tam Rekabet Piyasasında Firma Hasılatı (Geliri)

Tam Rekabet Piyasasında Kısa Dönem Firma Dengesi Kısa dönemde bir firmanın üretim kapasitesini değiştirerek üretim miktarını ciddi oranlarda arttırması mümkün değildir. Çünkü dönemin adından da anlaşıldığı üzere bu dönem, firmanın üretim kapasitesini arttırmaya yetmemektedir. Firmanın kısa dönem dengesini veya karı maksimize eden (en yüksek yapan) denge üretim hacmini bulabilmek için iki yönteme başvurulmaktadır. Birincisi Toplam Hasılat-Toplam Maliyet yöntemi (TR-TC) diğeri ise Marjinal Hasılat-Marjinal Maliyet (MR-MC) yöntemidir. Karı maksimum yapan denge üretim hacmi, hangi yöntemle ölçülürse ölçülsün değişmemektedir.

Toplam Hasılat (TR) ve Toplam Maliyet (TC) Yaklaşımı Bir firmanın toplam karını bulabilmek için öncelikle o firmanın toplam maliyetlerini bilmemiz gerekir. Böylece firmanın toplam hasılatından toplam maliyetlerini çıkardığımızda yani TR-TC olduğunda firmanın toplam karını (TP) bulabiliriz. Kısaca Toplam Kar (TP)= TR-TC şeklinde gösterilebilir. Burada sözü edilen kar, ekonomik kar olup firmanın toplam hasılatından yine firmanın açık ve örtük maliyetlerinin çıkarılmasıyla elde edilir. Toplam hasılat ile toplam maliyet arasındaki her pozitif fark kar anlamı taşımaktadır ama pozitif farkın en yüksek olduğu nokta (üretim miktarı) karın maksimum olduğu noktadır (üretim miktarıdır). Bir firmanın, hiç üretimde bulunmasa dahi elektrik, su ve kira gibi katlanmak zorunda olduğu sabit maliyetler olabilir.

Toplam Hasılat (TR) ve Toplam Maliyet (TC) Yaklaşımı

Toplam Hasılat (TR) ve Toplam Maliyet (TC) Yaklaşımı

Toplam Hasılat (TR) ve Toplam Maliyet (TC) Yaklaşımı Toplam hasılat-Toplam maliyet yaklaşımında pozitif kar durumu Toplam hasılat-Toplam maliyet yaklaşımında sıfır kar durumu Toplam hasılat-Toplam maliyet yaklaşımında zarar durumu Toplam hasılat-Toplam maliyet yaklaşımında kar grafiğinin eklenmesi durumu

Toplam Hasılat (TR) ve Toplam Maliyet (TC) Yaklaşımı

Marjinal Hasılat (MR) ve Marjinal Maliyet (MC)Yaklaşımı Burada firmanın denge koşulu MR=MC eşitliğidir. Tam rekabetçi bir firma için fiyat, marjinal hasılata ve ortalama hasılata eşit olduğu için firmanın kısa dönem denge koşulu MC=MR=AR=P şeklinde gösterilebilir. Burada üç durum söz konusu olabilmektedir: P=AC ise fiyat ve maliyet eşit olduğu için firma sadece normal kar yani sıfır kar elde eder. P<AC ise fiyat maliyetin altında olduğu için firma zarar eder. P>AC ise fiyat ortalama maliyetlerin üstünde olduğu için firma aşırı (normal üstü) kar elde eder.

Marjinal Hasılat (MR) ve Marjinal Maliyet (MC)Yaklaşımı

Marjinal Hasılat (MR) ve Marjinal Maliyet (MC)Yaklaşımı

Marjinal Hasılat (MR) ve Marjinal Maliyet (MC)Yaklaşımı

Marjinal Hasılat (MR) ve Marjinal Maliyet (MC)Yaklaşımı

Tam Rekabetçi Firmanın Kısa Dönem Arz Eğrisi Tam rekabetçi bir firmanın kısa dönem arz eğrisi marjinal maliyet eğrisine göre belirlenmektedir. Buna göre kısa dönem arz eğrisi marjinal maliyet eğrisinin ortalama değişken maliyet eğrisi üstünde kalan kısmıdır. Sabit maliyetler firmanın üretim yapsa da yapmasa da katlanabileceği maliyetlerdir. Dolayısıyla firma değişken maliyetlerini karşılayabildiği sürece üretime devam edecektir. Yani firmanın fiyatı ortalama değişken maliyetten büyük olduğu sürece üretime devam edecektir. Fiyat, ortalama değişken maliyete eşitken(P=AVC) firma üretim yapsa da yapmasa da sabit maliyetler kadar zarar edecektir. İşte firmanın üretim yapsa da yapmasa da aynı maliyetlere katlandığı P=AVC durumu, firma için “kapanma noktasıdır”. Dolayısıyla fiyatın ortalama değişken maliyetten büyük olduğu noktalarda firma değişken maliyetlerin yanısıra bir miktarda sabit maliyeti karşılayabildiği için üretim yapacaktır. Bu sebeple, marjinal maliyet eğrisinin ortalama değişken maliyetin minimum noktasının üstünde kalan kısmı, tam rekabetçi firmanın kısa dönem arz eğrisidir.

Tam Rekabetçi Firmanın Kısa Dönem Arz Eğrisi AC=10, AVC=7, AFC=3 olarak belirlenmiş ve fiyatın 15’den 5’e kadar düşürüldüğü 5 ayrı durum düşünülmüştür.

Tam Rekabetçi Firmanın Kısa Dönem Arz Eğrisi AFC AVC AC=AFC+AVC DURUM P=15 P>AC Karşılar 5 birim aşırı kâr P=10 P=AC Aşırı kâr sıfırdır.Normal kâr vardır. P=9 P<AC 1 birim karşılayamaz 1 birim zarar vardır. P=7 P=AVC 3 birim karşılayamaz Sabit maliyet kadar zarar vardır.Firmanın kapanma noktasıdır. P=5 P<AVC 2 birim karşılayamaz 5 birim karşılayamaz 5 birim zarar vardır.Firma kapatır.

Tam Rekabetçi Firmanın Kısa Dönem Arz Eğrisi

Uzun Dönem Piyasa ve Firma Dengesi Uzun dönem, firmaya üretim kapasitesini fazlasıyla değiştirebileceği kadar uzun bir zaman dilimini ifade eder. Kısa dönemde firma aşırı kâr, normal kâr ve zarar durumlarından birinde çalışıyor olabilir. Ancak uzun dönemde sadece normal kâr elde eder. Kısa dönemdeki aşırı kar, uzun dönemde hem yeni firmaların piyasaya girmelerine yol açacak hem de mevcut firmaların üretim kapasitelerini arttırmalarını sağlayacaktır. Fakat (talep sabit kabul edildiğinde) üretim hacminin bu şekilde artması, piyasada arz fazlasına yol açacağı için piyasa fiyatı da düşecektir. Bu düşüş endüstrideki aşırı (anormal) kar sıfır olana kadar devam edecektir. Sonuç olarak kısa dönemdeki aşırı kar uzun dönemde normal kara dönüşecektir. Kısa dönemde endüstride zarar eden firmalar, uzun dönemde o endüstriyi terk edip çıktıkları için piyasadaki ürün arzı azalacağından dolayı piyasa fiyatı tekrar yükselmektedir. Bu yükseliş endüstride zarar eden firma kalmayana kadar devam edecektir.

Uzun Dönem Piyasa ve Firma Dengesi

Uzun Dönem Piyasa Arz Eğrisi Firmanın uzun dönem dengesini sağladığı bir durumda herhangi bir nedenle talepte artış olunca, malın fiyatı artar. Artan kârlılık ise endüstriye yeni firmaların girmesine ve arzın artmasına neden olur. Arzın artabilmesi için girdi talebinin (faktör talebinin) artması gerekir. Girdi talebinin artmasıyla birlikte üç ayrı durum ortaya çıkar: Girdi talebi arttığında girdi fiyatları artar ise maliyetlerde bir artış meydana gelir. Artan girdi talebinin girdi fiyatlarını ve dolayısıyla maliyetleri arttırdığı bu duruma artan maliyetli endüstri denir. Girdi talebi arttığında girdi fiyatları azalırsa, maliyetlerde azalma meydana gelir. Artan girdi talebinin girdi fiyatlarını ve dolayısıyla maliyetleri azalttığı bu duruma azalan maliyetli endüstri denir. Girdi talebi arttığında girdi fiyatları değişmiyor ise maliyetlerde bir değişiklik olmaz. Artan girdi talebinin girdi fiyatlarını ve dolayısıyla maliyetleri etkilemediği bu duruma sabit maliyetli endüstri denir.

Sabit Maliyetli Piyasalarda Uzun Dönem Arz Eğrisi Başlangıç denge noktasında herhangi bir nedenle talep artarsa, yeni denge noktası oluşur ve fiyatlar yükselir. Fiyatların yükselmesi kârlılığı arttırdığı için endüstriye yeni firmalar girer ve arz artar. Arzın artabilmesi için girdi talebi artar. Girdi talebi artarken girdi fiyatları değişmiyor ise arz eğrisi talepteki değişmeye eşit düzeyde sağa kayar ve yeni denge noktası oluşur. Eski ve yeni denge noktaları birleştirildiğinde sabit maliyetli endüstri için uzun dönem endüstri arz eğrisi elde edilir. Sabit maliyetli bir endüstri için uzun dönem endüstri arz eğrisi yatay eksene paraleldir. Yani eğimi sıfırdır.

Sabit Maliyetli Piyasalarda Uzun Dönem Arz Eğrisi

Artan Maliyetli Piyasalarda Uzun Dönem Arz Eğrisi Başlangıç denge noktasında herhangi bir nedenle talep artarsa fiyatlar yükselir. Fiyatların yükselmesi kârlılığı arttırdığı için endüstri arzında artış meydana gelir. Endüstri arzının artabilmesi için endüstrideki girdi talebinin artması gerekir. Girdi talebi artarken girdi fiyatları artıyor ise maliyetlerde bir artış meydana gelir. Bu nedenle de arz eğrisi talep eğrisinin sağa kaymasına göre daha az sağa kayar. Eski ve yeni denge noktaları birleştirilirse uzun dönem piyasa arz eğrisi elde edilir. Uzun dönem piyasa arz eğrisi pozitif eğimlidir.

Artan Maliyetli Piyasalarda Uzun Dönem Arz Eğrisi

Azalan Maliyetli Piyasalarda Uzun Dönem Arz Eğrisi Başlangıç denge noktasında herhangi bir nedenle talep artarsa fiyatlar yükselir. Fiyatların yükselmesi kârlılığı arttırdığı için yeni firma girişine ve arzın artmasına yol açacaktır. Arzın artabilmesi için girdi talebinde artış olur. Girdi talebi artarken girdi fiyatları düşerse maliyetlerde azalma meydana gelir. Bu nedenle de arz eğrisi, talep eğrisindeki sağa kaymaya göre daha fazla sağa kayar. Eski ve yeni denge noktaları birleştirilirse azalan maliyetli endüstri için uzun dönem piyasa arz eğrisi elde edilir. Azalan maliyetli bir endüstri için uzun dönem endüstri arz eğrisi negatif eğimlidir.

Azalan Maliyetli Piyasalarda Uzun Dönem Arz Eğrisi

Örnek Sorular 1. Hangisi tam rekabet piyasasından söz etmek için zorunlu bir koşul değildir? A) Atomisite B) Mobilite C) Açıklık D) Homojenlik E) Kar maksimizasyonu 2. Tam rekabette uzun dönem firma denge koşulu aşağıdakilerden hangisidir? A) P>LAC B) P<LAC C) P=LAC D) MR>MC E) P<SAC

Örnek Sorular 3. Tam rekabetçi bir firmanın uzun dönem endüstri dengesi nerede sağlanır? A) Uzun dönem ortalama maliyet eğrisinin artmaya başladığı noktada B) Ortalama değişken maliyetlerin ortalama hasılata eşit olduğu yerde C) Marjinal maliyetin ortalama değişken maliyete eşit olduğu yerde D) Uzun dönem ortalama maliyet eğrisinin maksimum olduğu noktada E) Uzun dönem ortalama maliyet eğrisinin minimum olduğu noktada 4. Tam rekabet piyasasında marjinal hasılat aşağıdakilerden hangisine eşittir? A) Ortalama maliyete B) Normal kara C) Fiyata D) Marjinal maliyete E) Toplam gelire

Örnek Sorular 5. Bir tam rekabet firması, kâr maksimizasyonunu sağlayan üretim düzeyinden daha büyük bir üretim gerçekleştiriyorsa firma ile ilgili olarak aşağıdakilerden hangisi söylenebilir? (KPSS-2009) A) Marjinal maliyet marjinal hasılattan büyüktür. B) Marjinal hasılat marjinal maliyetten büyüktür. C) Fiyat marjinal hasılattan büyüktür. D) Marjinal hasılat fiyattan büyüktür. E) Marjinal maliyet negatiftir. 6. Firmanın normalüstü kâr elde edebilmesi için aşağıdakilerden hangisi gereklidir? a. Fiyatın ortalama maliyetin üstünde belirlenmesi b. Fiyatın ortalama maliyetin altında belirlenmesi c. Fiyatın ortalama maliyete eşit belirlenmesi d. Fiyatın ortalama hasılatın üstünde belirlenmesi e. Fiyatın ortalama hasılata eşit belirlenmesi