Yönetim Kararlarında Geçerli Maliyet Analizleri İŞL 313 7.Hafta

Maliyetlerin Yönetim Kararları Açısından Sınıflandırılması Belirli sayıda seçenek arasından birisinin seçilmesini içeren yönetim kararları bakımından maliyetler “geçerli maliyet” ve “batmış maliyet”ler olarak ayrılır. Geçerli Maliyetler; alınacak karardan etkilenen ve bu nedenle karar alma sırasında mutlaka göz önünde bulundurulması gereken maliyetlerdir. Bir maliyetin geçerli maliyet olabilmesi için aşağıdaki özelliklere sahip olmalıdır. -Gelecekle ilgili olmalıdır. -Karar seçenekleri arasında farklılık olmalıdır. Özetle “geçerli maliyet” gelecekte ortaya çıkması beklenen ve karar seçenekleri arasında farklılık gösteren maliyettir. Örnek, evimize uzaklığı 250 metre olan bakkalda 1 paket çayın fiyatı 10 TL 50 metre uzaktaki bakkalda ise 12 TL ve ekmeğin fiyatı ise her iki bakkalda da aynıdır. Bu durumda çay ihtiyacımızı hangi bakkaldan gideririz. Eğer zaman problemimiz yoksa ucuz olan bakkaldan satın alırız. Ama zamanımız kısıtlı ise pahalı bile olsa yakın bakkaldan satın alırız.

Geçerli maliyetlerin karar almada uygulanış biçimi “ek maliyetler” ile “fırsat maliyetleri” şeklinde karşımıza çıkar. Ek Maliyet: Bir seçeneğin diğer bir seçeneğe yeğlenmesi nedeniyle toplam maliyette ortaya çıkan farktır. Örneğimizde ek maliyet çay için 2 TL ekmek için ise 0 TL’dir. Örnek 1. Bir işletmede üretilen beher ton mamul, toplam değişken maliyette 50.000 TL’lık bir artışa yol açmaktadır. Sabit maliyetin aylık tutarı ise 2.000.000 TL’dir. İşletme halen ayda 40 ton mamul üretmekte ve bu mamulü ton başına 150.000 TL fabrika teslimi satmaktadır. Fabrikanın ürününe talep artışı söz konusudur. Bu nedenle önümüzdeki ay üretimin 50 tona çıkarılması söz konusudur. Firmanın üretim artışını gerçekleştirmesi seçenekleri farklı koşullarda aşağıda incelenmiştir. a)Aylık üretim kapasitesinin 100 ton olduğu ve ek üretim nedeniyle herhangi bir sabit maliyetin yapılmasının gerekmediği durumda üretimi 50 tona çıkarmak.

Şimdiki Düşünülen Üretim Üretim Fark Toplam Satış Geliri 40 ton x 150 Şimdiki Düşünülen Üretim Üretim Fark Toplam Satış Geliri 40 ton x 150.000 6.000.000 50 ton x 150.000 7.500.000 1.500.000 Ek gelir Toplam Değişken Maliyet 40 ton x 50.000 2.000.000 50 ton x 50.000 2.500.000 500.000 Toplam Sabit Maliyet 2.000.000 2.000.000 Toplam Maliyet 4.000.000 4.500.000 500.000 Ek mal. Beklenen kar 2.000.000 3.000.000 1.000.000 Ek kar Tabloda görüldüğü gibi ek üretim sonucu ek satıştan elde edilen gelirden ek maliyet düşülerek 1.000.000 TL kar elde edilmiştir.

b)İşletmenin aylık üretim kapasitesi 40 tondur b)İşletmenin aylık üretim kapasitesi 40 tondur. İlave üretim için kapasite aşımı söz konusu olacağı için ya fazla çalışma (fazla mesai) yapılması yada kapasite artırılması gerekmektedir. Talep artışının geçici olduğu düşünülüyorsa hemen kapasite artırımına gidilmeyip akşamları ikişer saat fazla çalışmayla istenen üretimin gerçekleştirildiğini düşünelim. Bu durumda fazla mesai karşılığında direkt işçilere ödenecek zamlı ücret ve diğer giderler nedeniyle fazla çalışma süresince değişken maliyetin ton başına 70.000 TL olacak şekilde gerçekleşmesi beklenmektedir. Ayrıca fazla çalışma süresince göreve devam edecek bölüm şeflerinin ek ücret ve zamları daha uzun süreli ısıtma ve aydınlatmanın yol açacağı ek giderler gibi nedenlerle sabit maliyette ayda toplam 300.000 TL bir artış olacağı beklenmektedir. Bu tahminler ışığında aşağıdaki tablodaki rakamlar oluşacaktır.

Şimdiki Düşünülen Üretim Üretim Fark Toplam Satış Geliri 40 ton x 150 Şimdiki Düşünülen Üretim Üretim Fark Toplam Satış Geliri 40 ton x 150.000 6.000.000 50 ton x 150.000 7.500.000 1.500.000 Ek gelir Toplam Değişken Maliyet 40 ton x 50.000 2.000.000 2.000.000 10 ton x 70.000 700.000 700.000 Toplam Sabit Maliyet 2.000.000 2.300.000 300.000 Toplam Maliyet 4.000.000 5.000.000 1.000.000 Ek mal. Beklenen kar 2.000.000 2.500.000 500.000 Ek kar Tabloda görüldüğü gibi ek üretim sonucu ek satıştan elde edilen gelirden ek maliyetler düşülerek 500.000 TL kar elde edilmiştir.

c)İşletmenin aylık üretim kapasitesi 40 tona ilave bir talep söz konusudur. İlave üretim için kapasite aşımı söz konusu olacağı için ya yok satma yani bir kısım talebin geri çevrilmesi yada talebi işletmeye avantaj sağlayacak biçimde kısmanın yolu araştırılmıştır. Pazarlama elemanları satış fiyatının ton başına 160.000 TL olarak belirlenmesi halinde talebin 40 tona ineceğinin saptandığını söylemişlerdir. Bu tahminler ışığında aşağıdaki tablodaki rakamlar oluşacaktır.

Şimdiki Düşünülen Üretim Üretim Fark Toplam Satış Geliri 40 ton x 150 Şimdiki Düşünülen Üretim Üretim Fark Toplam Satış Geliri 40 ton x 150.000 6.000.000 40 ton x 160.000 6.400.000 400.000 Ek gelir Toplam Değişken Maliyet 40 ton x 50.000 2.000.000 2.000.000 Toplam Sabit Maliyet 2.000.000 2.000.000 Toplam Maliyet 4.000.000 4.000.000 Ek mal. Beklenen kar 2.000.000 2.400.000 400.000 Ek kar Tabloda görüldüğü gibi satış fiyatının artırılması sonucu satıştan elde edilen gelirden maliyetler düşülerek 400.000 TL kar elde edilmiştir.

Fırsat Maliyeti Bir seçeneğin reddedilmesi o seçeneğin sağlayacağı kazançtan vazgeçilmesi sonucunu doğurur. Vazgeçilen veya kaçırılan bu kazanç, benimsenen seçenek için bir tür maliyet olarak düşünülür ve “fırsat maliyeti” olarak adlandırılır. Kısaca “fırsat maliyeti”, bir karar seçeneğinin reddedilmesi nedeniyle kaçırılan net kazanç tutarıdır. Muhasebede benimsenmeyen seçeneklerin neden olduğu kayıplar dikkate alınmaz. Ancak, karar alma sırasında fırsat maliyetlerinin göz önünde tutulmaması yanlış seçeneklerin benimsenmesine yol açarak önemli kayıplar doğurabilir.

Örnek: Şirketin aylık toplam sabit maliyeti 2. 000. 000 TL’dır Örnek: Şirketin aylık toplam sabit maliyeti 2.000.000 TL’dır. 40 ton aylık tam kapasitede çalışmaktadır. Değişken giderler ton başına 50.000 TL ve satış fiyatı da ton başına 150.000 TL’dır. Şirket artan üretimi karşılayabilmek için kapasite artırımını düşünmektedir. Kapasite artırımı için gerekli yatırım 10.000.000 TL’dır. Bu durumda aylık satış hacmi 50 ton ve aylık sabit maliyetler de 2.700.000 TL’dir.

Şimdiki Düşünülen Üretim Üretim Fark Toplam Satış Geliri 40 ton x 150 Şimdiki Düşünülen Üretim Üretim Fark Toplam Satış Geliri 40 ton x 150.000 6.000.000 50 ton x 150.000 7.500.000 1.500.000 Ek gelir Toplam Değişken Maliyet 40 ton x 50.000 2.000.000 50 ton x 50.000 2.500.000 500.000 Toplam Sabit Maliyet 2.000.000 2.700.000 700.000 Toplam Maliyet 4.000.000 5.200.000 1.200.000 Ek mal. Beklenen kar 2.000.000 2.300.000 300.000 Ek kar Tabloda görüldüğü gibi kapasite artışı yoluyla ek üretim sonucu ek satıştan elde edilen gelirden ek maliyetler düşülerek 300.000 TL kar elde edilmiştir.

Yukarıdaki tabloya bir fırsat maliyeti hesaplaması ilave edersek sonuç farklılaşır. Yatırım harcaması 10.000.000 TL’nin %48 devlet tahvili faiz oranından mahrum kaldığını düşünürsek 10.000.000x0,48/12=400.000 TL aylık faiz geliri Elde edilen ek kar 300.000 TL’den fazla olduğundan fırsat maliyetini göz önünde bulundurduğumuzda bu seçenek karlı görünmemektedir.

Yukarıdaki tabloya bir fırsat maliyeti hesaplaması ilave edersek sonuç farklılaşır. Yatırım harcaması 10.000.000 TL’nin %10 devlet tahvili faiz oranından mahrum kaldığını düşünürsek 10.000.000x0,10/12=83.333 TL aylık faiz geliri Elde edilen ek kar 300.000 TL’den az olduğundan fırsat maliyetini göz önünde bulundurduğumuzda bu seçenek karlı görünmektedir.

Batmış Maliyetler Batmış maliyet;alınacak kararlardan etkilenmeyen bu nedenle göz önünde bulundurulması gerekmeyen maliyettir. Geçerli maliyet özelliğini taşımayan tüm maliyetler batmış maliyet kapsamına girer. Yani bir maliyet geçmişe aitse ve veya üzerinde düşünülen karar seçeneklerinden hepsinde tutarı aynı ise o maliyet batmış maliyettir. Örnek; bir öğrenci yaz tatilinde tatile çıkmak ve çalışmak seçenekleri ile karşı karşıyadır. Tatile çıkarsa günlük normal giderleri haricinde 2 ayda 2.000 TL harcayacaktır. Eğer çalışırsa 2.500 TL kazanacaktır. Burada tatile çıkmanın fırsat maliyeti 2.500 TL’dir. Geçerli maliyet ise 2.000+2.500=4.500 TL’dir. Günlük normal giderler ise batmış maliyettir.

Geçerli Maliyet Analizlerinin Yönetim Kararlarında Uygulanması a)İndirimli fiyat talep eden bir siparişin kabulü veya reddi, b)Kullanılmakta olan bazı araç ve makinelerin yenileriyle değiştirilip, değiştirilmemesi, c)Zararda gözüken bir mamulün üretiminin sürdürülmesi veya durdurulması, d)Bir yarı mamul veya parçanın işletmede üretilmesi veya dışarıdan satın alınması, e)Bir makine veya cihazın satın alınması veya kiralanması, f)Bir yarı mamulün ara mamul olarak satılması veya üretimine devam edilerek tam mamul haline dönüştürüldükten sonra satılması.

İndirimli Fiyat Öneren Bir Siparişin Kabulü veya Reddi İşletme yöneticileri bazen üretilmekte olan mamullerine belirli bir miktar için normal fiyatın altında bir taleple karşılaşırlar. Eğer işletmede boş kapasite mevcutsa bu karlı bir durum olabilir. Örnek; tek bir mamulün üretimini yapan, aylık üretim kapasitesi 140.000 adet mamul olan ve ürettiği mamulü satış fiyatı üzerinden %5 komisyon karşılığı bir dağıtıcı firma aracılığı ile pazarlayan bir fabrikada gelecek ay için 80.000 adet üretim planlanmıştır. Bu satış fiyatında gelecek ay için tahmin edilen gelir gider ve karlar aşağıdaki gibidir.

Mamul Başına Tutar Toplam Tutar Satış gelirleri 1.000 TL 80.000.000 TL Giderler Değişken Üretim Gid. 500 TL 40.000.000 TL Sabit Üretim Gideri 300 TL 24.000.000 TL Değişken Satış Gid.Kom. 50 TL 4.000.000 TL Sabit Satış ve genel yön. 100 TL 8.000.000 TL Giderler toplamı 950 TL 76.000.000 TL Kar 50 TL 4.000.000 TL Bir alıcı firma 20.000 adet mamulü fabrikadan teslim 750 TL’den almak için teklifte bulunmuştur.

Siparişin Reddi Siparişin Kabulü Fark Toplam Satış geliri 80.000x1.000 80.000.000 80.000.000 20.000x 750 15.000.000 15.000.000 Toplam Satış Geliri 80.000.000 95.000.000 15.000.000 Ek gelir Giderler Değişken Üretim Gid. 80.000x500 40.000.000 40.000.000 20.000x500 10.000.000 10.000.000 Sabit Üretim Gideri 24.000.000 24.000.000 Değişken Satış Gid.Kom. 80.000x 50 4.000.000 4.000.000 20.000x0 Sabit Satış ve genel yön. 8.000.000 8.000.000 Giderler toplamı 76.000.000 86.000.000 10.000.000 Ek maliyet Kar 4.000.000 9.000.000 5.000.000 Ek kar 20.000 adet mamulü fabrikadan teslim 750 TL’den satmak teklifine olumlu cevap verilebilir. Burada kapasite boşluğu nedeniyle sabit giderlerde artış söz konusu değildir.

Zararda Gözüken bir Mamulün Üretiminin Durdurulması veya Sürdürülmesi Örnek: A ve B adlı iki değişik mamulün üretimini yapan bir işletmenin son yıla ait gelir giderleri mamuller itibarıyla aşağıda verilmiştir. A Mamulü B Mamulü Toplam Satış Gelirleri 40.000.000 60.000.000 100.000.000 Giderler Direkt İlk Md.Mlz. 10.000.000 30.000.000 40.000.000 Direkt İşçilik 5.000.000 10.000.000 15.000.000 Enerji 1.000.000 4.000.000 5.000.000 Fabrika Kirası 4.000.000 8.000.000 12.000.000 Reklam Giderleri 6.000.000 11.000.000 17.000.000 Giderler Toplamı 26.000.000 63.000.000 89.000.000 Kar Zarar 14.000.000 (3.000.000) 11.000.000

Yukarıdaki tablodan anlaşılan A malının karının 14 Yukarıdaki tablodan anlaşılan A malının karının 14.000 TL olduğu ve B malı nedeniyle şirketin karının 11.000 TL’ya düştüğüdür. B malının üretiminin durdurulması halinde direkt giderler (değişken giderler) yapılmayacağından tasarruf sağlanacaktır. (geçerli giderler) Bununla beraber fabrika binası kirası ödenmeye devam edecektir. Bu durumda A mamulünün üretilmesi seçeneği 1. durumdaki kadar karlı olmayacaktır. Toplamda ise ilk duruma göre karda bir azalış söz konusu olacaktır.

Tablodan görünen bu bilgilerden başka çalışan işçilerin işten çıkartılması durumunda onlara kıdem tazminatı ödenmesi gerekecektir. Bu durumda kar daha da azalacaktır. Buna karşılık boş kalan makinelerin kiraya verilmesi seçeneği gündeme gelebilir. İmkan olduğu durumda elde edilecek kira tutarı Örneğin yılda 3.000.000 TL olsun üretimi durdurma seçeneğini daha karlı hale getirirken üretimi sürdürme seçeneğinin fırsat maliyetini oluşturacağından bu seçeneğin avantajı 5.000.000 TL’dan 2.000.000 TL’sına düşecektir.

Zararda Gözüken bir Mamulün Üretiminin Durdurulması veya Sürdürülmesi Örnek: A ve B adlı iki değişik mamulün üretimini yapan bir işletmenin son yıla ait gelir giderleri aşağıda verilmiştir. (Toplam) Üretimi Üretimi(sadeceA) Sürdürme Durdurma Fark Satış Gelirleri 100.000.000 40.000.000 -60.000.000 ek gelir Giderler Direkt İlk Md.Mlz. 40.000.000 10.000.000 -30.000.000 Direkt İşçilik 15.000.000 5.000.000 -10.000.000 Enerji 5.000.000 1.000.000 -4.000.000 Fabrika Kirası 12.000.000 12.000.000 Reklam Giderleri 17.000.000 6.000.000 -11.000.000 Giderler Toplamı 89.000.000 34.000.000 -55.000.000 Ek maliyet Kar Zarar 11.000.000 6.000.000 5.000.000 ek kar

Makine Yenileme Örnek; bir işletmenin iki yıl önce 600.000 TL ödeyerek satın aldığı ve faydalı ömrü 6 yıl olan normal amortisman yöntemini uyguladığı makinesi mevcuttur. İşletme yönetimi aynı işi görebilecek piyasaya yeni çıkmış ekonomik ömrü 4 yıl olan bir makinenin 800.000 TL’ye satın alınabileceğini öğreniyor. Bu makinenin işletmeye sağlayacağı yarar üretim verimliliğinin artması ve bunun sonucunda yıllık değişken giderleri şimdiki 1.650.000 TL’lık düzeyden 1.300.000 TL’ya indirmesi olacaktır. Gelecek dört yılda yıllık satış hacminin şimdiki 2.000.000 TL’lık düzeyde kalacağı tahmin edilmektedir. a)Yeni makine satın alınması durumunda eski makine satılamayacağı için zararı 400.000 TL olacaktır. b)Yeni makine satın alınırken eski makine 100.000 TL sayılacaktır

Şimdiki Yeni a) Makine Makine Fark Toplam Satış Geliri 4yılx 2. 000 Şimdiki Yeni a) Makine Makine Fark Toplam Satış Geliri 4yılx 2.000.000 8.000.000 8.000.000 Ek gelir Giderler Değişken Giderler 4 yıl x 1.650.000 6.600.000 4 yıl x 1.300.000 5.200.000 -1.400.000 Eski Makine Amortisman Gideri 400.000 Elden Çıkarma Zararı 400.000 Yeni Makine Amortisman Gideri 800.000 800.000 Giderler Toplamı 7.000.000 6.400.000 -600.000 Ek maliyet Kar 4 yıllık 1.000.000 1.600.000 600.000 Ek kar Yıllık ortalama ek 150.000 Ek Yatırım 800.000 Ek Yatırımın yıllık kar oranı 150.000/800.000= %18,75 Not hurda değeri yok

b) Şimdiki Yeni Makine Makine Fark Toplam Satış Geliri 4yılx 2. 000 b) Şimdiki Yeni Makine Makine Fark Toplam Satış Geliri 4yılx 2.000.000 8.000.000 8.000.000 Ek gelir Giderler Değişken Giderler 4 yıl x 1.650.000 6.600.000 4 yıl x 1.300.000 5.200.000 -1.400.000 Eski Makine Amortisman Gideri 400.000 Elden Çıkarma Zararı 300.000 Yeni Makine Amortisman Gideri 800.000 800.000 Giderler Toplamı 7.000.000 6.300.000 -700.000 Ek maliyet Kar 4 yıllık 1.000.000 1.700.000 700.000 Ek kar Yıllık ortalama ek 175.000 Ek Yatırım 700.000 Ek Yatırımın yıllık kar oranı 175.000/700.000= %25 Not: hurda değeri var.

Üretme veya Satın Alma Örnek;X işletmesinin üretmekte olduğu yedek parçaya ilişkin maliyet muhasebesi raporu 10.000 birim için aşağıdaki gibidir. Birim Başına Toplam Direkt ilk mad.mlz. 1 TL 10.000 TL Direkt işçilik 8 TL 80.000 TL Genel üret.gid.(değişken) 4 TL 40.000 TL Genel üret.gid(sabit-direkt) 2 TL 20.000 TL Genel üret.gid.(sabit-ortak) 3 TL 30.000 TL Toplam 18 TL 180.000 TL Başka bir işletme x işletmesine bu yedek parçayı 16 TL’den satmayı teklif ediyor. X işletmesi bu parçayı satın almalımıdır? Üretmelimidir?

Üretme veya Satın Alma Birim Başına Toplam Satın Satın Üretme Alma Fark Üretme Alma Fark Direkt ilk mad.mlz. 1 TL - 1 10.000 10.000 Direkt işçilik 8 TL - 8 80.000 80.000 Genel üret.gid.(değişken) 4 TL - 4 40.000 40.000 Genel üret.gid(sabit-direkt) Kaçınılabilir. 2 TL - 2 20.000 20.000 Parçanın Alış Fiyatı 0 TL 16TL (16) 00 160.000 150.000 Toplam 15 TL 16 TL (1) 150.000 160.000 (10.000) Eğer ortak genel üretim giderleri batmış maliyetse bu durumda bir birimin maliyeti 15 TL olacağı için üretme seçeneği daha karlı olacaktır. Diğer taraftan Eğer satın alma seçeneğini tercih ettiğimizde üretim için kullanılan faktörleri başka bir üretim için kullanabilir veya kiraya verebiliriz. Boşta kalan kapasiteden 10.000 TL’dan fazla gelir elde edersek bu durumda satın alma seçeneği kabul edilir.

Kaynak : Prf. Dr. Kamil Büyükmirza Maliyet ve Yönetim Muhasebesi Tekdüzene Uygun Bir Sistem Yaklaşımı Gazi Kitabevi