2. DURUŞ(POSTÜR) ve HAREKET Duruş ve hareket ergonomide en önemli rolü oynar. İşte ve günlük hayatta, duruşlar ve hareketler genellikle iş ve iş yeri tara­fından belirlenir. Bir duruşu, bir hareketi yapmak ve kuvvet uygu­lamak vücut kasları, ligamentler (bağ dokuları) ve eklemleri kap­sar. Kaslar, bir duruşu ya da bir hareketi gerçekleştirmek için ge­rekli olan gücü sağlar. Eklemler vücudun çeşitli kısımlarının rölatif hareketlerini mümkün kılarken Iigamentlerin yardımcı bir işlevi vardır. Kötü bir duruş ve hareket kaslarda, ligamentlerde ve eklem­lerde lokal mekanik gerginliğe sebep olur; bu da boyun, sırt, bilek ve kas-iskelet sisteminin diğer parçalarına ait şikayetlere neden olur. Bazı hareketler, kas ve eklemlere lokal mekanik gerginlik uygulamakla kalmaz, aynı zamanda kaslar, kalp ve akciğerlerin de enerji harcamasını gerektirir.

2.1 BİYOMEKANİK, FİZYOLOJİK VE ANTROPOMETRİK VERİLERİN KULLANILMASI Duruş ve hareket ergonomisiyle ilgili önemli birçok ilke biyomekanik, fizyoloji ve antropometri gibi bir dizi uzmanlık ala­nından türetilmiştir. Biyomekanik Veriler Fizyolojik Veriler Antropometrik Veriler Biyomekanikte mekaniğin fizik kuralları insan vücuduna uy­gulanır. Bu yüzden bir duruş ya da hareket yaparken kas ve eklem­lerde oluşan lokal mekanik gerginliği tahmin etmek mümkündür. Duruş ve hareket ergonomisi ile ilgili birkaç önemli biyomekanik ilke ileride özetlenmektedir.

Biyomekanik Veriler Daha sık kısa molalar vermek bir tek uzun mola vermekten daha iyidir Ani hareketler ve zorlamalar en üst düzeyde gerilim oluşturur Daimi kas eforu kullanma süresini sınırlayın Duruşları da hareketler gibi değiştirin Eklemler nötr pozisyonda olmalıdır İşinizi vücudunuza yakın tutun Öne eğilmekten kaçının Bükülen vücut, sırtı zorlar Kas yorulmasını önleyin Şekil 2.1 Eller ile vücut arasındaki uzaklık arttıkça beldeki gerilim de artar. (10 N yaklaşık 1 kg kuvvettir.)

Biyomekanik Veriler Şekil 2.2 Daimi lokalize kas eforu süresi sınırlanmalıdır. Şekilde, herhangi bir daimi kas eforunun olası maksimum süresi (dakika cinsinden) ile kas eforu (maksimum kuvvetin yüzdesi olarak uygulanan kuvvet) arasın­daki ilişki gösterilmektedir. Şekil 2.3 Daimi kas eforundan sonra yorulmuş (eğri 1) veya kısmen yorulmuş olan (eğri 2-4) kasların iyileşme eğrileri.

Fizyolojik Veriler Egzersiz fizyolojisinde, ölçümler, hareket sırasındaki kas efo­rundan dolayı ortaya çıkan kalp ve akciğerlerin enerji talebine göre yapılmaktadır. Sürekli lokalize kas eforu harcanmasından kaynaklanan yorgunluğa ek olarak, fiziksel işleri uzun bir süre yapmak genel bir vücut yorgunluğuna sebep olabilir. Burada sınırlayıcı faktör, yapılan hareket ya da du­ruşlar için kalp ve akciğerlerin kaslara temin edebileceği enerji miktarıdır. Bir işi yaparken enerji harcamasını sınırlayın Ağır işlerden sonra dinlenmek gerekir Aktivite Harcanan enerji Bir yük taşırken yürümek (30 kg, 4 km/sa) 370 W Kısa aralıklarla yük kaldırmak (1 kg, saniyede 1) 600 W Koşmak (10 km/sa) 670 W Bisiklete binmek (20 km/sa) Merdivenden çıkmak (30 derece, 1 km/sa) 960 W

Antropometrik Veriler Antropometri insan vücudunun ölçü ve oranlarıyla ilgilidir. Duruş ve hareket ergonomisiyle ilgili önemli birkaç antropometrik ilke aşağıda verilmiştir. Vücut ölçüsü farklılıklarını dikkate alın Özel popülasyon grupları için uygun antropometrik tablolar kullanın Kısa boylu kişiler (P5: kişilerin sadece %5'i daha kısadır.) Orta boylu kişi (P50) Uzun boylu kişiler (P95: kişilerin sadece %5'i daha uzundur)

Tablo 2.2 Türklerin tahmini antropometrisi; yaş 20-60 (mm cinsinden)   TÜRK ERKEĞİ TÜRK KADINI Boyut P5 P50 P9S SD P95 I.Boy 1577 1688 1799 67 1453 1550 1647 59 2. Göz yüksekliği 1474 1571 1669 1376 1465 1554 54 3. Omuz yüksekliği 1312 1407 1501 57 1213 1307 1401 4. Dirsek yüksekliği 984 1068 1152 51 939 1005 1071 40 5. Kalça yüksekliği 824 903 982 48 748 809 870 37 6. Yumruk yüksekliği 695 801 32 676 742 808 7. Parmak ucu yüksekliği 601 649 697 29 580 646 712 8. Boy (oturma düzleminden) 828 887 946 36 763 821 879 35 9. Göz yüksekliği (oturma düzleminden) 715 771 34 667 718 769 31 10. Omuz yüksekliği (oturma düzleminden) 529 583 638 33 495 541 587 28 11. Dirsek yüksekliği (oturma düzleminden) 181 226 270 27 192 230 268 23 12. Üst bacak kalınlığı (otururken) 112 132 152 12 121 144 167 14 13. Kalça-diz arası uzaklık (otururken) 535 631 518 564 610 14. Kalça-diz arkası arası uzaklık (otururken) 407 475 543 41 412 465 15. Diz yüksekliği (otururken) 478 523 568 440 516 16. Diz arkası yüksekliği (otururken) 385 428 471 26 353 388 423 21

Tablo 2.2 Türklerin tahmini antropometrisi; yaş 20-60 (mm cinsinden)   TÜRK ERKEĞİ TÜRK KADINI Boyut P5 P50 P9S SD P95 18. Omuz genişliği (biacromial) 356 394 432 23 323 361 399 19. Kalça genişliği (otururken) 271 312 353 25 259 310 31 20. Göğüs-duvar arası derinlik 220 268 316 29 222 278 334 34 21. Karın-duvar arası derinlik (otururken) 224 292 360 41 221 282 343 37 22. Omuz-dirsek arası uzaklık 313 393 24 280 326 372 28 23. Dirsek-parmak ucu arası uzaklık 407 461 515 33 388 421 454 20 24. Tüm kol uzunluğu (acrominion-parmak ucu arası) 687 749 810 620 684 748 39 25. Ön kavrama uzanım mesafesi (akrominiondan) 590 644 698 538 584 630 26. Baş derinliği 176 188 200 7 167 177 187 6 27. Baş genişliği 139 151 163 134 144 154 28. El uzunluğu 179 196 212 10 164 180 197 29. El genişliği 73 85 97 67 77 87 30. Ayak uzunluğu 240 262 283 13 216 236 256 12 31. Ayak genişliği 82 94 106 76 86 96 32. Kulaç 1606 1736 1866 79 1449 1566 1683 71 33. Dirsekler arası uzaklık (kulaçta) 844 917 990 44 767 828 889 34. Dikey kavrama uzanım mesafesi (ayakta) 1870 1999 2128 78 1707 1824 1941 35. Dikey kavrama uzanım mesafesi (otururken) 1102 1204 1306 62 1041 1125 1209 51 36. Ön kavrama uzanım mesafesi (kürek kemiğinden) 633 701 769 607 675 743 Vücut ağırlığı (kg) 54 75 95 90 14

DURUŞ (POSTÜR) Bir Türk erkeğinin ortalama boyu 168.8 cm, bir Türk kadını­nın ortalama boyu 155.0 cm'dir. Kısa bir Türk erkeğinin boyu 157.7 cm veya altı; kısa bir Türk kadınının boyu 145.3 cm veya altıdır. Uzun bir Türk erkeğinin boyu 179.9 cm civarında iken uzun bir kadınınki 164.7 cm civarındadır.

DURUŞ (POSTÜR) Duruş genellikle iş veya iş yeri tarafından belirlenir. Uzun sü­reli duruşlar zamanla kas ve eklemlerle ilgili yakınmalara neden olur. Bu bölümde; hem uzun süreli duruş veya ayakta kalmaya, hem de elle kullanılan aletlerin kullanımından doğabilecek el ve kol duruşlarına bağlı olarak oluşan gerilime bir göz atacağız. İşe uygun olan temel bir duruş seçin

Şekil 2.4 Temel duruş seçim prosedürü.

Oturma Oturmayı ayakta durma veya yürümeyle dönüşümlü yapın Oturağın yüksekliği ve arkalık ayarlanabilir olmalıdır Ayarlama seçeneklerini sınırlayın Kurallara uygun oturma konusunda bilgilendirin Çalışma yüksekliği işe bağlıdır Çalışma yüzeyi, oturak ve ayakların yükseklikleri birbirine uygun olmalıdır Çalışma yüksekliği sabitse bir ayaklık kullanın Aşırı uzanımlardan kaçının Şekil 2.5 Görsel görüntü birimi karşısında çalışma için ergonomik açıdan uygun bir koltuk. Oturağın ve bel destekli arkalığın yüksekliği kolaylıkla ayar­lanabilmektedir. Döner koltuk olup kısa, ayarlanabilir kolluklara sahip­tir ve ayak kısmında küçük tekerlekler bulunmaktadır.

Tablo 2.3 Oturarak veya ayakta durarak çeşitli görevleri yerine getirirken ellerin ve odak noktasının yüksekliği için ilkeler. Görevin tipi Çalışma yüksekliği Gözlerin kullanımı: sık, Ellerin/kolların kullanımı: seyrek göz yüksekliğinin 10-30 cm altı Ellerin/kolların kullanımı: sık dirsek yüksekliğinin 0-15 cm üstü Gözlerin kullanımı: seyrek, dirsek yüksekliğinin 0-30 cm altı

Oturma Şekil 2.6 Oturarak veya ayakta çalışmada uygun maksimum uzanımlar için ilkeler.

Oturma Ayaklar ve bacaklar için yeterli hareket alanı sağlayın Şekil 2.9 Oturma için gerekli olan bacak hareket alanı.

Okuma Okuma işleri için eğimli bir çalışma yüzeyi seçin Şekil2.7 Okuma gibi elle çalışma gerektirmeyen görevlerde, izleme için 45 derece eğimli bir çalışma yüzeyi kullanılarak başın ve gövdenin öne doğru eğilmesi azaltılabilir. Şekil2.8 Elle çalışmayı izleme

Ayakta Durma Ayakta durmayı oturma ve yürümeyle dönüşümlü yapın Çalışma yüksekliği işe bağlıdır Çalışma masasının yüksekliği ayarlanabilir olmalıdır Platform kullanmayın Ayaklar ve bacaklar için yeterli çalışma alanı sağlayın Aşırı uzanımlardan kaçının Okuma işleri için eğimli bir çalışma yüzeyi seçin Şekil 2.10 Ayakta çalışma için gerekli olan minimum ayak ve bacak hareket alanı.

Duruş Değiştirme İşlerde ve aktivitelerde çeşitlendirme sağlayın Oturarak-ayakta durarak çalışma için iş istasyonları yaratın Oturma duruşunu değiştirin Ayakta durmaya dayalı işlerde arada bir pedestal tabure kullanın Şekil 2.11 Ayakta ve oturarak çalışmanın dönüşümlü olarak yapılabildiği bir çalışma yerinin boyutları için ilkeler. Şekil 2.12 Uzun süreli ayakta kalındığında, duruşun değiştirilebilmesi için bir pedestal tabure kullanılabilir.

El ve Kol Duruşları Aletin doğru modelini seçin Şekil2.13 El aletleri kullanılırken bilek mümkün olduğunca düz tutulmalıdır. Şekilde, iki tip döndürücü aletin doğru ve yanlış kullanımları gösterilmektedir.

El ve Kol Duruşları Bilekleri bükmek yerine eğri el aletleri kullanın Şekil2.14 Alet kullanılırken bileğin bükülmesi, aletlerin tutma yerlerinin doğru yerleşimi ile önlenir.

El ve Kol Duruşları El aletleri çok ağır olmamalıdır Aletlere bakım yapın Kulpların şekline dikkat edin Yüklerin elle taşınmasını gerektiren işlerin sayısını kısıtlayın Kaldırma için en iyi koşulları sağlayın İnsanların her zaman 23 kg'dan daha az, hatta tercihen çok daha az yük kaldırmasını sağlayın Kaldırma koşullarını belirlemek için Ulusal İş Güvenliği ve Sağlığı Enstitüsünün yöntemlerini kullanın Şekil2.15 Ağır el aletlerinin ağırlığı bir karşıt denge ağırlığı ile desteklenebilir.

HAREKET Omuz seviyesinden yukarıda işler yapmaktan kaçının Ellerin vücudun arkasında tutulduğu pozisyonda çalışmaktan kaçının Şekil2.17 Omuz seviyesinin üstündeki el ve dirsek pozisyonlarından kaçınılmalıdır. Şekil2.16 El aletlerinde tutma yerlerinin biçimi. Şekil2.18 Ellerin ve dirseklerin vücudun arkasında tutulduğu pozisyonlardan kaçınılmalıdır.

Kaldırma için en iyi koşullar Yükü vücuda yakın tutmak mümkün olmalıdır (elden ayak bi­ leklerine kadar yatay uzaklık yaklaşık 25 cm); Yükün kaldırılmadan önceki yüksekliği yaklaşık 75 cm olma­ lıdır; Yükün taşınacağı yerin dikey uzaklığı 25 cm'yi geçmemelidir; Yükü her iki elle kaldırmak mümkün olmalıdır; Yükte kulp veya elle tutulabilecek yerler bulunmalıdır; Kaldırma duruşunu serbestçe seçmek mümkün olmalıdır; Yük kaldırılırken vücut bükülmemelidir; Kaldırma sıklığı, beş dakikada bir kaldırmadan daha az olma­ lıdır; Kaldırma işi bir saatten fazla sürmemelidir ve bunu, kaldırma işi süresinin %120'si kadar olan bir dinlenme süresi (veya ha­fif bir aktivite) takip etmelidir.

Tavsiye edilen ağırlık sınırı Tavsiye edilen ağırlık sınırı = 23 kg x H x V x D x F x A x C Şekil2.19 Uygun olmayan kaldırma koşulları için maksimum yük NIOSH kaldır­ma eşiti kullanılarak belirlenebilir.

Yüklerin her biri çok hafif olmamalıdır İş yerini kaldırma aktivitelerine uygun hale getirin Yüklerin tutma yerleri olmalıdır Yükün uygun bir şekle sahip olmasını sağlayın Doğru kaldırma teknikleri kullanın Ağır kaldırma işlemi birkaç kişi tarafından gerçekleştirilmelidir Kaldırma aksesuarları kullanın Yükün ağırlığını sınırlayın Şekil2.20 Yük kaldırmak için (a) tutma yerleri yok, (b) doğru tutma yerleri var.

Şekil2.21 Gövde eğik durumda ve yük ile bel arasındaki yatay uzaklık büyük iken yük kaldırmak (a), sırt düz ve yük ile vücut arasındaki yatay uzak­lık küçük iken yük kaldırmaktan (b) daha tehlikelidir.

Şekil2. 22 Yük kaldırırken gövdenin bükülmesinden (a) kaçınılmalıdır Şekil2.22 Yük kaldırırken gövdenin bükülmesinden (a) kaçınılmalıdır. Raf, masa gibi çalışma yüzeyleri kullanmak (b) veya ayakları hareket ettirmek (c) daha iyi seçeneklerdir.

Şekil 2.23 Kaldırma aksesuarlarından örnekler.

Yükü mümkün olduğunca vücudunuza yakın tutun Uzun yükleri taşımaktan kaçının Tek elle yük taşımaktan kaçının Taşıma aksesuarları kullanın Şekil 2.24 Uzun yükleri taşımaktan kaçı

İtme ve Çekme Şekil2.25 Elle taşınarak yer değiştiren taşıma aksesuarları: (a) Makaralı konveyör, (b) el arabası, (c) hareketli kaldırma platformu, (d) çatal kaldıraç.

İtme ve çekme gücünü sınırlayın İtme ve çekme sırasında vücut ağırlığını kullanın Şekil2.26 Yük arabaları itilirken veya çekilirken vücut ağırlığının kullanılması.

Yük arabalarına kulplar koyun Yük arabasının iki tekerlek seti olmalıdır Zeminin sert ve pürüzsüz olmasını sağlayın Şekil2.27 Yük arabalarının itilmesi ve çekilmesi için tavsiye edilen kulp tasarımları.