Maliyet Hacim İlişkileri

İş Hacmi İş hacmi, maliyetleri incelenen birimin (işletme, bölüm, makine, v.b.) belli bir dönemdeki çalışma yoğunluğunun göstergesidir. İş hacmi yerine faaliyet hacmi, etkinlik hacmi, çalışma hacmi gibi adlar da kullanılabilmektedir. (8.Bölüm s.325) İş hacmi çeşitleri olarak; -Ticaret işletmelerinde, toplam satış tutarı, -Üretim işletmelerinde, toplam satış tutarı, üretim değeri, satış miktarı, üretim miktarı, kapasite kullanım oranı, -Banka işletmesinde, toplam işlem hacmi, kredi veya mevduat hacmi -Otel işletmesi, satılan oda sayısı, kalan kişi* geceleme sayısı, doluluk oranı, -Lokanta işletmesi, servis(kuver) sayısı,

-Hastane, hasta koğuş ve odaları için dolu yatak -Hastane, hasta koğuş ve odaları için dolu yatak* dolu gün sayısı, poliklinik kısmı için muayene edilen hasta sayısı, ameliyathane için ameliyat edilen hasta sayısı. -Nakliye işletmesi, ton*kilometre. -Yolcu taşıma işletmesi, yolcu*kilometre. -Üretim bölümü, üretim miktarı, makine saatleri, direkt işçilik saatleri, ilk madde tüketim miktarı, direkt ilk madde ve malzeme giderleri, direkt işçilik giderleri, v.b. -Bakım onarım bölümü, bakım onarım işçilik saatleri, bakım ve onarım yapılan birimlerin iş ölçüleri. -Tahsilat servisi, tahsil edilen alacak tutarı. -Makine, çalışma saati sayısı, üretim miktarı, işlediği ilk madde miktarı. -Otomobil, kilometre sayısı.

İş Hacmi İle İlişkileri Yönünden Giderler İş hacmi ile olan bağlantıları açısından esas itibarıyla 3 ana gruba ayrılır. Sabit, değişken ve karma giderler. 1.Sabit Giderler; faaliyet hacminden bağımsız olarak ortaya çıkan ve kapasite yaratma özelliği bulunan giderlerdir. Özellikleri; a.Kısa dönemde sabittirler,(kısa dönem tanımı) b.İş hacmindeki dalgalanmalar karşısında sabittirler.(kapasite ve amortisman, reklam) Sabit giderler iki gruba ayrılır. 1.Yapısal (bağlayıcı) giderler: faaliyet için gerekli tesisler ve donanım gibi fiziksel bir yapı ile temel bir örgüt ve finansman yapısına sahip olunması amacıyla katlanılan giderlerdir. Amortismanlar, kiralar, bina ve arazi vergileri, sabit tesislerin sigorta primleri ve uzun vadeli borç faizleri ve kilit personelin aylık ve ücretleri bu gruba örnektir.

İşletmenin mevcut yapısına sıkı sıkıya bağlı olduklarından, yapı değişikliklerine gitmeksizin bu giderlerin tutarlarını yönetim kararıyla değiştirmek çok zordur. Bu giderler çalışmaların geçici olarak tümüyle durdurulması halinde bile ortaya çıkmaya devam ederler. 2.Planlanmış (istemli-İhtiyari) Giderler: Her bütçe dönemi içerisinde harcanacak tutarları o dönemin başında üst yönetim tarafından saptanan giderlerdir. Bu giderlerin büyük bir kısmı mevcut satış kapasitesini gelecekte de koruyabilmek yada yeni satışlar sağlamak amacıyla yapılırlar. Grev halinde planlanmış giderler tamamen durdurulabildiği halde yapısal giderlerin aynen devam ettiği görülür. Normal faaliyetini sürdüren bir işletmede maliyet-hacim ilişkileri yönünden yapısal giderlerle planlanmış giderler aynı özellikleri gösterirler ve dolayısıyla bir arada ele alınırlar.

Örnek; A sanayi işletmesinin sabit giderleri amortismanlar, üst yönetici aylıkları, reklam giderleri ve araştırma geliştirme giderleri olmak üzere dört kalemden oluşmaktadır. Amortismanlar 10.000 Üst yönetici aylıkları 20.000 Reklam giderleri 15.000 Araştırma-geliştirme gid. 5.000 Toplam sabit giderler 50.000 Bu işletmenin iş ölçüsü birimi olarak üretim miktarını aldığını ve aylık üretim kapasitesinin de 5.000 adet A mamulü olduğunu varsayalım.

Sabit Giderler

Tabloda; üst yönetici aylıkları ve amortisman giderleri yapısal giderler, reklam giderleri ile araştırma-geliştirme giderleri planlanmış giderlerdir. Değişken Giderler; iş hacmindeki dalgalanmalara paralel olarak değişme gösteren giderlere denir. Faaliyet durduğunda bu giderler kendiliğinden ortadan kalkar. Toplam değişken giderler= Değişme oranı x iş hacmi (adet,kg,v.b.) Örnek;A işletmesinin adet mamul başına değişken gider tutarları aşağıdaki gibidir. İşletmenin aylık üretim kapasitesi 5.000 adettir. Türü Birim Fiyatı Birim mamule kullanılan miktar Değişme oranı İlk madde 5 TL x 2 Kg/adet = 10,0 TL Direkt işçilik 6 TL x 3 Saat/adet = 18,0 TL Enerji gid. 0,5 TL x 3 Kwh/adet = 1,5 TL Ambalaj malz. 2,5 TL x 1 Adet/adet = 2,5 TL Toplam (bir birim malzemenin maliyeti) 32,0 TL Bu durumda toplam değişken giderler 32 x 5.000 = 160.000 TL’dir.

Değişken Giderler

Karma Giderler Karma giderler,sabit ve değişken giderlerin her ikisinin de özelliklerini bünyesinde bulunduran giderlerdir.Yarı değişken giderler ve yarı sabit giderler olmak üzere iki gruba ayrılır. 1-Yarı değişken giderler, iş hacmi sıfır olduğu zaman tamamıyla ortadan kalkmayan ancak iş hacmindeki değişmelere paralel olarak artıp eksilen giderlerdir. İki kısımdan meydana gelmektedirler. Faaliyet durduğu halde ortaya çıkmaya devam eden sabit kısım. Faaliyet hacmiyle orantılı olarak değişme gösteren değişken kısım. Yarı değişken gider= Sabit kısım+Değişken kısım = Sabit kısım+(değişme oranı*işhacmi)

Karma Giderler Örnek; işletmede satış memurlarından her birine aylık 1.000 TL ve ayrıca yaptıkları satışlar üzerinden (satış fiyatı) %2 prim ödenmektedir. İşletmede 10 adet satış memuru çalışmaktadır ve mamul satış fiyatı 100 TL olarak hesaplanmıştır. Bu durumda ; Sabit kısım=1.000 TL x 10 = 10.000 TL Değişken kısım = 100 TL x %2 x satış miktarı’dır. İşletmede hiç satış yapılmadığı durumda satış memurlarının ücretleri 10.000 TL olacak ve yapılan her adet için 100x %2= 2 TL artacaktır.

Satış memur ücretleri =10. 000 + (2x satış miktarı) olacaktır Satış memur ücretleri =10.000 + (2x satış miktarı) olacaktır. Örnek; A işletmesinin yarı değişken giderleri aşağıdaki gibidir. Aylık üretimi 5.000 birimdir. Türü Sabit Kısım Değişken Kısım (Aylık) (değişme Oranı) Endirekt işçilikler 17.000 TL 6 TL /adet Su 2.000 TL 2,5 TL/adet Bakım ve onarım 1.000 TL 1,5 TL /adet Toplam 20.000 TL 10 TL/adet Yarı değişken giderler= 20.000 + (10 x üretim miktarı) Yarı değişken giderler= 20.000 + (10 x 5.000) =70.000 TL’dir

Yarı değişken giderler

2-Yarı Sabit Giderler Yarı Sabit Giderler; Kapasite içerisinde belli aralıklarla sabit kalan, ancak bu aralıklar dışına çıkıldığında sıçramalar gösteren giderlerden meydana gelir. Bu ani sıçramalar nedeniyle, söz konusu giderler sürekli bir fonksiyon yerine ancak kesikli bir fonksiyonla ifade edilebilirler. Bu giderler grafik üzerinde merdiven basamağı görünümü vermeleri nedeniyle basamaklı giderler adıyla da anılırlar.

2-Yarı Sabit Giderler Örnek; A sanayi işletmesinin sekizer saatlik iki posta (vardiya) üzerinden hesaplanmış üretim kapasitesi ayda 5.000 adet mamulden oluşmaktadır. Her bir vardiya için üç ustabaşı çalışmakta ve her bir ustabaşına ayda 3.000 TL ödenmektedir. İki postadan her birinde 2.500 adede kadar üretim yapılabildiğine göre ustabaşıların ücretleri miktara bağlı olarak aşağıdaki gibi olacaktır. Üretim aralığı Ustabaşı sayısı Toplam ustabaşı ücretleri 0-2500 adet 3 9.000 2500-5000 6 18.000

Geniş basamaklı yarı sabit giderler Ustabaşı ücretleri

Grafikte ifade edilen mamul üretimin bir biriminin satış fiyatının 10 TL olduğunu durumda; Üretim birimi Giderler hasılat kar 1.000 adet 9.000 TL 10.000 1.000 TL 2.000 adet 9.000 TL 20.000 11.000 TL 3.000 adet 18.000 TL 30.000 12.000 TL 4.000 adet 18.000 TL 40.000 22.000 TL olur. Örnek;A sanayi işletmesinde üretilen her birim denetime tabi tutulmakta ve bir işçi 1 ayda 500 adet mamulü elden geçirebilmektedir.Kalite kontrol elemanlarının aylık ücretleri 1.500 TL’dir.

(X) (Y) Üretim Aralığı Kalite Kontrolcü Sayısı Kalite Kontrol Giderleri 0-500 1 * 1.500= 1.500 TL 500-1.000 2 * 1.500= 3.000 TL 1.000-1.500 3 * 1.500= 4.500 TL 1.500-2.000 4 * 1.500= 6.000 TL 2.000-2.500 5 * 1.500= 7.500 TL 2.500-3.000 6 * 1.500= 9.000 TL 3.000-3.500 7 10.500 TL 3.500-4.000 8 12.000 TL 4.000-4.500 9 13.500 TL 4.500-5.000 10 *1.500= 15.000 TL

Dar basamaklı yarı sabit giderler Kalite kontrol giderleri

Kalite kontrol giderleri grafikte görüldüğü gibi 10 basamaktan oluşmaktadır. Her basamaktaki ilk kontrol edilen mamul birim maliyeti yüksek, son kontrol edilen birim maliyeti ise basamaktaki ilk mamul maliyetine göre daha düşük olmaktadır. Yani; 500 birim üretildiğinde toplam maliyet 1500 TL birim sabit maliyet TL’dir. 501 birim üretildiğinde ise toplam maliyet 3.000 TL olduğundan birim sabit maliyet 501 adet için (3.000/501=5,98 TL) 750 birim için 4 TL 1.000 birim için ise 3 TL olmaktadır.

Değişken gider=Değişme oranı x iş hacmi dir Değişken gider=Değişme oranı x iş hacmi dir. İse; Yarı sabit gider için değişme oranını hesaplamak için her iki parametrede meydana gelen değişimleri birbirine oranlarız. Eğilim(Değişim oranı)= y2-y1 =15.000-7.500= 7.500 = 3 TL/birim ------ ---------------- -------- x2-x1 5.000-2.500 2.500 Buradan ilgili örnekle ilgili formülümüz; Kontrol Giderleri = 3 TL x Üretim miktarı olur. Bu denklem aracılığı ile yapılacak hesaplamalarda bir miktar hata payı söz konusudur.

Ancak bahsettiğimiz bu hata hiçbir zaman 1 Ancak bahsettiğimiz bu hata hiçbir zaman 1.500 TL’nin üzerine çıkmayacak ve gerçek kesikli fonksiyonun, yaklaşık sürekli fonksiyona teğet olduğu noktalarda sıfıra inecektir. Bu örneğimizle ilgili hata payı ortalaması= En düşük hata payı + en yüksek hata payı/2= 0+1.500/2=750 TL’lık bir hata payı bulunacaktır.

Toplam Maliyet Fonksiyonu Toplam Maliyet= Değişken Gider+Sabit Gider+Yarı Değişken Gider+Yarı Sabit Gider TM=ax+b olur buradaki parametrelerin açıklaması a= değişken giderlere ait değişme oranı ile yarı değişken giderlerin değişken kısmının değişme oranı ve ayrıca değişken gider olarak düşünülen yarı sabit giderlerin yaklaşık değişme oranı toplamından oluşur. Buradan ax toplam değişken maliyet olarak anılır. b= sabit giderler, yarı değişken giderlerin sabit kısmı ile sabit gider olarak kabul edilen yarı sabit giderlerin toplanması ile oluşur.

Örnek; Tek tür mamul üreten A işletmesinin iş ölçüsü üretim miktarıdır ve aylık üretim kapasitesi 5.000 adet/mamuldür. a)Değişken giderler: Türü Değişme Oranı İlk madde 10,00 TL Direkt işçilik 18,00 TL Enerji giderleri 1,50 TL Ambalaj malzemesi 2,50 TL a1 = 32,00 TL/adet b)Sabit giderler: Türü Aylık Tutarı Amortismanlar 10.000TL Üst yönetici aylıkları 20.000TL Reklam giderleri 15.000TL Araştırma-geliştirme giderleri 5.000TL b1= 50.000 TL

c)Karma giderler: ca- Yarı değişken giderler: Türü Aylık Sabit Tutarı Değişme Oranı Endirekt işçilik 17.000 TL 6,00TL/adet Su 2.000 TL 2,50 TL/adet Bakım ve onarım 1.000 TL 1,50 TL/adet b2= 20.000 TL a2= 10,00TL/adet cb- Yarı sabit giderler: Ustabaşı ücretleri 18.000 TL ------- Kalite kontrol giderleri ------ 3,00 TL/adet b3= 18.000 TL a3= 3,00TL/adet

Toplam Maliyet Fonksiyonu TM=ax+b toplam maliyet fonksiyonu olduğundan a=a1+a2+a3 a=32+10+3 a=45 TL/adet B=b1+b2+b3 b=50.000+20000+18000 b= 88.000 TM= 45x + 88.000 fonksiyonu 5.000 adet üretim için; 45(5.000)+88.000 =313.000 TL olur.

Toplam Maliyet Grafiği

Birim Maliyet Fonksiyonu Birim Maliyet; toplam maliyetin iş hacmine bölünmesiyle bulunur. BM=a+(b/x) olur. Bir önceki sayfadaki grafikteki; 5.000 birim için toplam maliyet 313.000 TL = 88.000+ (45x5.000) 4.000 birim için toplam maliyet 268.000 TL = 88.000+ (45x4.000) 3.000 birim için toplam maliyet 223.000 TL = 88.000+ (45x3.000) 2.000 birim için toplam maliyet 178.000 TL = 88.000+ (45x2.000) 1.000 birim için toplam maliyet 133.000 TL = 88.000+ (45x1.000) olarak hesaplanmıştı buradan birim maliyeti aşağıdaki gibi hesaplarız;

Birim Maliyet Fonksiyonu 313.000/5.000= 62,60 TL 268.000/4.000= 67,00 TL 223.000/3.000= 74,33 TL 178.000/2.000= 89,00 TL 133.000/1.000=133,00 TL Bir başka ifade ile bu işletmenin Toplam maliyet fonksiyonu 45x+88.000 idi. Buradan birim maliyet; 45+(88.000/5.000) =45+17,6=62,6 TL’dir.

Bir başka ifade ile bu işletmenin toplam maliyet fonksiyonu 45x+88 Bir başka ifade ile bu işletmenin toplam maliyet fonksiyonu 45x+88.000 TL idi.Buradan birim maliyet; 45+(88.000/5.000)= 62,60 TL 45+ (88.000/4.000)= 67,00 TL 45+(88.000/3.000)= 74,33 TL 45+(88.000/2.000)= 89,00 TL 45+(88.000/1.000)= 133,00 TL olur. Toplam maliyet fonksiyonundaki 88.000 TL aylık sabit gider toplamıdır. Yıllık toplam maliyet fonksiyonu bu durumda TM=45x+(88.000x12) TM= 45x+1.056.000 TL olur.

Birim Maliyet Grafiği

Kaynak : Prf. Dr. Kamil Büyükmirza Maliyet ve Yönetim Muhasebesi Tekdüzene Uygun Bir Sistem Yaklaşımı Gazi Kitabevi