DÜNYA'NIN KATMANLARI M. Kayhan SARI 9/A 456

DÜNYA'NIN İÇİ NEYE BENZİYOR? (DÜNYA'NIN KATMANLARI) Bilim adamları, Dünya'nın 4,6 milyar yıl önce oluştuğuna inanıyorlar. O zamandan bu yana, gezegenimizin dış yüzeyi değişik süreçlerin etkisiyle biçimlenmiştir. Başlangıçta çok sıcak olan Dünya'nın yüzeyinin, ergimiş kayaların oluşturduğu bir denizle kaplı olduğu, yaklaşık 4 milyar yıl önce soğumaya ve farklı katmanlara ayrılmaya başladığı düşünülüyor. En ağır maddeler içe doğru çökerek çekirdeği, yani, Dünya'nın hala sıcak çok sıcak olan merkezini; daha düşük yoğunluktaki maddeler ise çekirdeğin çevresindeki katmanları oluşturdu. Yüzeydeki ergimiş maddelerin yeterince soğuması sonucunda bilim adamlarının, çok sayıda yanardağla kaplı olduğunu düşündükleri katı kabuk meydana geldi. İlk kıtalar, büyük olasılıkla, yanardağlardan püskürerek yüzeyi kaplamış, soğumuş ve yerkabuğunu kalınlaştırmış olan ergimiş kayalardan oluşuyordu. Okyanuslar ise, yanardağlardan püsküren gazların soğumakta olan yüzeyle temas ederek yoğunlaşması sonucunda oluşan küçük su damlacıklarının alçak düzeyli yerlerde birikmesiyle ortaya çıkmış olabilir. Dünya'nın ilk atmosferi de büyük olasılıkla bu volkanik gazlardan oluşuyordu.

Dünya'nın katmanları: Atmosfer (Gaz Katmanı) Hidrosfer (Su Katmanı) Litosfer (Taşküre) Okyanusal Kabuk Kıtasal Kabuk Pirosfer (Manto) Alt Manto Üst Manto Barisfer (Çekirdek) Dış Çekirdek İç Çekirdek

Hidrosfer: Gezegenimizde bulunan tüm okyanus, deniz, göl ve su kaynaklarının bütününe Su Küre veya Hidrosfer denir. Hidrosfer yeryüzünün %71' ini kaplar. Hidrosferin %96'sını sular %3'ünü buzullar ve %1'ini de yer altı suları kapsar. Atmosferik şartlar, suyun kimyasal bileşimi, Güneş'in Dünya'ya olan uzaklığı ve diğer tüm uygun şartlar suyun üç değişik halde yani; katı, sıvı ve gaz halinde bulunmasını sağlar. Dünya'nın günlük hava sistemlerini ve uzun dönemde iklimini düzenlemede yardımcı olur. 6371 km yarıçapına sahip olan yerküre, dıştan içe doğru; yerkabuğu, manto ve çekirdek olarak adlandırılan katmanlardan oluşur. Manto kendi arasında alt ve üst manto, çekirdek ise iç ve dış çekirdek olmak üzere ikiye ayrılır. Okyanuslardan havaya su buharı yükselir. Bu daha sonra kar, yağmur ve dolu olarak geri döner. Ayrıca, besin ve enerji kaynağı olarak gereksinim duyduğumuz gibi onları ulaşım, boş zamanımızı değerlendirme ve atıklarımızdan kurtulma gibi pek çok amaçla kullanırız.

Litosfer: Manto(Magma): Litosfer adı verilen Taşküre, yerkabuğu ve Üst Manto'nun katı bölümünden oluşur. Litosfer'in altında ise Üst Manto'nun akışkan bölgesi alan Magma yer alır. Litosferin kalınlığı ortalama 70-100 km. arasındadır. Yerkabuğu, kendisi gibi katı olan ve daha çok manto kayaçlarının baskın olduğu katı nitelikli Litosfer'in üzerine yerleşmiştir. Yerin en dış katmanı olan yerkabuğu karalarda 30-70 kilometreyi bulurken, okyanuslarda bu kalınlık 6 kilometreye kadar inmektedir. Kimyasal ve minerolojik bakımdan iki kayaç grubundan oluşmuştur. Granit, kumtaşı ve kireçtaşı gibi alüminyum oksit silisyum oksit yönünden zengin kayaçlar birinci grubu, demir oksit ve magnezyum oksit yönünden zengin bazalt cinsinden kayaçlar ise ikinci grubu oluşturur. Karasal nitelikli yer kabuğunda her ikisi de bulunurken, okyanus altında ise sadece ikinci grup kayaçlar vardır. Bu nedenle günümüz yerbilimlerinde yerkabuğu "okyanusal" ve "kıtasal" olmak üzere ikiye ayrılmaktadır. Si ve al yönünden zengin olduğu için Litosfer'e "SiAl" de denmektedir. Litosfer'in hemen altında bulunan manto bölümü astenosfer (ateşküre) adını alır. Astenosfer yaklaşık 100 km. kalınlıktadır ve kısmen ergimiş kayalardan oluşur. Manto katmanının sıcaklığı çekirdeğe yakın yerlerde 40000C ile astenosferin üst bölümünde 10000C arasında değişir. Üst manto 700 km. alt manto ise 2900 km'ye kadar derindir. Manto hareketlidir, ancak çok sıcak olduğundan hareketini çok yavaş sürdürür. Büyük oranda demir, kalsiyum ve magnezyum içerir.

Çekirdek: Yeryüzünün en içteki katmanıdır. Derinliği 2900-6370 km. arasındadır. İç ve Dış çekirdek olmak üzere ikiye ayrılır. Dış çekirdek, ergimiş halde olduğu düşünülen demir ve nikelden oluşur. Bu katmanda sıcaklık 55000C ye kadar yükselebilir. Yer manyetik alanının kaynağıdır. İç çekirdekte sıcaklık 60000C den daha yüksek olabilir. Üzerindeki diğer katmanların yarattığı büyük basınç nedeniyle katı durumdadır. Bilim adamları, iç çekirdeğin temel olarak demirden oluştuğunu düşünüyorlar.

KAYNAKÇA http://www.deprempark.com/dunya.asp Ortaöğretim Coğrafya 9