İSLAMİYET ÖNCESİ TÜRK EDEBİYATI (DESTANLAR DÖNEMİ) Törene sıkı sarıl oğul kökünden kopma! Soyundan başkasına inanma hiç unutma!

Din törenlerinde doğmuş, din dışı törenlerde gelişmiştir. SÖZLÜ TÜRK EDEBİYATI (DESTANLAR DÖNEMİ) Din törenlerinde doğmuş, din dışı törenlerde gelişmiştir. Şiir söyleyen kişilere “ozan, kam, baksı, şaman” denilir. Bu dönemde “sav, sagu, koşuk, destan” nazım şekilleri görülür. Şiirde “yarım uyak, hece ölçüsü, dörtlükler” kullanılmış. Yalın bir dil kullanılmıştır, dil yabancı etkilerden uzaktır. Kutsal sayılan “Yak” adlı öküzün senede bir kere sürek avıyla avlanması törenine “SIĞIR ŞÖLENİ” denir. Kutsal sayılan hayvanların kurban edildiği törenlere “ŞÖLEN” denir. Ölen bir kahramanın ardından düzenlenen yas törenlerine “YUĞ” denir. Ö n e m l i Ö z e l l i k l e r i

İSLAMİYET ÖNCESİ NAZIM ŞEKİLLERİ KOŞUK: Dörtlüklerle söylenen nazım şekilleridir. Yiğitlik, aşk, tabiat gibi konular işlenir. Hece ölçüsü ve dörtlükler halinde söylenir. Kopuz eşliğinde söylenir. İlk koşuk örneklerine “Divan-ı Lügat-it Türk” te rastlanır. Halk edebiyatında “Koşma” Divan edebiyatında “Gazel”in karşılığıdır. ÖRNEK: Türlük çeçek yarıldı Rengarenk çiçekler açıldı Barçın yadım kerildi İpek yaygılar serildi Uçmakyeri körüldi Cennet yeri görüldü Tumluk yana kelgüsüz Soğuklar artık gelmez

SAGU: “Yuğ” adı verilen ölüm törenlerinde devlet büyükleri- nin ya da kahramanların ölümü üzerine duyulan acı- yı dile getirmek için söylenen şiirler. Halk edebiyatında “Ağıt”, Divan edebiyatında “Mer- siye” denir. ÖRNEK: Ulaşıp eren börleyü Yiğitler kurt gibi uluyor Yırtıp yaka urlayu Çığlıklara yaka yırtıyor Sıkrıp üni yırlayu Islıkla çağrışıyor Sıgtap közi örtülür Gözler yaşla örtülür.

SAV: DESTAN: Kısa ve özlü sözlerdir. Türk edebiyatının ilk atasözleridir. ÖRNEKLER: Kişi alası içtin, yılkı alası taştın. Yir basruku tag, budun basruku beg DESTAN: Bir ulusun yaşayışını yakından ilgilendiren savaş, göç, kıtlık gibi olayları yiğitlik ve olağanüstülükle anlatan manzum öyküler. Oluşumlarına göre 2 ye ayrılır.

TÜRK EDEBİYATI DOĞAL DESTANLARI SAKA DESTANLARI: 1- ALP ER TUNGA DESTANI: Alp Er Tunga’nın İran’la yaptığı savaşlar anlatılır 2- ŞU DESTANI: Büyük İskender ve Şu arasındaki savaş anlatılır. HUN DESTANI: OĞUZ KAĞAN DESTANI: Oğuz Kağan’ın (Mete) kahramanlıkları ve Orta Asya Türk birliğini kurması anlatılır. GÖK-TÜRK DESTANLARI: 1- BOZKURT DESTANI: Türklerin dişi bir kurttan türemeleri anlatılır. 2- ERGENEKON DESTANI: Gök-Türk’lerin Ergenekon’ a gelişleri, burada çoğalmaları ve demir dağı eriterek buradan çıkmaları anlatılır. Finlilerin “Kalevala” destanına çok benzer. UYGUR DESTANLARI: 1- TÜREYİŞ DESTANI: Uygur hükümdarının kızlarını kutsal sayılan “Kurt”la evlendirmesini ve Türklerin çoğalmasını anlatır. 2- GÖÇ DESTANI: Türklerin, Kutsal Taşı Çinlilere vermesi üzerine yaşanan kıtlık ve bu nedenle yapılan göç anlatılır.

DÜNYA EDEBİYATI DOĞAL DESTANLARI ÜLKE ESERİN ADI KONUSU YUNAN FARS (İRAN) FİN SÜMER İNGİLİZ HİNT İSPANYOL FRANSIZ ALMAN JAPON RUS İLİYADA ve ODYSSEİA ŞEHNAME KALEVALA GILGAMIŞ BOEWULF MAHABARATA CİD CHANSON de ROLAND NİBULENGEN ŞİNTO İGOR TRUVA FİLMİ İran-Turan mücadelelerini,Rüstem’in yiğit- Liklerini, İskender’in İran’ı fethi anlatılır. Doğaya karşı savaşan Finlilerin erdemlerini bilgeliklerini anlatır. -------------------------------- Yiğit Boewulf ve arkadaşlarının bir cana- varla mücadelesi anlatılır. Kaurava’nın Pandallarla yaptığı savaşı, Krişna ve Arcuna’nın kahramanlıklarını an. Ulusal kahramanları Rodrigo’nun 11.yy.da Araplarla mücadelesi anlatılır. Charlemagne döneminde Müslümanlarla yapılan savaşları anlatır. 5.yy’da yapılan Hun-Alman savaşlarını anlatır. --------------------------------- 12.yy’da Kıpçak’larla Rusların yaptığı savaş- ları anlatır.

TÜRK EDEBİYATI YAPMA DESTANLARI ESERİN YAZARI ESERİN ADI NAZIM HİKMET FAZIL HÜSNÜ DAĞLARCA MEHMET AKİF ERSOY GÜLTEN AKIN ATİLLA İLHAN KUVAYİ MİLLİYE ÜÇ ŞEHİTLER ÇANAKKALE ŞEHİTLERİNE MARAŞ’IN VE ÖKKEŞ’İN DESTANI CABBAROĞLU MEHMET

DÜNYA EDEBİYATI YAPMA DESTANLARI YAZARI ADI ÜLKE KONU Aeneis’in Roma’yı kurmasını anlatır. Hıristiyan-Müslüman savaşını anlatır. I.Haçlı seferinde Kudüs’ün alınışını anlatır. Adem ve Havva’nın yeryüzüne iniş- lerini anlatır. Öteki dünyada Dante’nin yaptığı 7 Günlük seyahat anlatılır. 16. yüzyıldaki din ve mezhep savaş ları anlatılır. VİRGİLİUS ARİOSTO TASSO MİLTON DANTE VOLTAİRE ANEİS ÇILGIN ORLANDO KURTARILMIŞ KUDÜS KAYBOLMUŞ CENNET İLAHİ KOMEDYA HENRİADE LATİN İTALYAN İNGİLİZ FRANSIZ

YAZILI EDEBİYAT DÖNEMİ Dönemin ürünleri Gök-Türkçe ve Uygurca ile verilmiş. Hem halk dili hem de sanatlı söylev dili kullanılmış. Hem dini hem dindışı ürünler verilmiş. Bazı savlar ve destanlar yazıya geçirilmiş. Uygurca yazılan eserlerde yabancı etkiler görülür. Dönemin en önemli ürünü “Orhun Yazıtları”dır. Ö n e m l i Ö z e l l i k l e r i

GÖK-TÜRK YAZITLARI Türk adının, Türk milletinin isminin geçtiği ilk Türkçe metin. İlk Türk tarihi. Taşlar üzerine kazınmış tarih. Türk devlet adamlarının millete hesap vermesi, milletle hesaplaşması. Türk nizamının, Türk töresinin, Türk medeniyetinin, yüksek Türk kül- türünün büyük vesikası. Türk edebiyatının ilk şaheseri, Türk hitabet san’atının erişilmez şaheseri. Hükümdarane eda ve ihtişamlı hitap tarzı. Yalın ve keskin üslup. Türk yazı dilinin ilk fakat muhteşem örneği. Dil yabancı etkilerden uzaktır. Aliterasyon sanatı görülür. Cüveyni “Tarih-i Cihan Kuşa” adlı eserinde ilk defa bu eserlerden bahsetmiş Bilim dünyasına ilk kez İsveçli subay “Strahlenberg” tanıtmış. ilk kez Danimarkalı bilgin “Thomsen” okumuştur. Bu anıtların yazarı “Yuluğ Tiğin” dir. Yazıtlar Göktürk lehçesiyle yazılmıştır. 38 harften oluşur ( 4’ü sesli, 26’sı sessiz, 8’i bitişik)

Bu Yazıtların En Önemlileri Şunlardır: TONYUKUK ANITI: (720) Göktürklerin dört kağanına vezirlik eden “Bilge Tonyukuk” tarafından kendi adına yazdırılmıştır. KÜLTİGİN ANITI: (732) Bilge Kağan tarafından ölen kardeşi Kül Tigin adına diktirilmiştir. Yolug Tigin tarafından Bilge Kağan ağzından yazılmıştır. BİLGE KAĞAN ANITI: (735) Bilge Kağan kendi adına bu anıtı yaptırmıştır. Yolug Tigin yazmıştır. Bu anıtlarda: Bilge Tonyukuk’un yaşamöyküsü, Türklerin bilgili devlet adamlarının yönetiminde önceleri mutlu yaşadıkları, daha sonra gelen kağanlar zamanında “töre”nin bozul- duğu, milletin kötü durumlara itilerek açlık ve acılara sürüklendiği, Çin egemenliği altına girdiği, İlteriş Kağan önderliğinde bağımsızlıklarını kazandıkları, Çinlilerin Türklere oynadığı oyunlar hakkında bilgiler verilir.

UYGUR METİNLERİ Uygurların başkenti Turfan şehrinde yapılan kazılar sonucu ele geçen, deriler üzerine yazılmış dini metinlerdir. Uygur Lehçesi’yle yazılmışlardır.( 3’ü sesli, 11’i sessiz 14 harften oluşur.) Çok sayıda olan bu metinlerin en önemlisi “Altun Yaruk Hikayesi”dir. Bu metinde “Mani” dinine ait dualar, efsaneler, ilahiler vardır. Budizmin kutsal kitabıdır.

GEÇİŞ DÖNEMİ Göçebe uygarlıktan, yerleşik uygarlığa geçiş. Yönetimde saray sisteminin benimsenmesi. İslamiyeti kabulleniş. Türk ulusunun fikri, edebi, ideolojik yaşamı üzerinde büyük değişiklikler yapar. Bu değişikliklerin en büyüğü edebiyatta meydana gelir. Medrese eğitiminin ve yönetim şeklinin tabi sonucu olarak Arapça ve Farsça sözcükler hızla dilimize girmeye başlar. Medreselere giden Türk aydınları Arapça ve Farsça öğrenmişler. Bu dilleri öğrenerek devletin bazı kademelerinde görev alan bu şahıslar o dönemin “Aydın” sınıfını oluşturmuş- lardır. Arap ve Acem edebiyatlarını inceleme fırsatı bulan aydınlar, bu edebiyatlardan etkile- nerek “yeni tarz” eserler vermeye başlamışlar. Bu eserler incelendiğinde hem “İslamiyet Ön- cesi Türk Edebiyatı”na hem de Arap ve Acem edebiyatlarına ait izler görülür. Bu eserler şekil ve muhteve bakımından XIII. yy. dan itibaren karşımıza çıkacak olan “Divan Edebiyatı”nın habercisidir. Bu döneme geçiş dönemi diyebiliriz. Bu dönemin ürünü olan ilk İslami Türk eserlerini şöyle sıralayabiliriz:

(MUTLULUK VEREN BİLGİ) KUTADGU BİLİG (MUTLULUK VEREN BİLGİ) Manzum olarak Mesnevi nazım biçimiyle aruz ölçüsünün “feulün, feulün, feulün, feul” kalıbıyla “YUSUF HAS HACİP” tarafından yazılmıştır. Karahanlı hükümdarı Tabgaç Buğra Han’a sunulmuştur. 6645 beyitten oluşan eser Firdevsi’nin “Şehname”sine benzer. Didaktik bir tarda yazılmıştır. Bu yapıt bir “Başlangıç” bölümünden sonra alegorik dört kişi arasındaki olaylar, konuşmalar ve yazışmalardan oluşur. Yusuf ağzıyla kendi sosyal ve politik düşünce- lerini yansıtır. Eserde 173 yerde, İslamlık öncesi şiir geleneğinin uzantısı olan, “dörtlük-maniler vardır. Yapıtın alegorik ( temsili) olması şundandır:

Eserdeki dört kişi, dört düşünceyi temsil eder Kün-doğdı adlı hükümdar yasa ve düzeni Aytoldı adlı vezir egemenlik ve mutluluğu Öğdülmüş (Aytoldı’nın oğlu) aklı ve bilimi Odgurmuş kanaat ve yalnızlığı Eserde: din, devlet yönetimi, ahlak, iyilik, çocuk eğitimi, aile, mutluluk, ilmin önemi… gibi konularda bilgi verilmiştir. Türk şiirine özgü dörtlükler, cinaslar da bulunur. Hakaniye Lehçesi’yle yazılmıştır.

(TÜRK DİLLERİ SÖZLÜĞÜ) DİVAN-I LÜGATİ’T TÜRK (TÜRK DİLLERİ SÖZLÜĞÜ) “KAŞGARLI MAHMUT” tarafından Araplara Türkçeyi öğretmek, Türkçenin Arapça dan daha üstün bir dil olduğunu kanıtlamak için yazılmış. Türk dillerinin sözlüğü, ilk dilbilgisi kitabı sayılır. Eserde 7500 kelimenin Türkçe karşılığı verilmiştir. Eserde sözcükler ve örnek tümceler Türkçe, bu sözcüklerin açıklaması Arapça’dır. Eser bir sözlük olaktan başka; devrin siyasi, sosyolojik ve kültürel yapısı, folklör özellikleri hakkında aydınlatıcı bilgiler vermektedir. İslamiyet öncesi edebiyata ait birçok örneği içine alıp unutulmasını önlediği için Türk kültürünün temel eserlerinden biridir. Sözlü döneme ait birçok eser bu kitapta yer alır. O döneme ait bir de harita vardır. www.edebiyatogretmeni.net

ATABET-ÜL HAKAYIK (HAKİKATLERİN EŞİĞİ) “EDİP AHMET YÜKNEKİ” tarafından yazılmıştır. Manzum olan yapıt aruz ölçüsünün “feulün, feulün, feulün, feul” kalıbıyla yazılmıştır. Eserin konu başlıkları Arapça’dır. Eserde ayet ve hadislere de yer verilmiştir. Didaktik olan eserde Türk töreleriyle İslam inanç ve düşünceleri yapıtın dokusuna ustaca işlenmiştir. Eserde; bilginin önemi, dindarlığın, iyi kalpli ve güzel ahlaklı olmanın faziletleri hakkında bilgi verilir. Eserin giriş kısmı ( Allah’ın, Peygamber’in, Dört Halife’nin övüldüğü) gazel biçiminde kafiyelenmiş 46 beyitten oluşur. Eserde asıl konuyu anlatan bölüm “mani” biçiminde kafiyelenmiştir ve 101 dörtlük- ten oluşur. Yapıtın başlangıç bölümünde üç manzume vardır: Birincisi: Münacaat ve Naat İkincisi: Yapıtın sunulduğu “Emir” için methiye Üçüncüsü: Kitabın yazılış nedeni

DİVAN-I HİKMET (HİKMETLER KİTABI) Türkler arasında ilk tarikatı kuran ( Yesviye) Hoca Ahmet tarafından yazılmıştır. Eserin nazım birimi dörtlüktür ve eser hece vezniyle yazılmıştır. Koşma nazım biçimiyle yazılmış. “Hikmet” adını taşıyan bu şiirlerde: Yeseviye tarikatının görüşleri, özellikleri; tasavvufun hikmetleri, güzel ahlak, nefsin terbiyesi, insanın kıymeti gibi konu- larda bilgi verilir. Didaktik olan eser Dini Tasavvufi Türk edebiyatının ilk örneğidir. 63 yaşına geldiğinde yerin altına bir hücre yaptırmış ve ölünceye kadar burada kalmıştır. Bunu yapmasının sebebi Peygamber Efendimizin 63 yaşında ölmesidir. Gazel ve mesnevi tarzında yazılmış bölümler de vardır. Başta Yunus Emre olmak üzere, birçok tasavvuf şairini etkilemiştir.

ŞECERE-İ ENSAB: ELKEŞŞAF: MUKADDİMETÜL EDEP: Türk ve İslam büyüklerinin soylarının anlatıldığı bir eserdir. Fahrettin Mübarekşah tarafından yazılmıştır. ELKEŞŞAF: Devrin en büyük ve en güzel tefsir kitabıdır. Zemahşeri tarafından yazılmıştır. MUKADDİMETÜL EDEP: Lügat kitabıdır.

İSLAMİ DÖNEM TÜRK DESTANLARI SATUK BUĞRA HAN DESTANI MANAS DESTANI Müslüman olan ilk Türk devletini kuran Satuk Buğra Han’ın hayatını anlatır. Eski Türk destanlarındaki motifler islami anla- yışla değiştirilmiş, kafirlerle savaş başlamıştır. Menkıbelere göre düşmana uzatıldığında kırk adım uzayan ve ateş çıkaran bir kılıcı vardır. Manas adlı kahramanın kafirlerle savaşı anlatılır. Dünyanın en büyük destanıdır. (500.000 beyit) Manas doğduğunda bazı olağanüstü güçlere sahiptir. Büyüyünce Kırgız bağımsızlık savaşının önderi olur CENGİZNAME BATTALNAME Moğol hükümdarı Cengiz’ in hayatını ve sa- vaşlarını anlatır. Hikaye Türk tarihi gibi anlatıldığından belge niteliğindedir. Destanın kahramanı Türkler arasında Battal Gazi diye bilinen bir Arap savaşçısıdır. Emevilerle Hıristiyanların savaşı anlatılır DANİŞMENDNAME KÖROĞLU DESTANI Bu eserde hikaye edilen olayların tarihi ger- çeklere uygun olması; adı geçen kahramanla- rın tarihi şahsiyetler oluşu ve adı geçen coğ- rafyaların Anadolu coğrafyasına uygunluğu dolayısıyla bu eser Türk edebiyatında uzun müddet bir tarih kitabı olarak karşılanmıştır Anadolu’nun fethini ve bu mücadelenin kah- ramanlarını anlatır. Anadolu’da yaratılmış bir destandır. Asıl adı Ruşen’ dir. Bolu Bey’ i tarafından babası kör edilir. Ruşen babasının intikamını alır.

HAZIRLAYAN: BAZEN SESİNİ DUYURABİLMEN İÇİN SUSMAN GEREKİR