İNSAN SAĞLIĞINI TEHDİT EDEN CANLILAR UZM.ABDULLAH YILMAZ ZİRAAT YÜKSEK MÜHENDİSİ ANKARA ZİRAİ MÜCADELE MERKEZ ARAŞTIRMA ENSTİTÜSÜ

Pek çok hayvan ve insan hastalığının nedeni, böcekler ve kemirgenler tarafından taşınan organizmalardır.

Haşere mücadelesinin önemini, tarih boyunca sıtma, veba gibi haşerelerin taşıdıkları hastalıklardan dolayı, hayatını kaybeden milyonlarca insan ve kaybolan medeniyetler yeterince açıklamaktadır.

Dolayısıyla haşere mücadelesi, 6 milyarı aşan dünya nüfusunun beslenmesi, giyimi ve korunması için kaçınılmazdır.

Yerel Yönetimlerin üzerinde durdukları; uçan ve yürüyen haşereler, sıklıkla karşılaşılan fare türleri ile mücadeledir

Söz konusu bu vektörlerle mücadele de, ülkemizde bilinçli veya bilinçsiz olarak kullanılan çeşitli mücadele yöntemleri mevcuttur, Oysa, bu vektörler ile mücadele, halkın sağlığını doğrudan ilgilendiren son derece ciddi bir iştir.

bu dersimizin konusu, Halk sağlığının korunması kapsamında mücadele edilen zararlılardan Simulium, bit, pire, tahtakurusu, örümcek, kırkayak, akrep, karınca,yılan gibi insanlarla ortak yaşam alanı paylaşan canlılardır.

Tahta kurusu (Cimex lectularius) Vücut büyüklükleri 3-6 mm, üstten basık, oval yapılıdırlar. İnsanların bulundukları her yerde bulunurlar. Kokularıyla tanınabilirler (ekşimsi koku)

Yumurtalarını küçük gruplar halinde bırakırlar, beş nimf dönemi geçirerek 6-8 haftada ergin olurlar. Birinci dönem nimf 1 mm.den biraz daha uzundur. Her nimf döneminde , dönem değiştirmesi için kan emmeye ihtiyaç duyarlar. Hastalık taşıdıkları gözlemlenmemiştir.

Değişik tipteki pülverizatörler ile kalıcı insektisit uygulaması yapılabilir. Özellikle mikrokapsül formülasyonların uzun süreli kalıcı etkisi bulunmaktadır. Duvarla ve tabanlar için 25-50 m2 ye 1 liter sıvı uygulanması DSÖ tarafından tavsiye edilmektedir. Tahtakuruları ile mücadelede bazen tek uygulama yeterli olmayabilir, bu durumlarda ilaçlama tekrar edilmelidir.

Vücut biti (Pediculus humanus) Boyları 2.5-3 mm dir. Ergin dişiler 1 mm oval yumurtalar bırakırlar. Yumurtaları tek tek saç tellerine bırakırlar.

6-8 gün sonra ilk yavru çıkar. 3 gömlek değiştirerek 18-20 gün sonra ergin olurlar. Bitlerin insanlarda kaşıntı ve allerjik reaksiyonlar neden olmaları yanında en önemli zararı hastalık taşımalarıdır. Aşırı bitlenmelerde bir insanda 16000-20000 bit bulunabilir. Bunlar günde ortalama 50 cm küp kan emebilirler.

Bit mücadelesinde ; genel temizlik ve elbise ilaçlaması önemlidir. Ayrıca elbiseler 70 C kaynatılması halinde bitler ölmektedir. Sağlık Bakanlığı ruhsatlı şampuanların kullanılması mücadelede önemli yer tutmaktadır.

insan piresi (Pulex irritans) . Erginleri 0.8-8 mm boyunda , yanlarda kuvvetli olarak basılmış, siyah veya kahverengi tonlarda, deri kitinleşmiştir.

Bırakılan yumurtalardan 4-5 gün sonra larvalar çıkar, Larvalar erginlerin dışlıları ile beslenirler. Döl süreleri hava ve besin durumuna göre 15 gün ila 1 yıl arasında değişir.

Sık sık evinizi elektrik süpürgesi ile temizleyin. Elektrikli süpürge torbalarını dışarıdaki, kısa süre sonra boşaltılacak bir çöp kutusuna atın. İç kısımların ilaçlamasında; halı altları, uyuma yerleri ve yataklar, hayvanların yattığı yerler, tabandaki yarık ve çatlaklar ilaçlanmalıdır. Methoprene (%0.1) ve Pyriproxfen (%0.01) oranında kullanılması larva halindeki pirelerin ergin olmasını engeller.

Uyuz böceği (Sarcoptes scabiei) Yumurtadan 6 bacaklı olarak larvalar çıkar bu döneme larva yada protonimf denir. Bunlar bir dinlenme döneminden sonra sekiz bacaklı nimflere “deutunimf” dönüşürler. Daha sonraki dönemlerine trittonimfe dönüşerek ergin olur.

Bir çok larva, karada yaşayan hayvanların derisini delerek kan veya hemolenf emerler. Bulaşma şekli yataktan, deriden veya elbiseden olabilir.Akarların vücuttaki yaşam süreleri 10-15 günü bulur. Uyuz hastalığında, dişisi insan dersinin kılsız kısımlarında 1 cm uzunluğunda yatay tüneller kazarak uyuz hastalığını meydana getirirler. Kaşıntı, hayvanın deri içerisindeki hareketinden değil, ağızlarından çıkardığı salgıdan dolayıdır.

Mücadelede, akarisit, kremi sürüldükten sonra sıcak su ve bol sabunla yıkanmak gerekir. Bazı durumlarda bütün aile fertlerinin ilaçlanması gerekebilir. Temephos 20g/kg (%2) oranında yatak parçaları ve elbiselerin ilaçlanması yararlı olabilir.

Ev tozu Akarları (Dermatophagoides spp) Ev tozu akarları yatak ve halılardaki oranı 100 akar/g toz dan yüksek olursa astım riski gösterir. 500 akar/g toz akar olursa kronik astım riski meydana gelir.

Ev tozu akarlarını ile mücadelede Entegre Mücadele önemlidir. Halıların kuru olarak temizlenmesi, vakumlu süpürgelere toz ve allerji etkenlerini yok eden filtrelerin yerleştirilmesi, Temizlikte deterjan ve diğer yüzey temizleyici maddelerin kullanılması toz ve allerji etmenlerinin azalmasına neden olur. Canlı akarlar, yatak ve yastıkların, 55C de yıkanmasıyla uzaklaştırılabilirler.

Kullanılacak akarisitler, direkt olarak yataklara, halılara, perdelere ve diğer yumuşak yapıdaki eşyalara uygulanmalıdır. DSÖ tarafından tavsiye edilen Akarisitler: Benzyl benzoate tozu (%5) halılara 60 g /m2 oranında atılabilir. Atılan ilaç 24 saate kadar vakumlamadan bekletilmelidir. Uygulamadan sonra bir yıla kadar koruyuculuk sağlar. Pirimiphos methyl 2 g/m2 oranında halı şampuanı ile birlikte halılara atılabilir.

Güveler (Lepidoptera :Tıneıdea) Elbise güvesi (Tineola biselliella) Kelebeğin vücudu ve kanatları homojen olarak parlak altın renginde, Kelebeğin kanat açıklığı 13 mm, olgun larva 13 mm dir.

Yumurtalarını gıda ortamına yapıştırarak tuttururlar. Larvalar kendilerine bir kokon örerek içerisinde beslenirler. Ağların varlığı ile içerisinde güve olduğu anlaşılmaktadır. Larvalar yün ipek kürk deri gibi materyalleri mobilya döşemelerini yiyerek önemli zararlara neden olurlar.

Uygun olamayan ortamlarda kokon içerisinde 8-24 ay dormant halde kalabilirler. Uygun koşullarda larva dönemi 30-35 günde tamamlanır. Pupa dönemi yazın 8-10 gün. Isıtılan binalarda yılda 3-4 döl, ısıtılmayanlarda 1 döl verir.

Deri Böcekleri (Dermestidae) Deri Böceği :Dermestes lardarius L. Ergin 7-9 mm Olgun larva 11-13 mm Larva sarımsı kahverenkte Vücut kıllarla kaplıdır. Vücut sonunda uzun bir kıl demeti bulunur.

Mayıs veya Haziran aylarında uçarak depo etrafına yumurtalarını bırakırlar. 10-15 günde açılan yumurtalardan çıkan larvalar etraftaki gıdalarla beslenirler. Pupa olmak için gıda ortamı, hatta tahta veya kurşun aksamında delik açarak pupa yeri hazırlarlar. 18-20 C de yumurtadan ergine kadar40-50 gün geçer. Yılda 1-5 döl verir.

Ergin ömrü 1 yıldır. Bu larvalar peynir, et ve salamı besin olarak tercih ederler. Ancak aynı cinse bağlı; Dermestes maculatus türleri deri ve kürk depolarında önemli derecede zarar yapabilirler.

Siyah Halı Böceği (Attagenus piceus) Ergin 3-5 mm Olgun larva 7-8 mm vücut üzeri sert ve koyu kahverengi kıllarla kaplıdır.

Erginler 35-40 gün yaşar. Larva dönemi besin durumuna göre 260-640 gün arasında değişir. Larvalar yün, ipek ve bunlardan imal edilmiş elbise, kürk, deri, kıl, tüy, ölü böcek, kitap, süttozu ile beslenirler. Bu tip eşya ve yiyeceklerin bulunduğu depolarda sık rastlanır.

Gümüş Böceği L. (Lepisma saccharina) Vücut 7-10 mm. Bir dişi 100 kadar yumurta bırakır, hayat devresi bir yılda tamamlanır, erginler 2-3 yıl yaşar. Un fabrikaları ve depoları, kütüphane, ev ve kağıt depolarında sık rastlanan böceklerdendir. Nemli sıcak ve loş yerleri sever , şekerli,unlu maddelerle, kağıt ve kağıt ürünleriyle

Örümcekler (Arachnida) Ev içerisinde köşelerde ve sundurmalarda göz zevkini bozan ağlar örerler, örümcek ağlarının şekilleri türlere göre değişir. Örümcek ağları sürekli temizlenmeli, ayrıca mayıs ayına kadar yapılacak birkaç ilaçlama ile popülasyon önemli ölçüde düşürülebilir

Kulağa kaçanlar (Dermaptera) Forficula spp Genelde nemli ve yağmurlu zamanlarda evlere akın ederler. Bilinenin aksine zararsızdırlar.

Tespih Böcekleri (İsopoda) Armadillo officinalis Bodrumlarda ağaç kabukları altıda rutubetli yerlerde yaşar, kendisini küre şekline getirebilir. Uzunluğu 2 cm kadardır.

Akrepler (Scorpionidea) Akrepler böcek, örümcek, kırkayak tespih böcekleriyle beslenirler. Bazılarının bir yıl kadar açlığa dayandıkları tespit edilmiştir. Kurak yerlerde ve özellikle sıcak bölgelerde bulunurlar.

Mücadelede saklandığı alanların yok edilmesi büyük önem taşır. Pestisitler akreplerin saklandığı klozetler, boru giriş yerleri, tavan araları, bodrum katları gibi yerler, dışarıda taş yığınları, odunluklara uygulanmalıdır. Ayrıca akrep sokmalarından korunmak için yatarken tavandan düşmelere karşı cibinlik kullanılabilir.

D S Ö tarafından Azametifos % 1 Bendiocarb %0,24-0,48 Chlorpyrifos %0,2-0,5 gibi insektisitler tavsiye edilmektedir.

Yaban Arıları (Hymenoptera:Vespidae) Yaban arıları ısırmaları ve insanlarda allerjik reaksiyonlara neden olarak zarar verirler. Yaban arıları ağaç dallarında ve fundalıklarda binaların tavan aralarında veya yer altında yuva yaparlar.

mücadelede bu hayvanları çekici yiyeceklerin su birikintilerinin ortadan kaldırılması önemlidir. Mekanik olarak tuzaklar içerisine çekici yemler konularak arıların buraya girmesi sağlanır girdikleri zaman çıkamazlar.

Kimyasal mücadelede yuvaları direk ilaçlanır. İlaçlamanın; yaban arılarının içeride bulunduğu zaman yapılması çok önemlidir. Dünya Sağlık Örgütü tarafından Alpha-cypermetrin %0,03-0,06 Cypermethrin %0,05-0,2 Deltamethrin %0,03 Permethrin %0,1-0,2 oranlarında insektisitleri tavsiye etmektedir.

Karıncalar (Hymenoptera:Formicidae) İşçilerin eşeysel organları körelmiştir. Kraliçe nin ise eşeysel organları oldukça gelişmiştir. Çiftleşme döneminde kanatlı olmaları ile işçilerden ayrılırlar. Bazıları 15-20 yıl yaşamaktadırlar. Erkekler; işçi ve kraliçeden belirgin olarak ince yapılı olmaları ile ayrılır.

Kraliçe ilk yumurtalarını martta bırakmaya başlar ve ilk yumurtalardan kanatlı eşeysel bireyler oluşur. Mayısta çiftleşme uçuşuna çıkarlar. Daha sonraki yumurtalardan işçiler oluşur. Eylülde yumurta bırakma durur.

Mücadelede yuvalarının tahrip edilmesi, kraliçenin bulunması ve elimine edilmesi önemlidir. Karıncalar kış süresince görüldükleri takdirde, iç mekanlarda yuva yaptıkları düşünülmelidir. Yazın dış mekanlarda yuva yapmayı tercih ederler. Kimyasal olarak; halk sağlığı alanında kullanılan Sağlık Bakanlığından ruhsatlı insektisitlerin kullanılması tavsiye edilmektedir (Deltamethrin, Borik asit).

TEŞEKKÜRLER ABDULLAH YILMAZ