RÜZGARLARIN İŞLEVLERİ ÇÖLLER VE RÜZGARLARIN İŞLEVLERİ Ders-8

ÇÖL VE ÇÖL ÇÖKELLERİ

Kurak alanlar yeryüzünün %30’unu kapsar. İki kurak iklim vardır. -Çöl ve kurak bölgeler -Step veya yarı- kurak bölgeler Jeolojik anlamda Çöl; yılda 25 cm veya daha az yağış, Buharlaşma > yağış

Çöl ve Step alanların yeryüzünde dağılımı

Çöl ve kurak alanların dağılımı ve nedenleri Kurak alanlar üç bölgede toplanmıştır 1- Düşük enlem ve yarı- tropikal alanlar Yüksek basınç ve havanın battığı alanlar. Havanın basınç altında olduğu ve ısındığı alanlar 2- Orta enlem bölgesi Kıtaların iç kesimlerinde bulunur. 3- Yağmur- gölgesi çölleri Egemen rüzgar yolları üzerindeki yüksek dağlar

Düşük enlem bölgelerindeki çölleşmenin nedenleri Sıcak hava ekvator yanında yükselir Hava genişler ve soğur 300 Güney ve kuzey civarında tekrar alçalır - Alçalan hava yukarıdaki hava ve basınç altında kalır Isındığı zaman daha fazla su buharı tutma kapasitesi kazanır ve buharlaşmaya yol açar Bu nem nadiren yağmur olarak düşer

Yağmur gölgesi: Yüksek dağlık bölgeler havadaki nemin çoğu için bir tutucu görevi görür. Yüksek dağlık alanların rüzgarın akış yönüne eğimli alanları böylece kuru hava etkisinde kalır ve çölleşir.

Düşük enlem (yüksek basınç) çölleri Örnek: Sahra çölü- Dünyanın en büyük çölüdür.

Kıyı çölü Örnek: Namibya kıyı çölü

Kutup çölleri Örnek: Antarktika

Orta enlem çölleri: Kıta içitip Kıta içi çölleri 300 ve 500 Kuzey ve Güney enlemleri arasında, yarı- tropikal yüksek basınç bölgelerinin kutup tarafında yer alırlar. Bu çöller okyanuslardan uzak iç drenaj bölgelerindedir ve çok değişken yıllık sıcaklığa sahiptirler ABD’ deki Sonoran çölü buna örnektir.

Kıta içi çöl Örnek: Gobi çölü

Kurak bölgelerdeki jeolojik süreçler -Ayrışma Humid bölgeler kadar etkin değil Fiziksel ayrışma bozuşmamış kayaç ve mineral parçaları üretir Bazı kimyasal ayrışmalar çöl bölgelerinde; Kil, İnce toprak, Oksitlenmiş mineraller oluşturabilir.

Rüzgarlarla taşınma Rüzgarlarla taşınma tipleri -Suspansiyon -Kayma -Dönme -Sıçrama

Saltasyon (sıçrama) Saltasyon- Kum tanelerinin güçlü rüzgarlarla (veya su akımıyla) taşınması. Taneler yerden fazla havalandırılmaz.

Çöl bölgelerindeki sediment tipleri Çöl bölgelerinde çökelen sedimentler üç ana katagoriye ayrılabilir. Rüzgar- Rüzgar etkisiyle taşınan çökeller Alüviyal- Ani akıntılar- sellenmelerle taşınan çökeller (çamur akması- moloz akması vb) Evaporit- Buharlaşma sonucu çökelen materyaller

Kurak bölgelerde suyun etkisi -Zamanın büyük bir bölümü dereler kurudur. -Çöl akıntıları genellikle geçici derelerdir.

Kurak iklim bölgelerinde jeolojik süreçler Çöl yağmurları -Çöllerde bitki örtüsü çok seyrek olduğundan yağışı genellikle yüzeysel akış ve sellenme şeklindedir. -Zayıf entegre olmuş drenaj sistemi vardır ve akarsuların geniş kolları yoktur. -Çöllerdeki erozyonun büyük bir kısmı akarsular tarafından oluşturulur.

Çöllerde geçici olmayan akarsular Kolorado Nehri Nil Nehri -Bir yan kolu olmadan 3000km lik uzunluğa sahiptir. Bu nehirler çöl alanlarının dışındaki yağışın bol olduğu yüksek dağlardan kaynaklanır.

Çöl topografyasının gelişimi İçsel bir drenaja sahiptir Dağların oluşumu ve yükselmesi blok faylanmaya bağlıdır İçsel drenaj bu bölgede -Alüviyal yelpazeler -Bajadalar -Playa ve playa gölleri oluşturur.

Dağ kütlesinin devam eden erozyonu -Havzaları dolduran kırıntı üretir Yerel yüksekliği (rölyefi) azaltır Erozyon sonucu inselberg adı verilen izole tepecikler oluşur.

Çöllerde rüzgar etkisi Sedimentlerin rüzgarlarla taşınması Akarsularla taşınmadan iki farklılığı vardır 1- Rüzgar iri taneleri taşımada akarsulara göre daha az etkilidir 2- Rüzgar akarsular gibi belirli bir kanalda değil daha geniş alanlarda etkisini gösterir.

Rüzgarlarla taşınma mekanizması -Yerdeki taneler Saltasyon- Taneler yüzeyleri boyunca kayar ve sıçrar Kum fırtınaları ile taşınmış kumların %5-20 ‘si bu yolla taşınır -Askılı yük- Sıçrama ile taneler havada askılı olarak kalır.

Rüzgar erozyonu -Rüzgar göreli olarak pek önemli olmayan bir erozyon ajanıdır -Çöllerdeki erozyonun büyük bir kısmı geçici akarsular tarafından gerçekleştirilir Rüzgar erozyonunun mekanizması Deflasyon- Tutturulmamış tanelerin havaya kaldırılması. Deflasyon sığ çukurluklar ve iri çakıl ve blokların bulunduğu bir zemin oluşturur.

Rüzgar erozyonunun mekanizması Abrazyon Ventifakt adı verilen üç yüzeyli düzgün yüzeylere sahip çakıl ve Yardang adı verilen rüzgarlarla oyulmuş sırtlar oluşturur.

Ventifakt- Rüzgarlarla taşınan sedimentlerle aşındırılmış taş vaya kaya

Ventifakt

Yardang- Uzun, rüzgarla aşındırılmış çizgisel sırt

Rüzgar çökelleri Rüzgar bazı bölgelerde önemli yüzey şekilleri oluşturur. İki tip rüzgar çökeli vardır (Çöl kumulları ve Lös) 1- Çöl kumulları (dünler) Kum tepecikleridir Genellikle asimetrik şekillidir. Rüzgara doğru eğimli olan yüzeyi genellikle hafif eğimlidir, ters eğimli yüzeyi kayma yüzeyi olarak tanımlanır.

Kumulların oluşum kriterleri -Derin yeraltısuyu tablası -Çok az bitki örtüsü -Yeterli güçte ve süreklilikte rüzgar -Sıkışmamış küçük tane boyutlu sedimentler Bu faktörler kumulların özel şekillerini belirler.

Kumullar Kumulların çeşitleri Kumullar rüzgarın estiği yöne doğru yavaşça hareket eder. Kumulların çeşitleri Barkan Enine kumul Boyuna kumul Parabolik kumul Yıldız kumulları

Barkan kumulu- Az kum sabit rüzgar yönü

Boyuna kumullar Az sediment desteği. İkiyönlü rüzgar kumullar rüzgara paralel

Enine kumullar Çok fazla kum, oldukça kurak kum, kumullar rüzgar yönüne dik

Parabolik kumlar Çok bol kum, sahil kıyı alanları, gçlükıyı meltemleri

2- Lös Rüzgarlarla taşınmış silt örtüleri Siltlerin kaynağı ya çöller, yada buzul bölgeleridir

DERS BİTTİ!