MESLEKİ OLGUNLUK ÖLÇEĞİ Geliştirenler: Prof. Dr. Yıldız KUZGUN Doç. Dr. Feride BACANLI Mart, 2007

Amacı: Lise öğrencilerinin mesleki olgunluk düzeylerini ölçmeye yardımcı olmak amacıyla hazırlanmıştır. Öğrenci tarafından puanlanıp yorumlanacak şekilde hazırlanmıştır. Psikolojik danışmanların bu ölçekten düşük puan alan öğrencilerle özel olarak ilgilenmeleri ve öğrencilere meslek seçimi konusunda bilgi ve tutumlarını geliştirmeyi amaçlayan bireysel veya grupla psikolojik danışma ve rehberlik yardımı vermeleri gerekir.

Mesleki Olgunluk Super (1957) mesleki gelişim evrelerinin herbiri için bireyden beklenen bazı tutum ve davranışlar tanımlamıştır. Bunlara “mesleki gelişim görevleri” denir. Mesleki gelişim ve mesleki gelişim görevleri “mesleki olgunluk” kavramını ortaya çıkarmıştır.

Super’ e (1957) göre “mesleki olgunluk”, mesleki gelişim derecesinin bir göstergesi olup bireyin çocuklukta fantazi seçim yapma evresinden başlayarak, emekli olup çalışma yaşamından ayrılma kararına kadar süren mesleki gelişim sürecinde varılan yerdir.

Mesleki olgunluk kazanmak ise, her bir mesleki gelişim basamağında tipik ve gerekli problem çözme yaşantıları (mesleki gelişim görevleri) ile karşılaşmak, bir sonraki basamakta karşılaşılacak güçlüklerle baş edebilmek için gerekli olan becerileri edinmek demektir.

Mesleki gelişim kuramcılarının iddia ettikleri gibi eğer meslek gelişimi sistemli, birbirine bağlı, belli evrelerden oluşan bir süreç ise, bireyin nasıl bir olgunlaşma süreci izlediğini, belli bir anda mesleki olgunluğunun derecesini saptamak mümkün olacaktır...

Super’ e göre “Araştırma Evresi”nin ilk gelişim basamağı olan “deneme basamağı” 14-18 (lise) yaşlar arasını kapsar. Bu basamak gelişimin ergenlik dönemine ve öğrenim yaşamında lise yıllarına rastlar. Ülkemizde Lise 1. sınıfı başaran öğrencilerin bir alan/meslek alanını, dersleri seçmeleri, Lise 3. sınıfta ise girmek istedikleri mesleği veya o mesleğe hazırlayan yüksek öğretim programlarını seçmeleri gerekmektedir. Ancak, gençlerin kendilerinden beklenen bu mesleki davranışları yerine getirebilmeleri için, yukarıda da belirtildiği gibi her şeyden önce içinde bulundukları dönemde kendilerinden beklenilen mesleki olgunluk düzeyine ulaşmaları gerekir.

Sonuç olarak... “mesleki olgunluk ölçeği” lise öğrencilerinin mesleki olgunluk düzeylerini, yani onlardan beklenilen gelişim görevlerini ne derece yerine getirdiklerini öğrenmelerine yardımcı olacaktır. Ayrıca, MOÖ’nden elde edilen sonuçlar öğrencilerin mesleki rehberlik ve danışmanlık ihtiyaçlarının saptanmasına da yardımcı olacaktır.

MOÖ’nin Maddelerinin Geliştirilmesi Super (1963), “Deneme Basamağı”ndaki (14- 18 yaş) gençlerin kendilerinden beklenilen mesleki olgunluk düzeyine ulaşabilmeleri için “Bir Mesleki Tercihi Billurlaştırma” mesleki gelişim görevini yerine getirmeleri gerektiğini belirtmektedir. Super ve Overstreet (1960) bu mesleki gelişim görevinin yerine getirilebilmesi için, gencin kazanması gereken ONBİR mesleki tutum ve davranış belirlemişlerdir. MOÖ’nin maddeleri hazırlanırken Kuzgun tarafından bu onbir mesleki tutum ve davranıştan SEKİZİ ile ilgili maddeler geliştirilmiştir. Çünkü, ancak bu tutum ve davranışlardan sadece sekizi bu tür bir ölçekle ölçülebilecek niteliktedir. Geriye kalan üçü başka teknikleri gerektirmektedir.

Aşağıda; “Bir Mesleki Tercihi Billurlaştırma” mesleki gelişim görevine ilişkin 8 mesleki tutum ve davranış ile bunlarla ilgili olarak MOÖ’ nde bulunan maddelerden örnekler verilmektedir.

1.Bir Mesleki Tercihi Billurlaştırma Gereğinin Farkında Olma: “Meslek tercihlerimde sık sık değişiklik yapıyorum.” 2.Meslek Seçiminde Göz Önüne Alınacak Faktörlerin Farkında Olma: “Lisede seçeceğim alanı ve mesleğimi belirlemeden önce hangi alanlarda daha çok hangi alanlarda daha az yetenekli olduğumu araştıracağım.” 3.Meslek Seçimini Etkileyebilecek İhtimallerin Farkında Olma: “Bir meslek seçerken dikkate alınacak o kadar çok faktör var ki, en iyisi işi oluruna bırakmak diye düşünüyorum.”

4.Meslek Seçiminde Şimdi- Gelecek İlişkisinin Farkında Olma: “Öğrencilik hayatımda daima hangi derslerin ya da ders dışı faaliyetlerin bana ne yönden yararlı olabileceklerini, hangi hedefe erişmek için katkıları olabileceğini düşünürüm.” 5.Tercih Edilen Meslekle İlgili Bilgi Edinme: “Tercih ettiğim meslekler hakkında bilinmesi gereken her şeyi biliyorum.” 6. Tercih Edilen Meslekle İlgili Plan Yapma: “İlgilendiğim bir meslekteki insanların neler yaptıklarını, hangi koşullarda çalıştıklarını öğrenmek için iş yerlerine giderim.”

7. İlgi ve Değerleri Farklılaştırma: “Şu ana kadar hangi meslekleri tercih edeceğimi belirleyemedim, çünkü her gün başka bir meslek çekici geliyor. 8. Meslek Seçiminde Kaynakları Kullanma: “Meslekleri tanıtan kaynak kitapları okurum.”

MOÖ’nin deneme formunda yukarıda verilen örnek maddelerden 25 istendik (beklenen mesleki tutum ve davranışlarla ilgili) yönde, 29 istenmedik yönde (beklenmeyen mesleki tutum ve davranışlarla ilgili) olmak üzere toplam 54 madde yazılmıştır.

Bu maddeler BEŞ basamaklı “Likert Tipi” A: Bana Hiç Uygun Değil, B: Bana Pek Uygun Değil, C: Bana Biraz Uygun, D: Bana Uygun, E: Bana Çok Uygun Olarak ifade edilmiştir.

İstendik maddeler 1-2-3-4-5, istenmedik maddeler 5-4-3-2-1 şeklinde tersten puanlanmıştır. Bir kişinin MOÖ’ndeki bu istendik ve istenmedik yöndeki maddelere verdiği cevapların sayısal değerlerinin toplamı o kişinin ham puanını ifade etmektedir.

MOÖ’nin Deneme Uygulaması 1992 yılında Keçiören Fatih Sultan Mehmet Lisesinde orta sosyo ekonomik düzeydeki, matematik alanında okuyan 50 (25 kız 25 erkek) öğrenci ve edebiyat alanında okuyan 50 (29 kız 21 erkek) olmak üzere toplam 100 öğrenci üzerinde yapılmıştır.

Madde Analizi Deneme formundaki 54 maddenin ayırt etme gücünü saptamak için madde analizi yapılmıştır. Yapılan analiz sonucunda 54 maddenin, 34’ ünün “t” değeri; 0.001, 4’ünün; 0.005, 3’ünün 0.05 düzeyinde manidar bulunmuştur. 11 madde ise manidar bulunmamıştır. Bu 11 madde ve daha sonraki uygulamalarda karşılaşılan bazı güçlükler nedeniyle “t” değeri manidar çıkan üç madde ölçeğin deneme formundan çıkarılmıştır. Böylece MOÖ’ nin son formu 40 maddeden oluşturulmuştur.

MOÖ’nin Güvenirliği MOÖ’nin Güvenirliği için tutarlılık ve kararlılık katsayıları hesaplanmıştır. MOÖ’nin İç Tutarlılık Katsayısı: MOÖ’nden 100 lise üçüncü sınıf öğrencisinin aldığı puanlar üzerinden hesaplanan Cronbach Alfa katsayısı = 0.89 bulunmuştur. Bulunan bu değer, ölçeklerin sahip olması gereken (0.80) güvenirlik katsayısından daha yüksek bir değerdir. MOÖ Kararlılık Katsayısı: Testin tekrarı yöntemiyle belirlenmiştir. MOÖ’nin kararlı bir ölçme aracı olup olmadığını anlamak için ölçeğin ilk deneme uygulamasının yapıldığı 50 öğrenciye 5 hafta sonra tekrar ölçek uygulanmıştır. İki uygulamadan elde edilen ilişki (korelasyon) katsayısı r= .82’ dir.

MOÖ’nin Geçerliliği A. Öğrencilerin MOÖ’nden aldıkları puanların akademik yetenekleri ile ilişkisine B. Öğrenim görülen sınıf düzeyinin MOÖ’nden alınan puanları etkileyip etkilemediğine C. MOÖ’nin sosyal beğenirlik faktöründen etkilenme derecesine bakılarak belirlenmiştir.

A. Öğrencilerin MOÖ’nden aldıkları puanların akademik yetenekleri ile ilişkisine göre; Yurt dışındaki konuyla ilgili araştırmalarda öğrencilerin mesleki olgunluk envanterlerinden aldıkları puanlarla akademik yetenekleri, akademik başarıları zeka düzeyleri arasında pozitif ilişki bulunmuştur. Buna dayanarak, lise öğrencilerinin MOÖ’nden aldıkları puanların zekanın bir göstergesi olan akademik yetenekleri ile ilişkisi iki yolla araştırılmıştır.

1. YOL: Akademik yetenek düzeyi düşük ve yüksek olarak bilinen öğrencilerin MOÖ’nden aldıkları puanların karşılaştırılmasıdır. Bu sebeple liselerin edebiyat ve matematik alanında okuyan 50 öğrencinin MOÖ’nden aldıkları puanların akademik ortalamaları karşılaştırılmıştır. Bu karşılaştırma sonucunda, ortalamalar arasında matematik bölümü öğrencileri lehine anlamlı bir fark bulunmuştur. (t= 2.92, p< .01).

2. YOL: Akademik yeteneğin bir göstergesi de öğrencilerin ÖSS’den aldıkları puanlardır. Bu görüşten yola çıkılarak lise 3.sınıf matematik ve edebiyat alanından 100 öğrencinin ÖSS ve MOÖ’nden aldıkları puanlar arasındaki ilişkiye bakılmıştır. Sonuç (r= .39, p<.01) MOÖ puanları ile ÖSS puanları arasında anlamlı bir ilişki olduğunu, bir başka ifade ile MOÖ’nden alınan puanların akademik yetenek ile ilişkili olduğunu göstermektedir.

B. Öğrenim görülen sınıf düzeyinin MOÖ’nden alınan puanlara etkisi Öğrencileri sınıfları ilerledikçe daha üst gelişim basamaklarına gireceklerinden mesleki gelişim görevlerini daha etkin bir şekilde yerine getirebilecekleri kabul edilmektedir. Dolayısıyla, sınıf düzeyi yükseldikçe MOÖ’nden alınan puanların da artması beklenir.

1. YOL: Farklı sınıflarda okuyan lise öğrencilerinin MOÖ puanları birbirleriyle karşılaştırılmasıdır. Bunun için lise 1 ve lise 3. sınıftan 100’er öğrencinin MOÖ puanlarının ortalamaları arasındaki fark “t” testiyle kontrol edilmiştir. Tabloda, Lise I. Ve III. Sınıf öğrencilerinin cinsiyetlerine göre dağılımı, MOÖ puan ortalamaları (X), standart sapmaları (SS) ve t değeri verilmiştir. Sınıflar Cinsiyet Toplam N x SS t Kız Erkek Lise 1. sınıf 55 45 100 152.27 16.16 1.33 Lise 3. sınıf 54 46 155.91 20.17

2. Yol: Sınıf düzeyinin mesleki olgunluk üzerindeki etkisini anlayabilmek için lise 3. sınıf veortaokul 3. sınıftaki 50’şer öğrencinin MOÖ’nden aldıkları puanların ortalamaları arasındaki fark “t” testiyle kontrol edilmiştir. Tablode lise ve ortaokul üçüncü sınıf öğrencilerinin cinsiyetlerine göre dağılımı, MOÖ puan ortalamaları (X), standart sapmaları (SS) ve t değeri (p< .001) Sınıflar Cinsiyet Toplam N x SS t Kız Erkek Lise 3. sınıf 25 50 163.12 20.53 3.63* Ortaokul 3. sınıf 150.34 214.06

C. MOÖ’nin Sosyal Beğenirlik Ölçeği ile İlişkisi MOÖ gibi duyuşsal boyutları olan ölçme araçlarının genellikle sosyal beğenirlik faktörünün etkisine açık olduğu bilinmektedir. MOÖ’nin sosyal beğenirlik faktöründen ne derece etkilendiğini ortaya çıkarmak için MOÖ ve Kozan (1983) tarafından geliştirilen “Sosyal Beğenirlik Ölçeği” lise son sınıfta okuyan 50 öğrenciye uygulanmıştır. Aralarında anlamlı ilişki bulunmamıştır. Bu sonuç, MOÖ’nin sosyal beğenirlik faktöründen etkilenmediğinin işareti sayılabilir.

Mesleki Olgunluk Ölçeğinin Norm Çalışması MOÖ’nin norm grubu, Ankara ilinin çeşitli ilçelerindeki akademik ve meslek liselerinde öğrenim gören alt, orta ve üst sosyo-ekonomik düzeyden gelen 1248 kız ve 1256 erkek olmak üzere toplam 2504 öğrenciden oluşturulmuştur. Norm çalışmasına katılan 2504 öğrencinin okullara, sosyo-ekonomik düzeye , sınıf düzeyine ve cinsiyete göre dağılımı tabloda verilmiştir.

Sosyo Ekonomik Düzey sınıf cinsiyet I II III Kız Erkek ALT (Yeşilöz Lisesi) 177 346 29 238 314 ORTA (Fatih Sultan Mehmet Lisesi, Kanuni Lisesi, Kalaba Lisesi, Esenevler Lisesi) 478 300 122 485 415 ÜST (Bilimm Koleji, Cumhuriyet Lisesi) 171 256 - 203 224 MESLEK LİSELERİ (Ankara- Merkez İmam Hatip Lis., Yunus Emre Kız Meslek Lisesi, Yenimahalle Tic. Lis., Ulus Endüstri Mes. Lisesi) 197 164 264 322 303 Toplam 1023 1066 1248 1256 Genel Toplam 2504

Norm grubuna uygulanan MOÖ’nden elde edilen puanlar üzerinden “Yüzdelik Puanlar” çıkarılmıştır. MOÖ’nden alınan bireysel ham puan, bu yüzdelik puanlarla karşılaştırılarak kişinin durumu kolayca yorumlanabilir. Ham puanın yüzdelik puanla karşılaştırılmasına ve daha kolay uygulanmasına yardımcı olmak için bir sistem geliştirilmiştir. Bu sisteme göre, yüzdelik puan tablosunda 50. yüzdeliğe karşılık gelen “143” ve 75. yüzdeliğe karşılık gelen “155” puanları kritik değerler olarak kabul edilmiştir. Bu kritik değerler, bireysel puanın yorumlanabilmesi için gerekli olan temel bilgileri verebilmektedir. Yani ham puanı “143”e ulaşan bir öğrencinin kendinden beklenen mesleki olgunluk düzeyine ulaştığı söylenebilir. Ancak bu öğrencinin kendinden beklenilen mesleki tutum ve davranışları gereği gibi yerie getirebildiğinden söz edebilmek için “155” puanına ulaşması gerekir.

Değerlendirme İşlemi DEĞERLENDİRME İÇİN YAPILACAK İŞLEMLER SIRASIYLA: Size verilen “Mesleki Olgunluk Ölçeği” kitapçığının içerisinde bir “cevap kağıdı” bir “norm tablosu” bulacaksınız. Önce “Mesleki Olgunluk Ölçeği” ve “cevap kağıdı” nı alınız, ölçeği açıklama bölümünde verilen yönergelere uygun olarak cevaplayınız. Cevaplama işlemini bitirdikten sonra, aynı cevap kağıdı üzerinde puanlama işlemine geçiniz.

PUANLAMA Puanlama için yapılacak işlemler sırasıyla: Ölçekteki 40 maddeden 19’u mesleki olgunlukla ilgili istendik yöndeki tutum ve davranışları yansıtmaktadır. 21 madde ise istenmedik yöndeki tutum ve davranışları yansıtmaktadır. 1. Cevap kağıdında önce 1, 2, 5, 6, 7, 11, 12, 13, 17, 18, 19, 23, 24, 25, 30, 31, 32, 35, ve 36. maddelere verdiğiniz cevapları renkli bir kalemle işaretleyiniz. Bu işaretlediğiniz maddelerin cevaplarının sayısal değerleri şöyledir: A) 1 B) 2 C) 3 D) 4 E) 5 2. Bu işaretlediğiniz cevapların sayısal değerlerini ilgili kutucukların yanına, renkli kalemle yazınız. 3. Bu, 19 maddeye ilişkin sayısal değerleri toplayınız. Bulduğunuz bu sayıyı cevap kağıdınızın altındaki boşluğa yazınız.

4. Sonra cevap kağıdında 3, 4, 8, 9, 10, 14, 15, 16,20, 21, 22, 26, 27, 28, 29, 33, 34, 37, 38, 39, ve 40. maddeler istenmedik yöndeki maddelerdir. Bu maddelere verdiğiniz cevapları da farklı renk bir kalemle işaretleyiniz. Bu işaretlediğiniz cevapların sayısal değeri de; A) 5 B)4 C)3 D)2 E)1 dir 6. Bu, 21 maddeye ilişkin sayısal değerleri de toplayınız. Bulduğunuz bu 2. sayıyı cevap kağıdınızın altındaki boşluğa yazınız. Bu iki değeri toplayınız. Elde ettiğiniz sayı sizin MOÖ’den aldığınız “ham puan”dır. Bundan sonra norm tablosundan ham puanınıza karşılık gelen yüzdelik puanı bulma işlemine geçiniz.

Yüzdelik Puanların Bulunması Sırasıyla; Norm tablosunu açınız. Burada MOÖ’nden alınan ham puanlara karşılık gelen yüzdelik puanlar verilmiştir. 2. Norm tablosunda “Ham Puan başlığı altındaki sütunlarda 85’ten 200’e kadar sıralanmış sayılar göreceksiniz. Bu sayıların karşılarında ise yüzdelik puanlar vardır. Siz almış olduğunuz ham puanı bu tablo ile karşılaştırarak 2504 kişilik norm grubu içindeki yerinizi görme imkanı bulacaksınız. ÖRNEK: Eğer, 134 puan aldıysanız bunun % olarak karşılığı 28.1’ dir. Bu, mesleki olgunluk düzeyi bakımından grubun %28’ inden daha iyi, %72’sinden daha geri durumda olduğunuzu göstermektedir. Başka bir deyişle, grup 100 kişi olsaydı, siz 28. kişi olarak 27 kişiyi geçmiş ancak 72 kişinin gerisinde kalmış olacaktınız.

Şimdi de, sizden beklenilen mesleki olgunluk düzeyine mesleki olgunluk düzeyine ulaşıp ulaşmadığınıza bakalım. Sizden beklenen mesleki olgunluk düzeyine ulaşabilmeniz için ham puanınızın 50. yüzdeliğe karşılık gelen “143” kritik puana ulaşması gerekir. Örnekte puanımız, kritik puandan küçüktür. Bu sonuç sizden beklenilen olgunluğa ulaşmadığınızı gösterir. 4. Ham puanı 143- 155 arasında olanlar 50.- 75. yüzdelik arasındadır. Bu durumda olan öğrenciler kendilerinden beklenilen mesleki olgunluk düzeyine ulaşmışlardır. Ancak, daha isabetli bir meslek seçimi yapabilmeleri için bu öğrencilerin de mesleki olgunluk düzeylerini geliştirmeye ihtiyaçları vardır.

Yüzdelik Puanları Yorumlarken Göz Önüne Alınacak Hususlar Puanları, 50. yüzdeliğe karşılılk gelen punlardan (143) aşağı olanlar: Mesleki olgunluk düzeyi düşük kişilerdir. Bu kişilerin isabetli meslek seçimi yapabilmeleri için mutlak mesleki olgunluk düzeylerini geliştirmeleri gerekir. Puanları, 50.- 75. yüzdeliğe karşılık gelen puanlardan (143- 155) aşağı olanlar: Kendilerinden beklenen mesleki olgunluk düzeyine ulaşmışlardır. Ancak,bu kişilerin de daha isabetli meslek seçimi yapabilmeleri için mesleki olgunluk düzeyini geliştirmeleri gerekir. Puanları, 75. yüzdeliğe karşılık gelen puandan (155) yukarı olanlar: Kendilerinden beklenilen mesleki olgunluk düzeyine ulaşmış kişilerdir. Mesleki olgunluk düzeyine yükselmesi isabetli meslek seçimi ile doğru orantılıdır. Bu yüzden puanları 75. yüzdelikten yukarı olan kişilere kendi, yetenek, ilgi ve değerlerine uygun meslekleri seçebilmeleri için, meslek seçimiyle ilgili inceleme ve araştırma davranışlarını geliştirerek sürdürmeleri önerilir.

Mesleki Olgunluk Düzeylerini Geliştirmek İçin Öğrenciler Neler Yapabilirler? Önce meslek seçimi açısından kendinizi tanımaya çalışınız. Yetenekler, ilgiler, mesleki değerler, kişilik özellikleri.... Ders, alan ve meslek seçimine hazırlanmak için çevrenizdeki imkanları tanımaya çalışınız. Bağlı olunan eğitim sistemini tanımak, yüksek öğretim programları hakkında bilgi edinmek, ailevi ve çevresel imkanları fark etmek, meslekler hakkında bilgi edinmek....

Psikolojik Danışmanlar Neler Yapabilir? MOÖ’nden düşük puan alan öğrencilerle özel olarak ilgilenmek gerekir. Bunun için, bu öğrencilerin meslek seçimi konusunda bilgi ve tutumlarını geliştirmeyi amaçlayan bireysel veya grupla danışma ve rehberlik hizmetleri vermeleri gerekir.