VI. BÖLÜM DERS NOTLARI: KAYNAKLAR VE TİCARET - HECKSCHER-OHLIN TEORİSİ Öğr. Gör. Elşen BAĞIRZADE Azerbaycan Devlet İktisat Üniversitesi Türk Dünyası İşletme Fakültesi Bakü - 2011 Sunumlarda Paul R. Krugman ve Maurice Obstfeld tarafından yazılmış “International Economics: Theory and Policy” ve Halil Seyidoğlu tarafından yazılmış “Uluslararası İktisat: Teori, Politika ve Uygulama” isimli ders kitabları temel alınmıştır. Ders: Uluslararası İktisat ve Dış Ticaret Politikası

İçindekiler Giriş ................................................................................ 3 İki Faktörlü Ekonomi Modeli ......................................... 4 İki Faktörlü Ekonomiler Arasında Uluslararası Ticaretin Etkileri ........................................................... 14 Heckscher-Ohlin Modeline Empirik Kanıt ................... 25 Özet ............................................................................... 32 V.Bölümün temel kavramları ....................................... 35 Kaynaklar ..................................................................... 36 Copyright © 2003 Pearson Education, Inc.

Giriş Rikardo modeli dış ticaretin nedenini tek faktörlü model çerçevesinde ülkeler arasındaki verimlilik farklılıklarıyla açıklamış, fakat bu verimliliğin nedenlerine değinmemiştir. Heckscher-Ohlin teorisi ilk defa İsveçli ekonomist Eli. F. Heckscher (1879-1952) tarafından 1919 yılında yayınlanan “Gelir Dağılımı Üzerine Dış Ticaretin Etkisi” isimli makalede ortaya atılmış, sonradan öğrencisi ekonomist ve politikacı Bertil Ohlinin (1899-1979) 1933 yılında yayınlanan “Bölgesel ve Uluslararası Ticaret” isimli kitabında geliştirilmiştir. Karşılaştırmalı üstünlük teorisinin eksikliklerini ortadan kaldırma amacı taşıyan teori, aslında Heckscher-Ohlin, Faktör Eşitliği, Stolper-Samuelson ve Rybczynski Teoremlerinden oluşmaktadır. Copyright © 2003 Pearson Education, Inc.

İki Faktörlü Ekonomi Modeli Gerçek dünyada, ticaret kısmi de olsa emek verimliliğindeki farklılıkla açıklandığı zaman, aynı zamanda ülke faktörlerindeki farklılıklar da ortaya çıkar. Heckscher-Ohlin teorisi: Ticaretin tek kaynağının faktör farklılıkları olduğunu ileri sürmektedir. Karşılaşmalı üstünlüğün aşağıdakilardan etkilendiğini göstermektedir: Ülkelerin nisbi faktör bolluğu (factor abundance) Malların nisbi faktör yoğunluğu (factor intensity) Bu aynı zamanda faktör oranları teorisi (factor-proportions theory) olarak da gösterilmektedir. Copyright © 2003 Pearson Education, Inc.

İki Faktörlü Ekonomi Modeli Modelin Varsayımları Ekonomi iki mal – giyecek ve yiyecek üretebilmektedir. Bu malların üretimi arzı sınırlı olan iki girdi – Emek (L) ve Toprak (T) gerektirmektedir. Yiyecek üretimi toprak-yoğun (land-intensive), giyecek üretimi ise emek-yoğundur(labor-intensive). Tüm piyasalarda mükemmel rekabet hakimdir. Copyright © 2003 Pearson Education, Inc.

İki Faktörlü Ekonomi Modeli Şekil 4-1: Yiyecek Üretiminde Girdi İmkanları Birim Toprak Girdisi aTF , Her kaloriye akrla Birim Emek Girdisi aLF , Her kaloriye saatle // Bir kalori yiyecek üretiminde girdi bileşimleri Copyright © 2003 Pearson Education, Inc.

İki Faktörlü Ekonomi Modeli Faktör Yoğunluğu İki mallı (giyecek ve yiyecek) ve iki faktörlü (emek ve toprak) dünyada, herhangi bir ücret-rant oranında yiyecek üretiminde kullanılan toprak-emek oranı giyecek kullanımındakinden yüksekse, o zaman yiyecek üretimi toprak-yoğundur: TF/LF > TC/ LC Örnek: Eğer yiyecek üretimi 80 işçi ve 200 akr kullanırsa, buna karşılık giyecek üretimi 20 işçi ve 20 akr kullanırsa, o zaman yiyecek toprak yoğun, giyecek ise emek-yoğundur. Copyright © 2003 Pearson Education, Inc.

İki Faktörlü Ekonomi Modeli Şekil 4-2: Faktör Fiyatları ve Girdi Seçimleri Ücret-rant oranı, w/r Toprak-emek oranı, T/L CC FF Copyright © 2003 Pearson Education, Inc.

İki Faktörlü Ekonomi Modeli Faktör Fiyatları ve Mal Fiyatları Stolper-Samuelson Teoremi (etkisi): Eğer malın nisbi fiyatı artıyorsa, faktör arzı sabittirse, üretimde yoğun kullanılan faktörün nominal ve reel getirisi artıyor, diğer faktörün nominal ve reel getirisi ise azalıyor. Tersi de gerçektir. Copyright © 2003 Pearson Education, Inc.

İki Faktörlü Ekonomi Modeli Şekil 4-3: Faktör Fiyatları ve Mal Fiyatları Giyeceğin Nisbi Fiyatı, PC/PF Ücret-rant oranı, w/r SS Copyright © 2003 Pearson Education, Inc.

İki Faktörlü Ekonomi Modeli Şekil 4-4: Mal Fiyatlarından Girdi Secimlerine Toprak- emek oranı, T/L Giyeceğin Nisbi Fiyatı, PC/PF Ücret-rant oranı, w/r CC SS FF (w/r)2 (PC/PF)2 (TC/LC)2 (TF/LF)2 (w/r)1 (PC/PF)1 (TC/LC)1 (TF/LF)1 Artış Artış Copyright © 2003 Pearson Education, Inc.

İki Faktörlü Ekonomi Modeli Yiyeceğin giyeceğe göre nisbi fiyatına artış, PC/PF, aşağıdakileri doğuracaktır: Toprak sahiplerine oranla iş.ilerin geliri azalacak,w/r. Hem giyecek, hem de yiyecek üretiminde toprağın emeğe oranı, T/L, yükselecek ve böylece her iki mal açısından emeğin marjinal ürünü de yükselecektir. Her iki mal açısından reel ücretlerin yükselmesi ve reel rantın düşmesi yoluyla işçilerin satınalma gücü yükselecek ve toprak sahiplerinki ise düşecektir. Copyright © 2003 Pearson Education, Inc.

İki Faktörlü Ekonomi Modeli Ekonominin kaynakları değiştiği zaman iki malın çıktıları nasıl değişir? Rybczynski Teoremi (etki): Eğer üretim faktörü (T veya L) artıyorsa, verilmiş mal fiyatlarında onun yoğun bir şekilde kullanıldığı malın arzı artacak, diğer malın arzı ise azalacaktır. Tersi de gerçektir. Copyright © 2003 Pearson Education, Inc.

İki-Faktörlü Ekonomiler Arasında Uluslararası Ticaretin Etkileri Heckscher-Ohlin modelinin Varsayımları: İki ülke var (Vatan ve Yabancı) ve bunlar aşağıdakilere sahiptir: Aynı zevke Aynı teknolojiye Farklı kaynaklara Vatan Emek/Toprak oranında Yabancıya kıyasla daha yüksek rakama sahiptir. Her ülke iki-faktörlü ekonominin aynı üretim yapısına sahiptir. Copyright © 2003 Pearson Education, Inc.

İki-Faktörlü Ekonomiler Arasında Uluslararası Ticaretin Etkileri Nisbi Fiyatlar ve Ticaret Haddleri Faktör bolluğu Vatan Yabancıyla kıyasladığımızda emek-bol (labor-abundant) ülkedir(ve Yabancı Vatanla kıyasladığımızda toprak-bol ülkedir). Toplam emek/toplam toprak oranı Vatanda Yabancıdan daha fazladır: L/T > L*/ T* Örnek: Eğer Amerika 80 milyon işçiye ve 200 million akr toprağa sahipse, İngiltere ise 20 milyon işçiye ve 20 milyon akr toprağa sahipse, o zaman İngiltere emek-bol(labor-abundant), Amerika ise toprak-bol (land-abundant) ülkedir. Bu halde, Vatanda kıt fakör (scarce factor) toprak, yabancıda ise emek olacaktır. Copyright © 2003 Pearson Education, Inc.

İki-Faktörlü Ekonomiler Arasında Uluslararası Ticaretin Etkileri Ne zaman Vatan ve Yabancı birbirile ticaret yapar, onların nisbi fiyatları bir noktada birleşir. Giyeceğin nisbi fiyatı Vatanda yükselir, Yabancıda düşer. Vatanda giyeceğin nisbi fiyatının yükselmesi giyecek üretiminde artış ve nisbi tüketiminde azalışa neden olacak ve böylece, Vatan giyim ihraç eden yiyecek ithal eden ülke olacaktır. Tersine, Yabancıda giyeceğin nisbi fiyatında azalış onu giyecek ithalatçısı ve yiyecek ihracatçısına çevirecektir. Copyright © 2003 Pearson Education, Inc.

İki-Faktörlü Ekonomiler Arasında Uluslararası Ticaretin Etkileri Şekil 4-8: Ticaret Nisbi Fiyatları Bir Noktada Birleştirir Giyeceğin Nisbi Fiyatı, PC/PF Giyeceğin nisbi miktarı, QC + Q*C QF + Q*F RD RS RS* 1 2 3 Copyright © 2003 Pearson Education, Inc.

İki-Faktörlü Ekonomiler Arasında Uluslararası Ticaretin Etkileri Heckscher-Ohlin Teoremi: Ülke sahip olduğu bol faktörün yoğun kullanıldığı malı ihrac edecek, kıt sahip olduğu faktörün yoğun kullanıldığı malı ithal edecektir. Copyright © 2003 Pearson Education, Inc.

İki-Faktörlü Ekonomiler Arasında Uluslararası Ticaretin Etkileri Ticaret ve Gelir Bölüşümü Ticaret nisbi fiyatları bir noktada birleştirir. Nisbi fiyatlarda değişmeler her iki ülkede emek ve toprağın nisbi gelirleri üzerinde güçlü etkiye sahiptir: Giyeceğin nisbi fiyatının yükseldiği Vatanda: İşçiler toprak sahiplerinden daha fazla kazanırlar. Giyeceğin nisbi fiyatının düştüğü Yabancıda ise tersine: Toprak sahipleri işçilerden daha fazla kazanacaklar. Ülkenin bol faktörlerinin sahipleri ticaretten kazanırlar, kıt faktörlerinin sahipleri ise kaybederler. Copyright © 2003 Pearson Education, Inc.

İki-Faktörlü Ekonomiler Arasında Uluslararası Ticaretin Etkileri Faktör Fiyatlarının Eşitlenmesi Ticaretin yokluğunda: emek Yabancıya oranla Vatanda daha az kazançlı, toprak ise daha fazla kazançlıdır. Faktör-Fiyat Eşitliği Teoremi: Uluslararası ticaret ülkeler arasında homojen faktörlerin nisbi ve mutlak getirilerinin eşitlenmesini tamamlayacaktır. Bu o anlama geliyor ki, uluslararası ticaret uluslararası faktör hareketliliğini temsil etmektedir. Copyright © 2003 Pearson Education, Inc.

İki-Faktörlü Ekonomiler Arasında Uluslararası Ticaretin Etkileri Gerçek dünyada uluslararası ticaret çeşitli ülkelerde homojen faktörlerin getirilerini eşitliyormu? Günlük gözlemler bunun baş vermediğini açıklıkla göstermektedir. Örnek: Ücretler doktorlar, mühendisler, teknisyenler, makinistler ve emekçiler için ABD’de ve Almanyada Kore ve Meksikada olduğundan daha yüksektir. Bu koşullar altında, uluslararası ticaretin homojen faktörlerin getirilerindeki uluslararası farklılığı tamamen ortadan kaldırmaktdan çok azaltdığını söylemek daha gerçekçidir. Copyright © 2003 Pearson Education, Inc.

İki-Faktörlü Ekonomiler Arasında Uluslararası Ticaretin Etkileri Tablo 4-1: Karşılaştırmalı Uluslararası Ücret Oranları (United States = 100) Copyright © 2003 Pearson Education, Inc.

İki-Faktörlü Ekonomiler Arasında Uluslararası Ticaretin Etkileri Faktör fiyatı eşitliğinin tesbiti bakımından önemli olan üç varsayım gerçek yalandır: Her iki ülke her iki malı üretir Her iki ülke üretimde aynı teknolojiye sahiptir. Her iki ülke ticaret için malların aynı fiyatlarına sahiptir. Düşünelim ki, faktör-fiyat eşitlenmesi teoremi uluslararası ticaretin uluslararası kişibaşına gelirler arasındakı farklılıkları azaltaçağı veya ortadan kaldıracağı konusunda bir şey söylemiyor. Copyright © 2003 Pearson Education, Inc.

İki-Faktörlü Ekonomiler Arasında Uluslararası Ticaretin Etkileri Tablo 4-2: Gelişmekte Olan Ülkelerin İhraç Bileşimi (Toplamın Yüzdesi) Copyright © 2003 Pearson Education, Inc.

Heckscher-Ohlin Modeline Empirik Kanıt Heckscher-Ohlin Modelinin testi ABD Verilerinin Testi Leontief paradoksu Leontief bulmuştur ki, ABD ihracatı ithalatına oranla daha az sermaye-yoğundur, fakat ABD dünyada en fazla sermaye-yoğun ülkedir. Global Veriler üzerinde Tester Bowen, Leamer ve Sveikauskas Heckscher-Ohlin modelini çok sayıda ülke verileri kullanarak test etmişler. Bu araştırma da Leontief paradoksunu geniş ölçüde doğrulamıştır. Copyright © 2003 Pearson Education, Inc.

Heckscher-Ohlin Modeline Empirik Kanıt Tablo 4-3: ABD İhracat ve İthalatının Faktör Yapısı (1962) Copyright © 2003 Pearson Education, Inc.

Heckscher-Ohlin Modeline Empirik Kanıt Tablo 4-4: Heckscher-Ohlin Modelinin Testi Copyright © 2003 Pearson Education, Inc.

Heckscher-Ohlin Modeline Empirik Kanıt Kuzey-Güney Ticareti Testleri Kuzey-Güney ticareti imalatda toplam uluslararası ticaret haddlerinden Heckscher-Ohlin teorisine daha fazla uygundur. Eksik Ticaret Durumu (The Case of the Missing Trade) 1995 yılında Trefler tarafından yapılan araştırma göstermiştir ki, örnek ülkeler arasında teknolojik farklılıklar daha geniştir. Copyright © 2003 Pearson Education, Inc.

Heckscher-Ohlin Modeline Empirik Kanıt Tablo 4-5: ABD ve Güney Kore Arasında Ticaret (1992) (milyon dolar) Copyright © 2003 Pearson Education, Inc.

Heckscher-Ohlin Modeline Empirik Kanıt Tablo 4-6: Ölçülmüş Teknolojik Verimlilik 1983 (United States = 1) Copyright © 2003 Pearson Education, Inc.

Heckscher-Ohlin Modeline Empirik Kanıt Test sonuçlarının anlamı Heckscher-Ohlin modelinin empirik testleri aşağıdaki sonuçlara varılmasına olanak tanımaktadır: Bu mevcut uluslararası ticaret modelini açıklamakta yeterli değildir. Bu uluslararası ticaretin gelir bölüşümü üzerindeki etkileri analiz etme bakımından faydalıdır. Copyright © 2003 Pearson Education, Inc.

Özet The Heckscher-Ohlin modeli iki mallı, iki faktörlü modeldir ve ticarettte kaynakların rolü üzerinde durmaktadır. Emek-yoğun malın nisbi fiyatında artış emekte gelir bölüşümünü değiştirecektir: Emeğin reel ücreti her iki mal üzre yükselecek, toprak sahiplerinin reel geliri ise her iki mal üzre azalacaktır. Copyright © 2003 Pearson Education, Inc.

Özet Her hangi bir malın fiyatları için, üretim faktöründe artış bu faktörün yoğun kullanıldığı malın arzını artıracak ve diğer malın arzını azaltacaktır. The Heckscher-Ohlin teoremi aşağıdaki ticaret haddini öngörmektedir: Ülke bol faktörü yoğun kullanan malı ihrac edecek kıt faktörü yoğun kullanan malı ise ithal edecektir. Copyright © 2003 Pearson Education, Inc.

Özet Ülkede bol faktörün sahipleri ticaretten kazanır, fakat kıt faktör sahipleri ise kaybeder. Gerçekte, faktör fiyat eşitlenmesinin tamamlanması kaynakalarda geniş farklılıklar, ticaret engelleri teknolojideki uluslararası farklılıklardan dolayı gözlemlenmemiştir. Empirik kanıtlar Heckscher-Ohlin modeli konusunda karmaşıktır. Çoğu araştırmacılar yalnızca kaynaklardaki farklılıkların dünya ticaret haddleri veya dünya faktör fiyatlarını yorumlaya bileceğine inanmamaktadırlar. Copyright © 2003 Pearson Education, Inc.

VI. Bölümün temel kavramları Heckscher-Ohlin teorisi veya Faktör oranları teorisi (factor-proportions theory) Nisbi faktör bolluğu (factor abundance) Nisbi faktör yoğunluğu (factor intensity) Stolper-Samuelson Teoremi (etkisi) Rybczynski Teoremi (etkisi) Faktör-Fiyat Eşitliği Teoremi Leontief paradoksu Copyright © 2003 Pearson Education, Inc.

Kaynaklar P. Krugman and M. Obstfeld, International Economics: Theory and Policy, Seventh Edition Pearson – Addison Weasley. James Gerber, International Economics, Third Edition, Pearson Education , 2005. H. Seyidoğlu, Uluslararası İktisat: Teori, Politika ve Uygulama, XV. Baskı, İstanbul, 2003. R. Karluk, Uluslararası Ekonomi: Teori ve Politika, IX. Baskı, İstanbul, 2009. Copyright © 2003 Pearson Education, Inc.