ГРАМАТИЧКИ КАТЕГОРИИ НА ИМЕНКИТЕ

ГРАМАТИЧКИ КАТЕГОРИИ НА ИМЕНКИТЕ ГРАМАТИЧКИ КАТЕГОРИИ НА ИМЕНКИТЕ Граматичка категорија е збир или класа на синтаксички особености на еден елемент. Овие класи се добиваат со меѓусебно споредување на елементите. Во турскиот јазик постојат следниве граматички категории на именките: - деминутив; - род; - број; - падежи.

1. ГРАМАТИЧКА КАТЕГОРИЈА ДЕМИНУТИВ Граматичката категорија деминутив, кај именките изразува жал, сочуство, љубов, блискост и сл. Во турскиот јазик деминутивот се образува со следниве наставки: 1. /-CAk/: oyun+cak, örüm+cek, и др. Именките кои завршуваат на консонантот “k”, кога се додава оваа наставка, го губат тој консонант: büyük+cek>büyücek, çabuk+cak>çabucak, и др. Примери: Apartıman şöyle büyücekti. Ne var ki az sonra toparlandım, giysilerimi, ayakkabılarımı gidip dolaptan çıkardım, çabucak giyindim. Bunlara bakınca, Platon'un dediği gibi, tanrıların insanı kendilerine oyuncak diye yarattıklarına inanasım geliyor.

1. ГРАМАТИЧКА КАТЕГОРИЈА ДЕМИНУТИВ 2. /-cAğİz/: adam+cağız, can+cağız, çocuk+cağız, el+ceğiz, hayvan+cağız, kardeş+cağız (<kardaş+cağız), kadın+cağız, kız+cağız, kuş+cağız, oğlan+cağız, и др. Примери: O kadar çabuk oldu ki; adamcağız sözün sonunu bile getirmeye vakit bulamadı. Bir otomobilin ön tarafı çocukcağızın başını koparmış. Fakat kadıncağız, artık ipin ucunu iyiden iyiye kaçırmıştı. Bugün bu kızcağızın başına gelen şey yarın da kendi çocuklarının başına gelebilirdi. Yanında yavruları olan kuşcağız bir şeylerden ürküp öfkelenmiş olmalıydı.

1. ГРАМАТИЧКА КАТЕГОРИЈА ДЕМИНУТИВ 3. /-cİğAz/: hanım+cığaz, bey+ciğez, yavru+cuğaz, и др. Примери: Hanımcığazım, ne dersen öyledir. Yavrucuğazımı çok, ama çok severim.

1. ГРАМАТИЧКА КАТЕГОРИЈА ДЕМИНУТИВ /-Cİk/ - Најфреквентна деминутивна наставка: biraz+cık, damla+cık, elma+cık, ince+cik, kısa+cık, kitap+çık, koyun+cuk, köprü+cük, oda+cık, söz+cük, usulca+cık, yapma+cık, zavallı+cık, и др. Именките кои завршуваат на консонантот “k”, кога се додава оваа наставка, го губат тој консонант : alçak+cık > alçacık, bardak+cık > bardacık, ısıcak+cık > ısıcacık, küçük+cük > küçücük, minik+cik > minicik, ufak+cık > ufacık, yumuşak+cık > yumuşacık, sıcak+cık > sıcacık, и др.

1. ГРАМАТИЧКА КАТЕГОРИЈА ДЕМИНУТИВ Примери: Anne verandanın altında uzanmıştı, her yanı örten ağır bir sessizliğin dibinde küçücüktü. Yeni bir sözcük kullanmak isteğiyle eskisini atıyorlar, çoğu kez de attıkları sözcük yenisinden daha kuvvetli, daha diri duruyor. Bebek şu kadarcıktı. Bu yatak yumuşacık. Ben yavaşçacık çekildim, odaya girdim, kapıyı kapattım.

1. ГРАМАТИЧКА КАТЕГОРИЈА ДЕМИНУТИВ Кога оваа наставка се додава на едносложни именки кои завршуваат на консонант, тогаш пред наставката понекогаш се додава широк, понекогаш тесен помошен вокал, без некое правило: аz+(ı)cık, bir+(i)cik, dar+(a)cık, genç+(e)cik>gencecik, и др. Примери: Bardaktaki şarab azıcıktı. Bu subay gencecik.

2. ГРАМАТИЧКА КАТЕГОРИЈА РОД Граматичката категорија род, граматички изразува дали некоја именка е од машки или женски род. Во некои јазици (како во македонскиот јазик), постои и трет (среден, неутрален) род. Во турскиот јазик не постои граматички род, туку само природен род. Природниот род од семантиката на именката го покажува вистинскиот род на референцата.

2. ГРАМАТИЧКА КАТЕГОРИЈА РОД Овие зборови во турскиот јазик бројчано се многу малку. Обично тоа се именки кои изразуваат роднински врски или честокористени имиња на домашни животни: kadın - erkek, karı - koca, yenge - amca, gelin - damat, nine - dede, horoz - tavuk, kısrak - at, inek - öküz, koyun – koç, и др. Природен род имаат и некои именки од странско потекло: kral - kraliçe, prens - prenses, aktör – aktris, и др.

2. ГРАМАТИЧКА КАТЕГОРИЈА РОД Понекогаш природен род се добива со некои странски наставки: şair - şaire, müdür – müdüre, и др. Најчесто користена метода за добивање на природен род е со употреба на некои придавки (bay, bayan, erkek, dişi, kız...): erkek öğretmen - kadın öğretmen, erkek kardeş - kız kardeş, erkek kedi - dişi kedi, и др. Примери: Kadının üç erkek kardeşinin hamak kurup yattığı sofada duruyordu hala. Uzunkuyruk dişi maymun yavrularıyla ocağın yanında oturup ısınmaktadır.

2. ГРАМАТИЧКА КАТЕГОРИЈА РОД И некои сложени именки имаат природен род: beyefendi (bey + efendi) - hanımefendi (hanım + efendi), kaynata (kayın + ata) - kaynana (kayın + ana), и др. Примери: Bu vaziyet karşısında bendeniz ne yapabilirim beyefendi? Parislilerin iyi bildiği neşeli, afacan ve esprili havası yanı sıra, gerektiğinde soylu bir hanımefendi olabiliyordu. Kaynatam da, "Durun, güz çimenini yesin davar!" dedi.

3. ГРАМАТИЧКА КАТЕГОРИЈА БРОЈ Во турскиот јазик под граматичката категорија број се подразбира еднина и множина. Именките кои реферираат само на еден поим се именки во еднина, додека именките кои реферираат на повеќе поими од иста класа се именки во множина. Во некои јазици (на пр. арапски, хебрејски) постои и т.н. „дуал“ (двојна множина). Именките во дуална множина реферираат на два поими. Освен во некои странски зборови, денес дуалот не постои во турскиот јазик: bahreyn, lugateyn, и др.

3. ГРАМАТИЧКА КАТЕГОРИЈА БРОЈ Повеќето именки во својата основна форма се именки во еднина. Во турскиот јазик множина се добива на неколку начини: 1. Со наставката за множина /-lAr/: çocuk+lar, defter+ler, köy+ler, masa+lar, korku+lar, Perşembe+ler, yatak+lar, и др. Примери: Biliyor musun anne, ağaçlar evet ağaçlar, odundandır, dedi... İlaçlar sana iyi geldi. Onunla ilgili kitaplar, albümler baskı üstüne baskı yapıyor... Gençler daha iyi iş başarırlar.

3. ГРАМАТИЧКА КАТЕГОРИЈА БРОЈ Внимание: Наставката за множина /-lAr/ не треба да се меша со наставката за лице во трето лице еднина /-lAr/. Наставката за множина се користи со именките (наставка за деклинација), додека наставката за лице се користи со глаголите (наставка за конјугација). Kitaplar toz tutuyorlar. Наставката /-lAr/ во првиот збор е наставка за множина, додека во вториот збор е наставка за лице. Глаголите немаат еднина или множина, туку имаат вршител на дејството (лице) кој може да биде во еднина или множина.

3. ГРАМАТИЧКА КАТЕГОРИЈА БРОЈ Со бројна придавка: bir kardeş, iki dizüstü, 100 saat, 365 gün, и др. Примери: Sen hemen buna hazır bir yanıt olarak, iki tür canlı varlık olduğunu söyledin... Ali Rıza Bey, ne yaptı yaptı, onu 45 lira aylıkla şirkete aldırdı. Bu kelimede 11 harf vardır. Забелешка: Броевите меѓу 0-10 се пишуваат со букви, другите со бројки.

3. ГРАМАТИЧКА КАТЕГОРИЈА БРОЈ Во стариот турски јазик со наставката /-z/: Иако денес не постои, во минатото и во турскиот јазик постоел „дуал“от. Именките во стариот дуал денес како стереотипизирани се користат во еднина: diz, göz, omuz, и др. Множинските форми се образуваат со наставката /-lAr/: Kafa; iki kolla dizlerin arasında kaybolmuş. Daracık bir göz hapsi içinde sıkıştırıyorum, sıkıştırıyorum. Ben omuzlarımı kaldırdım...

3. ГРАМАТИЧКА КАТЕГОРИЈА БРОЈ Во стариот турски јазик со наставката /-an/: Именките образувани со оваа наставка кои во минатото биле во множина, како стереотипизирани денес се користат во еднина: oğul – oğlan, kız – kızan, и др. Множинските форми се образуваат со наставката за множина /-lAr/: Senin oğlan herhal, müdür olacak... Yarın başka oğlanlar evlenecek!

3. ГРАМАТИЧКА КАТЕГОРИЈА БРОЈ Постојат именки кои иако по форма се во еднина, содржат значење на множина. Овие именки се нарекуваат збирни именки: alay, bölük, demet, dizi, küme, millet, ordu, orman, öbek, sınıf, sürü, takım, yığın, и др. Овие именки најчесто не се користат со наставката за множина. А кога се користат, тогаш се интензивира значењето на именката или, пак, се означува друга таква збирна множина: ordular, sınıflar, takımlar, и др. Повеќе вакви множества се изразуваат и со бројни придавки: iki demet, üç takım, и др.

3. ГРАМАТИЧКА КАТЕГОРИЈА БРОЈ Примери: Bir alay çocuk takılmış peşlerine! Sol omuzuna bir demet yapma menekşe iğnelemişti. Milletler de aynı şekilde hayatlarının şafağında kendi efsanelerini ve sembollerini ortaya koyarlar. Sonra ordular yürüyüşe geçti. Bu iki öbek diyalog arasında, düşünce olaraksa, bir ayrım yoktur... Daha bir sürü insan gibi, o da, içinde yaratıcı bir güç olmadığı içindir ki maceracı olmuştur. Benim takım biraz kalabalık. İçinde bir yığın şişe olan bir kutu çıkardı.

4. ГРАМАТИЧКА КАТЕГОРИЈА ПАДЕЖ Граматичката категорија падеж, ја определува состојбата на именката во однос на, најчесто, предикатот на реченицата или некоја именка или зборовна група. Наставките за падеж беа дадени минатиот семестар под наставки за деклинација, но, само како потсетување, накратко повторно ќе се набројат и тука.

4. ГРАМАТИЧКА КАТЕГОРИЈА ПАДЕЖ Падежите во турскиот јазик се следниве: 1. Номинатив (NOM): /-Ø/ - Именките во својата основна форма, се во номинатив: Masa resmini gördüğümüzde nasıl bir bütün olarak algılıyorsak, masa kelimesinide öyle algılamamız gerekir. 2. Акузатив (ACC): /-İ/ - Директно го покажува елементот (предметот, објектот) кој го трпи дејството искажано во прирокот (предикатот), а реализирано од страна на подметот (субјектот) во реченицата: Kitabı açar ve makrokozmozun işaretini görür.

4. ГРАМАТИЧКА КАТЕГОРИЈА ПАДЕЖ Датив (DAT): /-A/ - Ја покажува насоката или насоката на дејството: Yazıya ve edebiyata sığınmayı, kalp sancılarını böyle dindirmeyi öğrenmiş. Генитив (GEN): /-im/, /-İn/ - Се користи ви определените именски синтагми. Ја покажува припадноста на една именка на друга именка или зборовна група: Köylüleri, kendisinin yol açtığı sefaleti düşünüyor. İkincisi, çocuklar büyüdüler ve evde benim varlığıma artık gerek kalmadı... Yazar bizim kullandığımız kelimeleri kullanmak zorunda değildir.

4. ГРАМАТИЧКА КАТЕГОРИЈА ПАДЕЖ Локатив (LOC): /-DA/ - Го покажува местото каде се одвива глаголското дејство: Harp esnasında, çok büyük tesisler böylece kısa zamanda bitiriliyordu. Аблатив (ABL): /-DAn/ - Го покажува одвивањето на глаголското дејство преку оддалечување, излегување, напуштање на именката на која доаѓа: Berliac, bunun karşıtı, durumundan hoşnut gibi gözüküyordu, bu durumdan çıkmak da istemiyordu.

4. ГРАМАТИЧКА КАТЕГОРИЈА ПАДЕЖ Инструментал (INS): /-lA/ - Го покажува елементот со кој се врши глаголското дејство: Gece gitgide karararak yeryüzüne abanıyor; ciğerlerim taze, serin bir havayla doluyordu. Екватив (EQU): /-CA/ - Го покажува односот на именката со некого или со нешто: İlkokul sıralarından başlanarak kazanılmış ve uzun yıllar boyunca kemikleşmiş kötü alışkanlıklar bir çırpıda terk edilemez.

ЗА ДЕНЕС ТОЛКУ.