ÜNLÜ DÜŞMESİ (hece düşmesi) SES OLAYLARI ÜNLÜ DÜŞMESİ (hece düşmesi) Dört şekli vardır:

a) Bazı iki heceli kelimeler ünlüyle başlayan ek aldıklarında son hecelerindeki dar ünlü düşer: alın alın > alnı omuz omuz >omzu oğul > oğlu burun> burnu

b) Bazı birleşik kelimelerde görülür: cumartesi cuma ertesi > cumartesi kahvaltı kahve altı > kahvaltı

c) Bazı Arapça kelimelere ünlüyle başlayan ekler veya bitişik yazılacak şekilde yardımcı fiiller getirildiğinde ünlüler düşer. Ör: hapis→hapsolmak, kayıp→kaybolmak, emir→emretmek, keşif→keşfetmek, sabır→sabretmek, kahır→kahretmek, emir→emriniz nedir?, şahıs→şahsi fikrim, şehir →şehriniz çok güzel, ilim→ilmini artırdı, zehir→zehri içmiş.

e) Ünlüyle biten bir kelime aldığı ek neticesinde ünlü sesini kaybedebilir: sızlanmak > sızı

Not: Özel isimlerde hece düşmesi olmaz: Gönül Gönül’e, Ömür Ömür’ü

2. ÜNLÜ (SESLİ) TÜREMESİ Tek heceli bazı kelimelere küçültme eki ( -cik )getirildiğinde sesli türemesi meydana gelir. dar→dar-a-cık, genç→genc-e-cik, az→az-ı-cık, bir→bir-i-cik

3. ÜNLÜ DARALMASI Bazı kelimelerde “a ve e” seslerinden sonra “yor” eki ya da “y” sesi bu sesleri(a,e) daraltıp “ı” ve “i seslerine dönüştürür. Buna ünlü daralması denir. başlayor → başlıyor, de-y-or → diyor de-y-e → diye, de-y-en → diyen, de-y-elim → diyelim, ye-y-en → yiyen ye-y-ince → yiyince, ye-y-ecek → yiyecek

Not: Çok heceli kelimelerde sadece söyleyişte daralma vardır: atlayarak →atlıyarak, başlayan →başlıyan, yaşayacak →yaşıyacak, atlamayalım →atlamıyalım, gelmeyen →gelmiyen, gizleyeli →gizliyeli

4. ÜNSÜZ (SESSİZ) DÜŞMESİ İki şekli vardır: a) Sonu “k” ünsüzüyle biten kelimelere küçültme eki (-cik) getirildiğinde “k” sesinin düşmesiyle meydana gelir. minicik minik-cik > minicik ufacık ufak-cık > ufacık

b) Bazı birleşik kelimelerde birinci kelimenin son sessiz harfi düşer: asteğmen ast - teğmen > asteğmen üsteğmen üst - teğmen > üsteğmen

5. ÜNSÜZ (SESSİZ) TÜREMESİ Yardımcı birleşik fiille yapılan bazı birleşik fiillerde görülür: af→affetmek, his→hissetmek, hissi zan→zannetmek, zannı red→reddetmek, reddi

6. KAYNAŞTIRMA İki ünlü arasına giren y, ş, s, n (yaşasın) harflerine kaynaştırma harfleri denilir. sıra-ı > sırayı

7. ULAMA

8. ÜNSÜZ YUMUŞAMASI (SERT SESSİZLERİN YUMUŞAMASI) Süreksiz sert sessiz ( k, t, ç, p ) harflerinden birisi ile biten kelimeye ünlü ile başlayan bir ek getirildiğinde bu harfler süreksiz yumuşak ( b, c, d, g, ğ ) harflere dönüşür.

renk-rengi, bilek-bileği, tokat- tokadı, geçit-geçidi, ağaç- ağacı kitap-kitabı, dolap- dolabı

Kimi Türkçe ve Türkçe'ye girmiş sözcüklerde yumuşama görülmez. konut > konutun taşıt > taşıta Tek heceli sözcüklerde de genellikle yumuşama olmaz. saç > saçım Kaç > kaça

Özel adların sonuna gelen p,ç,t,k set ünsüzleri yalnızca okunurken yumuşatılır. Bu yumuşama yazımda gösterilmez. Okunuş Yazılış Ayvalığ'a Ayvalık'a Ahmed'in Ahmet'in

9. ÜNSÜZ BENZEŞMESİ (SERTLEŞMESİ) Sert ünsüzle biten ( f,s,t,k,ç,ş,h,p ) biten sözcüklere süreksiz yumuşak ünsüzle ( b,c,d,g ) başlayan bir ek getirildiğinde ekteki ünsüz süreksiz sert sessize ( k, t, ç, p ) dönüşür. sokak+da > sokakta, balık+cı > balıkçı, şaş+gın > şaşkın

Ünsüzlerin benzeşmesi kuralına aykırı olan bazı ekler vardır. Üç – ken (Yanlış) üç – gen (Doğru) Çocuk - çağız(Yanlış) çocuk - cağız(Doğru)

NOT: Eğer bir ünsüz yumuşatıldığında veya sertleştirildiğinde kulağa hoş geliyorsa olacak, hoş gelmiyorsa olmayacak demektir.

10. BÜYÜK ÜNLÜ UYUMU(Kalınlık-İncelik) Birden fazla heceli Türkçe sözcüklerde kalın ünlülerden sonra kalın ünlü, ince ünlülerden sonra ince ünlüler gelmelidir. Buna büyük ünlü uyumu denir. Kalın ünlü:a,ı,o,u>kalın a,ı,o,u; İnce ün.e,i,ö,ü>ince e,i,ö,ü seslilerin gelmesi. Duman, ağaçlık… seslilerin hepsi kalın Çiçekçiler, seslilerin hepsi ince

Bazı ekler bu uyumu genellikle bozar: ( yor, ken, ki, leyin, gil, daş, mtrak ) Büyük ve küçük ünlü uyumuna bir kelimenin uyup uymadığının söylenebilmesi için en az iki heceden oluşan bir kelime olması gerekir. Büyük ünlü uyumuna uymayan kelimelerde küçük ünlü uyumu aranmaz.

11. KÜÇÜK ÜNLÜ UYUMU Küçük ünlü uyumu iki yönlüdür: A) Kelimenin birinci hecesinde düz bir ünlü ( a,e,ı,i ) varsa, sonraki hecelerde de düz ünlüler bulunur: kayıkçı, yelek, bilek, anlaşmak, yanaşmak…

B) Kelimenin birinci hecesinde yuvarlak bir ünlü (o,ö,u,ü ) varsa, yuvarlak ünlülü heceyi izleyen ilk hecede dar yuvarlak ( u,ü ) veya geniş düz ( a,e ) ünlüler bulunur: çocuk, yorgunluk, kollamak, yumurta, önde, özlemek, güreşmek Bu tür kelimelere geniş düz ( a,e ) ünlü taşıyan bir ek geldiği zaman sonraki hecelerin ünlüleri geniş düz (a,e ) olabildiği gibi düz dar ( ı,i) da olabilir: boylarını, uygunlaşır, günleri, öndeyiz, yoldayız Dilimizde küçük ünlü uyumuna aykırı bazı kelimeler vardır: avuç, çamur, kavun, kavurmak, savurmak, yağmur Küçük ünlü uyumu alıntı kelimeler için söz konusu değildir: doktor, radyo, profesör, müzik, aktör