YAŞLI SAĞLIĞI LEVENT ÖZDEMİR

Gerontolojinin tanımı Gerontoloji yaşlanma olaylarının biolojik, sosyolojik, ekonomik ve çevresel bütün yönlerini bilimsel yöntemlerle inceleyen bir bilimdir.

Biolojik yaşlanma organizmanın kişi, organ, doku, hücre ve gen düzeyinde yaşam fonksiyonlarını aksatacak şekilde değişerek o tür için beklenen ömür süresinin sonuna doğru gelmesi sürecidir.

Dünya Sağlık Örgütü insan ömründe yaşlanmaya kronolojik bir sınır getirmiştir ki bu da 65 yaştır. 65 - 74 yaş Genç Yaşlılık, 75 - 84 yaş İleri Yaşlılık, 85 yaş ve üstü Çok ileri Yaşlılık olarak adlandırılmaktadır.

65 üzeri sosyal ve ekonomik yaşlılığın da başlangıcıdır.

Nüfusun Yaşlanması Bir ülkede nüfusun yaşlanması, 65 yaş ve üzerindeki kişilerin toplamının bütün nüfusa oranının artması demektir. Türkiye’de 1990 genel nüfus sayımına göre yaşlıların genel nüfusa oranı % 4.3, TNSA a göre %6.9.

Genç nüfuslu ülkelerde yaşlıların genel nüfusa oranı % 4 ten az, Erişkin nüfuslu ülkelerde % 4 – 7, Yaşlı nüfuslu ülkelerde % 7 – 10, Çok yaşlı nüfuslu ülkelerde % 10 un üzerindedir.

Demografik Özellikler UNİCEF in 2001 verilerine göre Dünya’da doğumda yaşam beklentisi 1970 de 56, 1999 da 64 yaş, aynı yıllarda Etyopya’da 40 ve 44 yaş, Japonya’da 72 ve 80 yaş, Türkiye’de 56 ve 70 yaştır.

Sanayileşmiş ülkelerde doğumda yaşam beklentisi 78, gelişmekte olan ülkelerde 63, az gelişmiş ülkelerde 51 yaştır. 1970 de ise sanayileşmiş ülkelerde 72, gelişmekte olan ülkelerde 53, az gelişmiş ülkelerde 43 yaş idi.

Erkeklerin yaşam beklentisinin % si olarak kadınlarda yaşam beklentisi Dünya’da 106, Etyopya’da 102, Japonya’da 108, Türkiye’de 107 dir.

Kohort araştırmalar da yıllar içinde, toplumların sosyo-ekonomik gelişmişlikleri arttıkça ve çevresel faktörlere bağlı olarak her iki cinste de doğumda yaşam beklentisinin arttığını göstermektedir.

Yaşlanmada en önemli etken olan genetik faktörlere bağlı olarak ömrün uzamasının bir üst sınırı vardır. 1900 – 1980 yılları arasında yaşanabilecek maksimum ömür 8.5 yıl uzamıştır.

Yaşlılıkta fizyolojik değişiklikler Akciğerde elastisite azalır, kaburga kıkırdakları kemikleşir. Damarlarda ateroskleroz oluşumu artar. Kalp, karaciğer, böbreklerde bağ dokusu artar.

Sindirim kanalı peristaltizmi ve sekresyonları azalır. İskeletin mineral içeriği azalır. Kas dokusu azalır, yağ oranı artar. Duyu organları zayıflar. Hormonlar azalır. Glükoz toleransı azalır. Bazal metabolizma düşer.

Grafik 1. Türkiye Nüfusunun Yaş Piramitleri, 1935 – 2050*. Doğurganlıktaki azalmanın kadın başına 2.1 çocukta ( 2000-2005 yılları arasında ) duracağı kabul edilmektedir.Aynı zamanda ölümlülükteki düşüşün devam edeceği ve beklenen ömrün kadın ve erkek için sırasıyla 76 ve 70.9 yıl olarak sabitleşeceği varsayılmıştır.Kaynak T.C. DİE (1995) Click for larger picture

Epidemiyolojik Ölçütler Yaşlı nüfusta mortalite = yaşlı nüfusta görülen ölüm sayısı _____________________________ yaşlı nüfus

Halk Sağlığı yaşlılığı yaşla ölme olasılığının artması şeklinde tanımlar.

Sağkalım Eğrileri Belli bir toplum için kayıtlardan ve epidemiyolojik çalışmalardan yararlanarak sağkalım eğrileri çizilir. Doğumda yaşam beklentisi, hastalıklı yaşam beklentisi, yetersizlik içinde yaşam beklentisi bu eğriler üzerinden bulunur.

Yatay eksene yaş dilimleri, dikey eksene hayatta kalanların yüzdeleri yazılarak sağkalım eğrisi, Bir hastalıkla birlikte yaşayanların yüzdesi yazılarak tahmini morbidite eğrisi, Yetersizlikle yaşayanların yüzdeleri yazılarak yetersizlik eğrisi çizilir.

Grafik 3 . ABD de 1980’de Doğmuş Kadınlar İçin Sağkalım Eğrisi ve Tahmini Morbidite Eğrisi Click for larger picture

Grafik 2.Türkiye’de 1991 yılı yaş gruplarına göre ölüm yüzdesi Kaynak : DİE ( 1994 )

Türkiye’de Yaşlılarda Mortalite Nedenleri Kanserler, Serebrovasküler hastalıklar, Kalp hastalıkları, Solunum sistemi hastalıkları.

Yaşlılıkta Morbidite Yaşlılıkta karşılaşılan hastalıkların sıklıkları morbidite hızları ile belirlenir. Kronik sağlık sorunları için en sık kullanılan hız prevalanstır.

Paya belli bir zamanda ve yerde eski ve yeni saptanan hastaların sayısının toplamı, paydaya yaşlı nüfus yazılır binle çarpılırsa prevalans hesaplanır.

Yaşlılıkta morbidite nedenleri ( DSÖ,1989) Kalp hastalıkları, Kanserler, Diabetes Mellitus, Hipertansiyon, Görme ve işitme yetersizlikleri, Ortopedik problemler, Dermatozlar.

Yetersizlik ( Disability ) Yetersizliğin saptanmasında 1. Günlük Yaşam Aktiviteleri (GYA) 2. Aletli Günlük Yaşam Aktiviteleri (AGYA) nin anketlerle sorgulanmasının geçerli ve güvenilir bir yöntem olduğu saptanmıştır.

GYA - AGYA Banyo yapma, giyinme, tuvalete gitme, yataktan ve sandalyeden kalkabilme, idrar ve dışkı kontrolu ve yemek yeme….. Telefon kullanma, ulaşım, yemek hazırlama, alış- veriş ve ev işlerini yapma, çamaşır yıkama, kendi ilacını içebilme ve kendi parasının hesabını yapabilme……

GYA ni ve AGYA ni yardımsız sürdüremeyen yaşlıların, yaşlı nüfusa olan oranı yetersizlik oranı olarak tanımlanır. Çalışmalar, yaş ilerledikçe yetersizliğin arttığını, özellikle 85 yaştan sonra yetersizlik oranının % 90 lara ulaştığını göstermektedir.

Yaşlılıkta sık görülen yetersizlik nedenleri Düşme ve kırıklar, İdrar tutamama, İşitmede ve görmede zayıflık, Depresyon, Demans, İnme.

Ani başağrısı beyin tümörüne veya temporal arterite bağlı olabilir BAŞAĞRISI Ani başağrısı beyin tümörüne veya temporal arterite bağlı olabilir Boyun omurlarındaki kıkırdak dejenerasyonu veya kireçlenmeye bağlı enseye yayılan baş ağrıları olabilir

HALSİZLİK Aniden gelişirse Miyokard enfarktüsü, Beyin damarları ile ilgili hastalıklar İnfeksiyon Kronik halsizlik ise Kalp hastalığını, Kansızlığı, Kronik akciğer hastalıklarını, Tiroid bezi hastalıklarını, İlaçlar (diüretik, antidepresan ilaçlar)

İŞTAHSIZLIK Depresyon, Kronik karaciğer hastalığına, Böbrek veya mide-barsak sistemi hastalıkları, Tat veya koku alma duyusunda kayıp olan yaşlılarda yeme isteğinde azalmaya bağlı olabilir.

Beyincik ve beyin sapı ile ilgili sorunlar BAŞ DÖNMESİ Sıklıkla boyun damarlarındaki sorunlara bağlı olarak beyin kanlanmasında ortaya çıkan bozukluğa bağlıdır. İç kulak hastalıkları, Beyincik ve beyin sapı ile ilgili sorunlar Tansiyon düşmesi sonucunda gelişir.

Beslenirken lifli besinlere yer verilmemesine, KABIZLIK Beslenirken lifli besinlere yer verilmemesine, Karın ve kalça adalelerinde kuvvet kaybına bağlı olarak gelişebilir.

ACiL OLARAK HEKiM MÜDAHALESi GEREKTiREN SORUNLAR

GÖĞÜS AĞRISI Kalp damar hastalıklarına, İnfarktüse, Atardamar yırtılmalarına, Akciğer damarlarında tıkanıklığa, Göğüs boşluğunda hava toplanmasına, Pnömoni, Perikardit, Safra kesesi hastalıklarına, Ülsere, Sinir ucu iltihaplarına, Yemek borusu hastalıklarına veya kas iskelet hastalıklarına bağlı olabilir.

BAYILMA Beyin kan akımının azalmasına bağlı olarak gelişebilir. Kalp atımında düzensizlik, Tansiyon düşmesi, Damar sisteminde bozukluklar, Beyin damarlarında tıkanıklık veya kanama, Kalp yetmezliği Bazı ilaçlar ( İdrar söktürücüler, tansiyon ilaçları, kalp ilaçları, antidepresanlar) bilinç kaybı yapabilir.

İNFEKSİYON: Özellikle idrar yolu infeksiyonları; İdrar kaçırma, Karın ağrısı, Bilinç bulanıklığı, İştahsızlık, Bulantı, Kusma ve şeker hastalarında kan şekerinin kontrol edilememesi gibi gençlere göre çok farklı belirtilere neden olabilir. Pnömoni yani zatürre ise yaşlılarda bilinç bulanıklığı, iştahsızlık, ateş, öksürük ile seyreder.

SICAK ÇARPMASI: Yüksek ateş, merkezi sinir sistemi bozuklukları, terleme kaybı olur. HİPOTERMİ-ISI KAYBI: Bilinç bulanıklığı, uykuya eğilim, konuşma bozukluğu, göz bebeklerinde genişleme, nöbetler, kalp atımında düzensizlik, kol, bacak uyuşmaları olabilir. MİDE-BARSAK KANAMASI: Ciddi kanamalar hastanede takibi gerektirir.

KORUYUCU SAĞLIK HİZMETLERİ AÇISINDAN ÖNEMLİ KONULAR

KAZALARDAN KORUNMA Yaşlılık dönemindeki kazalar ve yaralanmalar çeşitli sakatlıklara neden olmakta ve hatta bazen ölümcül seyredebilmektedir. Yaşlılarda kazalara neden olabilecek tüm faktörler göz önüne alınarak; çevre düzenlemeleri yapılmalı (Ev Güvenliği), Yaşlı hastalarda ortaya çıkan bedensel ve zihinsel işlev bozuklukları göz önüne alınarak yaşlı ve yakınları oluşabilecek kazalar konusunda bilgilendirilmelidir.

GÖRMENIN VE IŞITMENIN KORUNMASI: Önlenebilecek olan görme ve işitme kayıplarının erken tanısı açısından yaşlılar oftalmolojik ve odyolojik kontrollerini ihmal etmemelidirler.

BAĞIŞIKLIK VE AŞILAMA: Özellikle solunun sistemi hastalıklarının seyrini hafifletebileceği için Pnömokok ve influenza Sık yaralanma geçirme riski olan yaşlılarda tetanoz aşısı da korunmada önemli bir yer tutar.

KANSER ARAŞTIRMALARI Yaş ilerledikçe birçok kanser tipinin insidansı da artış gösterir. 65 yaş ve üzerinde kansere bağlı ölümler kardiyovasküler nedenli ölümlerin ardından ikinci sıradadır. Amerikada 2000 yılında 1.250.000 civarında yeni kanser olgusu saptanmış ve tüm kanserlerin ortalama %80’inin 55 yaş ve üzerinde görüldüğü bildirilmiştir. Tümörlerin %50’si de 65 yaş üzerindeki kişilerde oluşur

PRİMER KORUNMA Sağlıklı bir diyet, Sebze ve meyvelerin düzenli alınması Diyetteki doymuş yağ oranının azaltılması Lif miktarının artırılması Stresle mücadele Düzenli egzersiz Sigaranın bırakılması

Sekonder (ikincil) korunmadır. En etkin yöntem Bu amaçla bir çok tarama yöntemi kullanılır. Düzenli doktor kontrolünde olmak dışında, Mamografi çekilmesi ile meme kanseri, Yılda bir dışkıda gizli kan bakılarak kalın barsak kanseri, PSA (Prostat spesifik antijen) bakılarak prostat kanseri, Özellikle Hepatit B ve C taşıyıcılarında AFP (alfa feto protein) düzeyleri bakılarak karaciğer kanseri taraması yapılabilir.

Anemi Yaşlılarda kansızlık görülme oranı gençlere göre daha yüksektir. Nedeni sıklıkla demir eksikliğidir. Beslenme bozukluğu veya gizli infeksiyonlar da anemi nedeni olabilmektedir.

Nörolojik ve Psikiyatrik işlevler: Yaşlıların olanaklar çerçevesinde zihinsel faaliyetlerini sürdürmeye çalışmaları, dış uyarılara açık olmaları bu yetilerinin korunmasında yardımcı olacaktır. Nörolojik ve Psikiyatrik işlevlerin bozulma nedenleri Hastalık nedeni ile eve kapanıp kalarak dış dünya ile ilişkinin kesilmesi, Bir yakının vefatı veya uzun süre hastanede kalmak. Bu anlamda hasta yaşlıların sık ziyaret edilmesinin değeri büyüktür, beden ve ruh sağlığı bir bütün olarak algılanmalıdır.

BESLENME Yaşlılar kötü beslenme açısından risk grubu oluşturmaktadırlar. İleri yaşlarda kötü beslenme nedenleri şunlardır: ekonomik zorluklar, eğitim düzeyinin düşük olması, diş sorunları ve zihinsel fonksiyonlarda yetersizlik. Her yaşlı bireyin doğru ve bilinçli beslenme açısından hekimlerce uyarılması,eğitilmesi ve diyetinin denetlenmesi gereklidir

AYAK BAKIMI Yaşlılarda ayak bakımı çok önemlidir. Özellikle diyabetiklerde ve damar hastalığı olanlarda ayak dokularının beslenmesi bozulacağı için parmak derileri her türlü darbeye duyarlı hale gelmekte, yaralar oluşabilmekte ve zor iyileşmektedir. Ayakların günlük temizliğinin ve bakımının aksatılmaması gerekmektedir.

SIGARA SORUNU Sigara sorunu: Sigaranın solunum sistemine, kalp ve damar sistemine ve kemiklere zararlı etkileri bilinmektedir. Tüm hekimlerin bu konuda duyarlı olmaları ve hastaları bilgilendirmeleri, bu toplum sağlığı sorununa çözüm üretmek açısından yararlı olacaktır.

EGZERSİZ Fiziksel uyumun artırılması, sağlıklı, aktif ve bağımsız bir yaşam sürülmesi açısından düzenli olarak yapılan egzersizin önemi vardır. Fiziksel Tıp ve Rehabilitasyon uzmanı hekimlerce muayenesi yapılan yaşlının sağlık durumuna ve fiziksel kapasitesine uygun bir egzersiz programı önerilir ve periyodik kontroller ile çeşitlendirilir, dolayısı ile her egzersiz ve rehabilitasyon programı ister hasta ister sağlıklı olsun, kişiye özel olarak hazırlanır.

Yaşlılığın sonuçlarından korunma için neler yapılabilir? Günümüzde genetik olarak yaşlanmayı durdurmak mümkün değildir. Yaşam uzadıkça görülüyor ki hastalıklar ve yetersizliklerle geçen süre de uzamaktadır. Hastalıklar ve yetersizlikler bilinen birincil korunma önlemleri ile oluşmadan önlenmeye çalışılabilir.

Yaşlılıkta birincil korunma önlemleri Beslenmenin düzenlenmesi, Sigara ve alkolden uzaklaşma, Spor yapma, Kazaların önlenmesi, Zihinsel aktiviteyi artırma, Sosyal aktivitelere devam etme, Hormonların ve ilaçların doğru kullanılması….

Yaşlılıkta ikincil korunma önlemleri İkincil korunma önlemleri ile hastalıklara ve yetersizliklere erken tanı konulabilir. Erken tanı tarama testleri ile konulur. GYA ve AGYA nin ölçülmesi yetersizliklerin saptanmasında tarama testi olarak kullanılabilir.

Yaşlılıkta üçüncül korunma önlemleri ( Rehabilitasyon ) Hastalıkları ve yetersizlikleri yanında ekonomik, çevresel ve sosyal desteği de eksik olan yaşlılar handikape yaşlı (engelli, bakıma muhtaç yaşlı) haline gelebilir. Üçüncül korunma handikape yaşlılara verilebilecek fiziksel, sosyal, çevresel ve ekonomik her türlü destektir.

Ülkemizde 65 yaş üzeri nüfusun %90’ının kronik hastalığı olduğu bunların; %35’inin iki, %23’ünün üç, %15’inin dört ya da daha fazla kronik hastalığı olduğu saptanmıştır. Ölüm nedenleri kardiyovasküler hastalıklar, malign hastalıklar ve kazalar şeklinde sıralanmaktadır.

“Toplumun kalitesi ve dayanıklılığı yaşlı vatandaşlarına gösterilen özen ve saygı ile ölçülür”.