Ünite 6: Envanter Yönetimi İşletme Bölümü GÜZ 2013-2014 Ünite 6: Envanter Yönetimi

Çizelge: Anahtar Kavramlar Stok tanımı ve yönetimi Stok problemleri Stok noktaları Stokun önemi Niçin stok bulundurulur? Stok problemlerini sınıflandırma Stok maliyetleri ABC analizi Bağımsız talep için stok kontrol sistemleri Stok modelleri

Neden Stok bulunduruyoruz? Satışlar ve üretim zamanındaki değişimlerin dalgalanmaların etkisini yok etmek için (güven stoğu) Mevsimlik talebe sahip ürünlerin, sınırlı üretim kapasitesinden ötürü ölü sezonda üretilip bekletilmesi. Üretim ve satın almada ölçek ekonomisinin avantajından yararlanmak için (fiyat indirimi). Üretimde çeşitli aşamalarda beklenmeyen durumlar ve darboğazlar için stok bulundurulur.

Stok veya Envanter tanımı Firmanın gelecekte kullanmak üzere elinde bulundurduğu hammadde, yarı mamul, mamul ya da varlıklardır. Envanteri elde etme ve elde tutmaya ilişkin harcamalar büyük bir maliyet oluşturur. Envanter yöneticileri hem talebi karşılayacak kadar stok bulundurmak hem de en düşük stok maliyetlerini sağlamaya çalışırlar.

(Stok) Envanter Tanımı Envanter yönetimi işletim ve üretim yönetimlerinin temel unsurudur. İyi bir stok yönetimi bir işletmenin ve onun tedarik zincirinin başarısını göstermentedir. Kötü bir stok yönetimi işletim sistemini engeller, müşteri memnuniyetini azaltır ve işletim maliyetini artırır. İyi bir stok yönetiminde işletim sistemi, pazarlama ve finans her zaman önemli rol oynayan birimlerdir.

(Stok) Envanter Yönetiminin Anlamı Stok kalemlerinin nasıl sınıflandırılacağı. Stok kayıtlarının doğru olarak nasıl tutulacağı.

Envanterin Önemi İstenilen (en uygun) yani optimal düzeyde tutulması ve talep’e uygun fiyat çercevesinde karşılık vermesi. Bu amacı gerçekleştirirken iki noktayı düzeltmeye çalışıyor; Yetersiz üretimden dolayı stok seviyesinden yaşanan azalma ve satışlardaki kaybın artmasını. Stok seviyesinin artmasından dolayı, ticari malların kullanım sürelerinin geçme riski ve fiyatlardaki dengesizliği.

Envanterin Önemi Finansal açıdan: Stoklar finansal yatırım gerektirir. Stokların maliyeti: tedarik etme, ulaştırma, depolama, elde tutma süresi nedeniyle maliyetler yüksek olabilir. Stokların az olması yönünde baskı yapar. Üretim açısından: Üretimin aksamaması ve darboğazların önlenmesi için stok istenir.

Envanter Bir eşyanın stoklanması veya uygun bir depoda tutulması. Üretilen veya depolanan eşyanın talepe karşılık vermesi. Katma-değere işlenmemiş atılı kaynak. Küçük parçalardan büyük (para değeri yüksek) parçalara kadar herşey sayılabilinir. Örneğin Kalem, araba, uçak gibi...

Envanter Bağımsız Talep – Bitmiş mamuller (ürünler). Örnek, Bilgisayar Bağımlı Talep – Bitmiş ürünün parçaları Örnek, Yonga ve sistem ünitesi gibi

Envanter Bağımsız Talep A B(4) C(2) D(2) E(1) D(3) F(2) Bağımlı Talep Bağımsız Talep belirsizdir. Bağımlı talep belirli ve tahmin edilebilir.

Stok Türleri Hammadde ve satın alınan parçalar Bileşenler (montaj için bekleyen parçalar) Yarı işlenmiş parçalar (üretim aşamaları arasında) İşlenmiş parçalar-mamul Tamamlayıcı mallar (üretim ve diğer fonk. tamamlayan direk üründe olmayan parçalar) aletler-ofis malzemesi vs. Sevkiyat sırasındaki mallar

Envanterin Fonksiyonları(İşlevleri) Üretim sürecinin değişik kısımlarının birbirinden ayrıştırılmasını sağlar. Talepteki dalgalanmalardan firmayı korur ve müşteriler için bir seçme imkanı sağlar. Miktar iskontolarından yararlanmayı sağlar. Enflasyona karşı koruyucu rol oynar.

Stok Problemlerini Sınıflandırma Mal çeşidi (kalem sayısı): Stok kontrol modelleri genellikle tek ürün içindir. Firmaların çok çeşitli kalemler için ayrı ayrı stok politikası uygulamaları güçtür. Ürünler gruplandırılabilir (ABC). Çok çeşitli mal olduğunda stok politikasını etkileyen çeşitli kısıtlar olabilir. Para, depo vs.. Sorunu gibi. Optimum stok düzeyini belirlemek güçleşir.

Stok Problemlerini Sınıflandırma Talebin yapısı: (bağımsız, bağımlı-dengeli, değişken- statik, dinamik) talep bağımsız olduğunda, üretimden değil pazardan etkilenir. Tamamlanmış malların stoğu bağımsız talep özelliği taşır. Çoğu durumda talep dengelidir, doğru tahminlenebilir. Deterministik taleptir. Talep yıl içinde dalgalanabilir veya dengelidir. (ekmek dengeli-statik; tatil malları değişken –dinamik)

Stok Problemlerini Sınıflandırma Dönem sayısı: (Tek ya da çok) Bazı durumlarda satış mevsimi kısadır, saklamak uygun değildir. Bunlar tek dönemlik stok problemi gerektirir. Bekleme süresi: Sipariş verme ile teslim alma arasındaki süredir. Bekleme süresi sabit ya da değişken olabilir. Ulaştırma şeklinden etkilenebilir. Bu süreye mal hazır değilse beklenen süre de eklenir.

Stok Problemlerini Sınıflandırma Stoksuzluk: Talebi karşılayacak bir stok elde olmadığı zaman; siparişlerin geç karşılanması ya da satış kaybı söz konusudur. Siparişlerin zamanında karşılanamaması ya da satış kaybı ek maliyet doğurur. Müşteriye hizmet açısından stoksuzluk istenmez. Ancak yüksek değerli mallarda planlı bir stoksuzluk politikası izlenir (Uçak...). Planlanmamış stoksuzluğa, yanlış öngörü, teslimin zamanında yapılamaması, personel hatası, kalite problemi, yetersiz güven stoğu, kazalar vs.Neden olabilir.

Stok Maliyetleri Malın kendi maliyeti (genelde sabit-fiyat indirimi olursa önemli) Sipariş verme (üretime hazırlık) maliyeti Stok bulundurma (elde tutma) maliyeti Stoksuzluk maliyeti

Sipariş Verme Maliyeti Satın alınan her kalem için; ısmarlama işlemi, formlar, tedarikçiyi seçme, bilgiyi gönderme, dökümanları alma ve alınan malı muayene etme gibi işemlere harcanan masraflar.. Sipariş verme maliyeti satın alınan kalem sayısına bağlı değil, sipariş verme sayısına bağlıdır.

Stok Tutma Maliyeti Stok bulundurmadan ötürü olan tüm maliyetler. Kira , elektrik, ısıtma, soğutma, sigorta, vergi, hasarlı ve eskimiş, bozulmuş mallar, sermaye maliyeti... Sermaye maliyeti; birim stoğun değeri, bekleme süresi, stoğa bağlanan paranın faizinden oluşur.

Stoksuzluk Maliyeti Stoksuzluk ya siparişin zamanında karşılanamaması ile sonuçlanır, bu durumda müşteri malı bekler. Ya da satış kaybı ile sonuçlanır, müşteri malı başka yerden alır. Her iki durum da gelir kaybına neden olur. Ek maliyet gerekir veya fırsat kaybı olur. Belirlenmesi güçtür. Genellikle birim başına stoksuzluk maliyeti olarak hesaplanır.

ABC Analizi Vilfredo Pareto (1906) ilk kez bu tekniği kullanarak nufusun küçük bölümünün büyük miktarda paralara sahip olduğunu ve küçük miktardaki paralara sahip olan büyük çoğunluğu idare ettiğini ortaya koymuştur- (%20-%80) Analiz birçok farklı envanter kaleminin olması durumunda envanterleri incelemede yardımcı olur. Bu analiz önemli stok kalemlerini belirleme ve kontrol etmek amacıyla çok sayıdaki stok kalemini 3 gruba ayırır-ABC. ABC envanter sınıflandırma sistemi, yakın kontrol gerektiren kalemleri yakın izleme ve kontrol gerektirmeyen kalemlerden ayırmaya yarayan etkin basit bir tekniktir.

ABC Analizi Analiz A gurubu: Pahalı değerde az sayıda kalem A sınıfı olarak gruplanır. (toplam değerin %70-80, toplam çeşidin % 15-20 sini oluşturan kalemler) B grubu: orta değerde ve sayıdaki kalemler B sınıfı olarak gruplanır.(değer olarak %15- 20,çeşit olarak %40-50) C grubu: çok sayıda fakat ucuz olan kalemler C sınıfı olarak gruplanır.(toplam değerin %5-10, toplam kalemlerin miktar olarak %40-50 sini oluşturan kalemler) ABC analizi envanter kalemlerinin toplam envanter içindeki kümülatif % lerine göre sınıflandırılmasından ibarettir.

ABC Analizi Yüksek değerli A kalemlerinden az miktarda bulundurmak ancak kontrolunu sıklaştırmak gerekli, doğru ve ayrıntılı kayıtlar gerekli. Düşük değerli C kalemlerinden bol miktarda bulundurulmalı, kontrol, sipariş ve kayıt işlemleri basit tutulmalıdır. ABC analizi ile yıllık büyük harcama gerektiren mallara dikkati çekmek, böylece A grubunun stok düzeylerini düşürerek stok yatırımında bariz bir düşüş sağlamak amaçlanır.

ABC Analizinde Mukayese

Stoklanan Kalemlerin Sayısının Yüzdesi Yıllık Parasal Değerin Yüzdesi ABC Analizi Stok Numarası Stoklanan Kalemlerin Sayısının Yüzdesi Yıllık Miktar (Ünite) x Birim Maliyet = Yıllık Parasal Değer Yıllık Parasal Değerin Yüzdesi Class #10286 20% 1,000 $ 90.00 $ 90,000 38.8% 72% A #11526 500 154.00 77,000 33.2% #12760 1,550 17.00 26,350 11.3% B #10867 30% 350 42.86 15,001 6.4% 23% #10500 12.50 12,500 5.4%

Stoklanan Kalemlerin Sayısının Yüzdesi Yıllık Parasal Değerin Yüzdesi ABC Analizi Stok Numarası Stoklanan Kalemlerin Sayısının Yüzdesi Yıllık Miktar (Ünite) x Birim Maliyet = Yıllık Parasal Değer Yıllık Parasal Değerin Yüzdesi Class #12572 600 $ 14.17 $ 8,502 3.7% C #14075 2,000 .60 1,200 .5% #01036 50% 100 8.50 850 .4% 5% #01307 .42 504 .2% #10572 250 150 .1%

ABC Analizi A Sınıfı 80 – 70 – 60 – Yıllık Parasal Değer Yüzdesi 50 – 80 – 70 – 60 – 50 – 40 – 30 – 20 – 10 – 0 – | | | | | | | | | | 10 20 30 40 50 60 70 80 90 100 Stoklanan kalemlerin sayısal yüzdesi A Sınıfı B Sınıfı C Sınıfı

Kullanılan politikalar şunları içerebilir. ABC Analizi Kullanılan politikalar şunları içerebilir. A kalemleri için tedarikçinin geliştirilmesine önem vermek A kalemleri için fiziksel stok kontrolunun çok sıkı takibi. A kalemlerinin tahmininde daha fazla dikkat.

Stok (Envanter) Kontrol sistemler Periodik gözden geçirme sistemi Malların haftalık yada aylık Fiziksel sayımını içerir. Sürekli gözden geçirme sistemi Mallar sürekli izlenir. Yeniden sipariş noktası’nın (YSN) altına düştüğünde tekrar ısmarlanır. Çift kutu yöntemi (sistemi) – En basit sitemdir. Birinci kutu boşaltıldığı zaman, tekrar sipariş verilir. İkinci kutu her zaman Talebi karşılayacak doluluktadır. Evrensel Barkod sistemi (UPC) – Ticari mallar üzerinde olan ve bir takım sayıları içeren ve daha çok büyük mağzalarda ve supermarketler’de iş kolaylığı sağlayan etiketlerdir. Radyo frekansıyla tanımlama (RFID)- Özellikle tedarik zincirindeki malları takipini kolaylaştırır. Sebze ve meyve taşımacılığında ürünün hangi ısı derecesinde taşındığını kontrol eder.

Evrensel Barkod sistemi (UPC)

Sürekli Stok Kontrolü Sistemi

Periyodik Stok Kontrolü Sistemi

Envanter Kontrolün Amacı Yetersiz kontrollar ya aşırı stok yığılımına yada gereğinden az stoklamaya sebebiyet verir. Gereğinden az stoklama hatalı siparişlerden, satışlardaki kayıplardan, müşteri memnuniyetsizliğinden ve üretimdeki darboğazdan kaynaklanmaktadır Aşırı stok yığılımı kapitali gereksiz yere bağlama ve birbaşka alanda verimli bir şekilde kullanılmamaya sebebiyet verir. Stok devir hızı (Inventory turnover) Bir firmnın stoklarının bir yıl boyunca kaç kez satılıp yerine yenisinin konulduğunu ifade eder. Yıllık satış maliyetinin (hacminin) ortalama stok değerine bölünmesi ile bulunur.

Envanter Yönetiminde karar modelleri Ekonomik sipariş Miktarı (ESM) En iyi bilinen temel envanter modeli 1900 lü yılların başında geliştirilmiş Modelin Önemli Varsayımları Talep bilinmekte, sabit ve bağımsız Tedarik (bekleme/teslim) süresi biliniyor ve sabit Stokun teslimiyatı defaten ve aynı anda Miktar iskontosu yok Değişken maliyetler: Elde tutma ve sipariş maliyeti Elde bulundurmama söz konusu değil

Stokların Zamana Göre Değişimi Stok Seviyesi Zaman Ortalama eldeki tutulan stok Q 2 Kullanım hızı Sipariş Miktarı= Q(Maksimum stok seviyesi) Minimum stok Figure 12.3

Maliyetlerin Minimize Edilmesi Amaç toplam maliyetin minimize edilmesidir Yıllık Maliyet Sipariş miktarı Toplam maliyet eğrisi Hazırlık veya (sipariş) maliyet eğrisi Minimum toplam maliyet Optimal sipariş miktarı Elde tutma maliyeti Table 11.5

Toplam Stok Maliyet + Q* 2 H D S + TSM = Elde Tutma Maliyeti (ETM) Etme Maliyeti (EEM) + Toplam stok maliyeti (TSM) = Q* 2 H D S + TSM = Q = Sipariş başına parça sayısı Q* = Optimal sipariş miktarı D = Yıllık talep S = Her bir sipariş için sipariş veya hazırlık maliyeti H = Her birim için yıllık elde tutma veya taşıma maliyeti

Maliyet Çeşitleri Arası Matematiksel İlişkiler ETM sipariş sayısı ile doğru orantılıdır EEM sipariş sayısı ile ters orantılıdır TSM parabolik bir yapıya sahiptir. TSM minimum noktasına eriştiği zaman ETM ve EEM birbirlerine eşittir. Q 2 H D S =

Optimal sipariş miktarı formulünün türetimi Toplam maliyetin miktara göre türevi alınarak sıfıra eşitlenirse, optimal sipariş miktarı formule etmiş oluruz.

Örnek 1- ESM modeli Bir araba tekeri bayisinin yıllık satış beklentisi yaklaşık olarak 9600 teker olarak değerlendirilmiştir. Yıllık taşıma maliyeti teker başı 16 $ dır. Sipariş maliyeti ise 75 $ dır. İlgili bayi yılda 288 gün çalışmaktadır. (a) Ekonomik sipariş miktarını hesaplayınız. (b) Yıllık ihtiyaç miktarını belirleyiniz. (c) Sipariş arası süreyi hesaplayınız. (d) Toplam stok maliyetini hesaplayınız.

Örnek- ESM-Cevap (a) ESM (b) YIM (c) SAS (d) TSM=ETM+EEM

Örnek 2- Optimal Miktar Bir televizyon firması güvenlik kemarası üretiyor. Yılda ortalama birim fiyatı 65$’dan 3600 tane tv lambası satın alıyor. Sipariş maliyeti 31$ olduğu zaman taşıma maliyet ise birim fiyatın %20’sini teşkil etmektedir. (a) Optimal miktarı hesaplayınız. (b) Elde tutma maliyetini bulunuz. (c) Elde etme maliyetini belirleyiniz. (d) Toplam maliyeti hesaplayınız.

Örnek - Optimal Miktar-Cevap (a) OM (b) ETM (c) EEM (d) TM

Üretim Parti Büyüklüğü/ Sürekli Tedarik Halinde ESM Toplam siparişin sürekli olarak partiler olarak alınması olayıdır. Bir parçayı üretme kapasitesi o parçanın kullanım yada talep oranından daha büyük olması. Üretim devam ettiği sürece, envanterin kapsitesi büyür. Periodik bir şekilde ama partiler halinde üretim devamlı üretimden daha mantıklıdır. Bu modeldeki varsayımlar ESM modeli ile aynidir, yalınızca sipariş partiler halinde alınmaktadır.

Üretim Parti Büyüklüğü/ Sürekli Tedarik Halinde ESM Yalınızca tek parça siparişi mevcut Yıllık talep biliniyor Kullanım oranı sabit Kullanım sürekli oluşur Üretim oranı sabit Tedarik süresi değişmiyor Miktar iskontosu yok

Üretim Sipariş Miktarı Modeli Bir sipariş verildikten sonra zaman içinde oluşan stoklar için kullanılır Hem üretim hem de tüketimin aynı anda olduğu durumlarda kullanılır

Üretim Sipariş Miktarı Modeli Envanter Seviyesi Zaman Hem üretim hem de kullanımın olduğu çevrim Üretim olmadığı sadece tüketimin olduğu çevrim Maksimum Envanter t

Üretim Parti Büyüklüğü/ Sürekli Tedarik Halinde ESM)-Formülleri

Örnek- Sürekli tedarik hali Bir oyuncak imalatçısı oyuncak arabalar için 48000 adet plastik teker üretiyor. Üretim oranı günde 800 olarak hesaplanıyor. Taşıma maliyeti teker başı 1 $ dır. Elde etme maliyati ise 45$ dır. Firmanın çalışma günleri yıllda 240 gündür. (a) Ekonomik sipariş miktarını bulunuz (b) Toplam maliyeti belirleyiniz (c) Çevirim süresini hesaplayınız (d) Tedarik süresini belirleyiniz

Örnek- Sürekli tedarik hali-cevap (a) ESM (b) TSM (c) Çevirim süresi (d) Tedarik süresi

Miktar İskontosu/İndirim halinde ESM Bazı firmalar büyük miktarda mal alımlarında değişik fiyat uygula politikalarına giderler. Bir başka değişle büyük hacimli mal alımlarında fiyat miktarını aşağıya çekerler Fiyat azalırken miktar artar. Bu modelde alıcının ana amacı maliyeti minimize etmesidir. Yıllık ETM SAM TM = + Q 2 H D S Yıllık EEM P*D

Miktar İskontosu/İndirim halinde ESM Yüksek miktarlar satın alındığında düşük fiyatlar söz konusudur Azalan ürün maliyetiyle artan elde tutma maliyeti arasında bir denge noktası aranır

Miktar İskontosu/İndirim halinde ESM Toplam Maliyet$ Sipariş miktarı 1,000 2,000 2.İndirim için toplam maliyet eğrisi 1.İndirim için toplam maliyet eğrisi 3.İndirim için toplam maliyet eğrisi 2. İndirim için Q* en düşük maliyeti verdiği için bu aralıktaki başlangıç değeri 1000 birimlik miktarı seç a b 1. Fiyat kırımı 2. Fiyat kırımı

Miktar İskontosu/İndirim halinde ESM Taşıma maliyeti sabit olduğu zaman tüm eğriler in minimum noktası ayni miktardadır. Seviyeler farklı olduğu zaman, birim fiyatın ayni olmadığı gözlemlenir. TMa TMb Azalan fiyatlar TM TMc ETM a,b,c EEM ESM Miktar

Örnek- Miktar İskontosu/İndirim Bir hastahanede yıllık kullanılan temizlik malzemeleri 816 adettir. Sipariş maliyeti12 $, taşıma maliyeti ise yıllık bazında 4 $ dır. Birim fiyat listesi tabloda verildiği gibidir. Bu durumda; (a) ESM belirleyiniz (b) Optimal sipariş miktarındaki TM’yi hesaplayınız. (c) Diğer sipariş miktarlarındaki TM’yi bulunuz. Sipariş Miktarı Birim Fiyat 1 - 49 20 $ 50 - 79 18 80 - 99 17 100 veya fazlası 16

Örnek- İskonto Modeli-Cevap Sipariş Miktarı Birim Fiyat 1 - 49 20 $ 50 - 79 18 80 - 99 17 100 veya fazlası 16 (a) ESM (b) TM (c) TM TM= ETM + EEM + SAM

Örnek 2- Miktar İskontosu/İndirim Bir elektrik firması yılda 4000 anahtar kullanıyor. Elekrik anahtarlarının birim fiyatı aşağıdaki tabloda veriliyor. Sipariş için harcanan miktar 30 $ dır. Taşıma maliyati ise birim fiyatın % 40’ını teşkil ediyor. Sipariş Miktar Birim Fiyat 1 - 449 $ 0.90 500 - 999 0.85 1000 - fazlası 0.80 (a) ESM belirleyiniz (b) Optimal sipariş miktarındaki TM’yi hesaplayınız. (c) Diğer sipariş miktarlarındaki TM’yi bulunuz.

Miktar İskontosu/İndirim-Cevap Sipariş Miktar Birim Fiyat 1 - 449 $ 0.90 500 - 999 0.85 1000 - fazlası 0.80 (a) ESM (b) TM (c) TM H= 0.40 P H= 0.40 (0.80)=0.32 H= 0.40 (0.85)=0.34 TM = ETM + EEM+ SAM

YSN-Yeniden Sipariş Noktası-ROP ESM modeli ‘’ne kadar’’ sorusuna cevap verir Tekrar Sipariş Noktası ise ne zaman sorusuna cevap verir ROP = Yeni Bir Talep İçin Tedarik Süresi – gün Olarak Günlük Talep = d x L d = D Bir yılda çalışılan iş günü sayısı

YSN-Yeniden Sipariş Noktası-ROP Stok seviyesi (birim) Zaman (günler) Q* Eğim = birim/gün = d ROP (ünite) Tedarik süresi= L

Örnek - YSN Yaşlı bir kadın günde iki tane vitamin tablet alıyor. Tedarik süresi 7 gün tutduğuna göre, bu hanefendi’nin tekrar sipariş noktası ne olmalıdır? Kullanım günde 2 tablet Tedarik süresi 7 gün ROP=(2) (7)= 14 vitamin Kısacası, İlgili hanfendi elinde 14 vitamin kaldığı zaman tekrar sipariş vermelidir.

Emniyet Stoku Emniyet stoku tedarik süresince stoksuzluk riskini azaltır. Tedarik. Süresi Zaman Beklenen talep Maksimum talep ROP Miktar Emniyet Stoku ROP= Beklenen talep+ emniyet stoku

ROP/YSN Tekrar sipariş noktası beklenen sürenin normal dağılımına bağlıdır. ROP= Beklenen talep + Z αtalep z ölçek sayısı, αtalep ise standart sapma ROP Stoksuzluk riski Servis seviyesi Stok olma olasılığı Beklenen zaman Emniyet stoku z Miktar z-ölçeği

Örnek – ROP and Z Bir inşaatta tedarik süresince talep edilen ortalama kum miktarı 50 tondur. Normal dağılımda standart sapması 5 ton olduğunda stoksuzluk riski yüzde 3 olarak hesaplanıyor. (a) Z-ölçeğinin değerinin bulunuz. (b) Ne kadar emniyet stoku tutulması gerekmektedir? (c) YSN/ROP hangi miktarda olması gerekmektedir?

Cevap– ROP and Z (a) Z-değeri? (b) Emniyet stoku? Miktar 50 ton α taleb=5 ton risk = % 3 1-0.03=0.97 z-tablosundan , z= 1.88 (slayıt 68) (b) Emniyet stoku? Emniyet stoku = Z αtalep= (1.88) (5)= 9.40 ton (c) YSN/ROP? ROP= Beklenen talep+ Z*αtalep =50+9.40= 59.40 ton

Z-Tablosu

Teşekkürler